Sonımen qatar sarapşı elimizde jastardıñ marginaldanu men radikaldanu problemasınıñ özektiligin ayta kele, jalpı Qazaqstanda teokra­tiyalıq memleket qwrudıñ lobbii men «tapsırısı» barın jasır­maydı. Sayasattanuşınıñ oyın­şa, är salanı jaulap ülgergen sälafitterdiñ ideologiyasına qarsı hanafi mäzhabına say ideo­­logiyamen tötep berudiñ özi qiın. Sondıqtan bügin naqtı şaralar keşenin qoldanbasa, al­dağı 5-6 jılda elimizdiñ ruhani kelbetiniñ tanımastay özgerip ke­tuiniñ qaupi joğarı degen pi­kirde.
– Erlan ağa, tanımal sayasat­tanuşı retinde bügingi sayasattanu ğılımınıñ hal-ahualına, da­muı­na qanday bağa berer ediñiz? 
– Biıl egemendigimizdiñ 25 jıl­dığın atap ötip jatırmız. Osı 25 jıl işinde Qazaqstanda sayasattanu ğılımı ärtürli ke­zeñ­derden ötti. 2000 jılğa deyin­gi sayasattanu ğılımınıñ negizgi tendenciyası damu, ilgerileu bol­dı dep anıq ayta alamız. Öytkeni däl sol kezderi Qazaqstanda eki-üş ülken ğılımi mektep payda boldı. Onıñ biri – Qazaqstan damu institutı. Bwl ortalıqtan eli­mizdiñ köptegen tanımal saya­sattanuşıları şıqtı, mısal üşin, Dosım Sätbaev, Erlan Qarin, marqwm Meyirjan Ma­şanov, t.b. Ekinşisi – öz zama­nında Aqparat ministrliginiñ mañınan qwrılğan sayasattanu institutı edi, ol jerden Aydos Sarım, Berik Äbdiğaliev, t.b. şıqtı. Sonımen birge, jabıq sayasattanu klubtarı da jwmıs istedi. Osı qwrılımdar sayasat­tanudı tek pän emes, elimizdiñ da­muına özindik üles qosa biletin qoğamnıñ bir böligi deytindey därejege jetkizdi.
2000 jıldardan keyingi ke­zeñde sayasattanu ğılımına mem­lekettik organdar men qoğam ta­rapınan swranıstıñ azayıp ket­keni bayqaladı. Tipti qazirgi küni swranıs joq dese de boladı. Bwl elimizdegi äleumettik-sayasi üderisterge baylanıstı. Sebebi, 2000 jılğa deyin Qazaqstanda demokratiyanıñ keybir nışan­darı bolğan, qanday da bolmasın sayasi bäsekelestik boldı. Ol öz kezeginde sayasattanu narığın qa­lıptastırıp, köptegen tüyindi mä­selelerdi şeşudiñ bir qwralı boldı. YAğni, sayasattanuşılarğa, onıñ işinde sarapşı siyaqtı bas­qa da ğılımdarğa swranıs jo­ğarı edi.
Qazirgi kezde elimizde mono­saya­si bilik payda bolğandıqtan, sayasattanu ğılımı qwldilap tö­mendep bara jatır deuge negiz bar. Al däl osı kezeñde elimizdiñ qoğamdıq sayasi ömiri kürdele­-nip, sayasi boljau instituttarı auaday qajet.
Kürmeui köp mäselelerdiñ qa­tarına dini ekstremizmdi, äleu­met­tik sayasi nigilizmdi, qoğam­da­ğı apatiyalıq klimattı jat­qızuğa boladı.
Soñğı kezderi Qazaqstannıñ damuına tağı bir äser etip otır­ğan jayt – din. Mäselen, joğarı oqu orındarına, onıñ işinde Al­matıdağı Qazaq wlttıq uni­versiteti men Astanadağı Euraziya wlttıq universitetine bölingen granttardı alsaq, sayasattanuğa jıl­dan-jılğa bölinetin granttar sanı azayıp baradı. YAğni, saya­sat­tanudıñ damuına eşqanday da jağday jasalmay otır. Sonımen birge, soñğı üş-tört jıldıñ işin­de islam dini men dindär­lar­dı damıtuğa granttar köptep bö­linip keledi. Mäselen, biıl din­ta­nuğa 150 grant bölingen, al saya­sattanuğa – 7 grant! Meniñ oyımşa, Qazaqstanda teokra­tiyalıq memleket qwrudıñ bel­-gili bir lobbii bar siyaqtı. YAğni, sayasi üderisterdi joğarı deñ­geyde zayırlı türde saraptay­-tın ğılımnıñ fundamenti tö­mendep keledi. Bwl bizdiñ elimizge ülken äserin tigizbey qoymaydı.
Bwdan tıs sayasattanudıñ äleu­mettik ğılımdardıñ keşe­ninen twratının wmıtpauımız kerek. YAğni, bwl jerde tarih, mä­deniet­tanu, filosofiya bolsın, mwnıñ barlığı sayasattanudıñ negizin qa­laydı. Bügingi tañda bwl ğı­lımdardıñ da deñgeyi tömen­dep baradı dep aytuğa negiz bar. Bwl elimizdiñ jañaşıldanuına, so­nı­men birge Qazaqstannıñ jal­pı äleumettik-ekonomikalıq da­muına keri äserin tigizeri söz­siz.
«El, memleket qalay damuı ke­rek, onıñ bağıtı qanday boluı kerek?» dep saraptap otıratın 4-5 mektep qajet-aq. Düniejüzi täjiribesine süyener bolsaq, AQŞ-ta ärbir ğılımi ortalıq­tıñ janında ülken sayasattanu instituttarı bar. Mäselen, mwn­day jerlerden XXI ğasırdıñ damu tendenciyaların anıqtap otırğan S.Hantington, F.Fukuya­ma siyaqtı ülken oyşıldar şıq­qan. Ökinişke qaray, Qazaqstan­da sayasi instituttar äli qalıp­tasqan joq. Kerisinşe, keri ketip baradı. Bwl dwrıs tendenciya emes. Öytkeni elimizdiñ äleu­met­tik-ekonomikalıq damuı tömen­dep ketken. Biıl ekonomikalıq damu recessiyada. Tüptep kel­gen­de, ekonomikalıq damu tek biz­nesten twrmaydı, ol eñ aldımen, halıqtıñ äl-auqatı men oyın­dağı maqsat-mwrattarınan da twradı. Sayasattanu degenimiz – eli­mizdiñ ekpindi damuınıñ ne­gizi.
– Bir salanı bir adamnıñ atımen ğana baylanıstıru prob­leması qanşalıqtı özekti dep oylaysız? Mäselen, demograf dese marqwm Maqaş Tätimov, eko­log dese Mels Eleusizov, sayasat­tanuşı dese, aynaldırğan 5-6 adamnıñ ğana esimi atalıp, BAQ-tarda da köbine-köp osı aza­mat­tardıñ saraptamalıq oyları ja­riyalanıp otıradı. Bwl je­tis­tik pe, älde…
– Şının aytu kerek, bwl je­tis­tik emes. Joğarıda aytqa­nım­day, bwl elimizdegi ülken mek­tep­terdiñ joqtığınan tuındağan mäsele. Mektep degenimiz – ğılı­mi ortalıqtar. Eger Qazaqstanda 17 millionnan astam halıq twratın bolsa, bwl halıqtıñ
43 payızdan astamı joğarı bi­limdi desek, el azamattarına är salanıñ är tarabın tüsindiru üşin, ärine, bir mektep az bo­ladı. Mektep degenimiz – ekinşi jağınan, dästür. Qay salanı al­sañız da, äleumettik ne ekonomi­kalıq salada da 4-5 mektep boluı kerek, bwl mektepter özara bäse­kege tüsse ğana damudıñ nışan­darı payda boladı. Al Qazaq­standa äli de bolsa onday mek­tepter qalıptaspağan.
– Qoğamda da, bilikte de «ma­man­dar tapşı» degendey stereo­tiptik oy basım ğoy. Nege jaña twlğalar, jaña esimder joq? 
– Jaña twlğalar payda bolu üşin mektepter men salanı da­mıtu qajet. Mäselen, 90-jıl­darı, joğarıda atap ötkendey, sayasattanu bağıtında 2-3 mıqtı mektep bolğan, sol jerden köp­tegen jarqın twlğalar ozıq oy­ların wştap, ğılımi twrğıdan ülken täjiribeden ötken.
Sonımen birge, joğarğı mek­tep, yağni universitetter men ömir­diñ arasında eşqanday da baylanıs joq. Sayasattanuşı oqıtuşılar bügingi qoğamdıq üderisterden alşaqtap ketken. Sayasattanudı oqıp jürgen aza­mattar universitetti bitirgennen keyin qaynağan ömirge qalay ki­rip, onda qalay qalıptasu qa­jet­tigin bilmeydi. Ökinişke qaray, ön­diris pen ömir arasında bay­lanıs üzilgen. Mine, osınday tüyindi mäselelerdi şeşu kerek.
Jalpı, elimizdiñ damuına ül­ken äser etetin tağı bir närse – äleumettik orta. Intellek­tual­dıq äleumettik ortada ğana ülken ğılımi ortalıqtar qalıpta­sadı. Al bügingi tañda Bilim mi­nistrligi tarih pänin, sayasattanu pänin joğarı oqu orındarın­dağı mindetti pänder tiziminen alıp tastağan. Bwl ärine, eli­miz­diñ damuına 4-5 jıldan keyin keri äserin tigizedi. Öytkeni biz­degi ärbir individium bilimdi äri tärbieli boluı kerek. Al bola­şaq sayasattanuşı tarih pän­derin oqımaytın bolsa, onıñ qoğamğa paydasın tigizui ekita­lay. Äl-Farabi aytıp ketken­dey, «Eñ birinşi bilimdi adamdı emes, tärbieli adamdı şığaruı­mız kerek». Tärbiesiz, bilimdi adam köptegen zalal äkelip, qo­ğamğa ziyanın tigizui ıqtimal. YAğni, bilimdi, biraq tärbiesiz adam ömirge köp ziyanın äkeledi. Bwl mäseleler eldi wlttıq ruhta tärbieleudiñ deñgeyin tömen­de­tedi. Bwl ülken problema.
– Öziñiz bolaşağı bar qanday jas mamandardı bilesiz? Olarğa tanımal bolu üşin ne jetispeydi?
– Eñ aldımen, adamnıñ öz tal­pınısı boluı kerek. Qazirgi tañda köptegen sayasattanuşılar memlekettik qızmetpen aynalı­sıp jür. Biraq olardıñ işinen jarqın twlğalardı körip twrğan joqpın. Soñğı 10-15 jıldıñ işinde wrpaqtar sabaqtastığı da üzilip qalğan siyaqtı.
– Jas sayasattanuşılardıñ är deñgeydegi äkimdikterge jwmıs­qa twrıp, is jüzinde äkimniñ piarı­men aynalısuın qanşalıqtı dw­rıs dep sanaysız? Jalpı, bilik organdarı sayasattanuşılardı ösiretin jer me, älde erkin oylau qa­biletin öşiretin jer me?
– Meniñşe, bwl ömirdiñ bir ke­zeñi. Sol üşin mwnday qızmet­terde jwmıs isteu kerek. Biraq sonımen qatar äkimşilik deñ­geyinde qalıp qoyu şart emes. Äytse de memlekettiñ şeşim qa­bıldau men azamattıq qoğammen qarım-qatınas mäselelerin prak­tikalıq deñgeyde köru üşin bwdan da ötken dwrıs.
– Jaqında Qazaqstan üki­metinde jaña qwrılım – Din isteri jäne azamattıq qoğam ministr­ligi qwrıldı. Däl osı ministr­liktiñ qwramına jastar mäselesin qosu – jastardıñ marginaldanu men radikaldanu problemasınıñ özektiligine baylanıstı ma? 
– Qazirgi tañda Qazaqstanda teokratiyalıq memleket qwrudıñ küşti lobbii barın joğarıda da ayttım. Islam bolğan künniñ özinde dästürli emes dini ağım­nıñ ideologiyasın tañu qattı jü­rip jatır. Mwnı toqtatu ke­rek. Ol üşin memlekettik küş-jiger qajet. Eger däl osı mi­nistrlik osı mäselelermen tü­begeyli aynalısatın bolsa, köp närsege közimiz jeter edi.
– Al dästürli emes dep qay ağımdı aytar ediñiz?
– Dästürli emes ağım – säla­fizm.
– YAğni, sälafitter bükil sala­lardı jaulap, qattı belsendilikke köşti dey alasız ba? 
– Olar öte belsendi bop ba­ra­dı. Sonımen birge, bwrın mwnday tendenciya joq edi, biraq qazirgi tañda Astananıñ özinde äyelder bet-auzın twmşalap, paranja, niqab kietin bolğan. Bwl, ärine, jan türşigerlik närse.
– Osı künge deyin deputattar jazğı demalıstan oralğan soñ, sälafizmge tıyım salatın ar­nayı zañ qabıldanatını aytıl­ğan edi. Biraq tayauda terrorizmge tötep beru mäseleleri Parla­ment­te talqılanğan twsta «ideologiyağa ideologiyamen qarsı twru kerek» degendey äñgimeler aytıla bas­tadı. Biraq qanşalıqtı hänafi mäzhabı, dini basqarma men ğa­lımdar sälafizm ideologiyasına qarsı tötep beruge qauqarlı? 
– Bwl öte ülken problema. Bwl özekti mäseleni ideologiyalıq qwraldarmen şeşu ekitalay. Se­bebi, bizdiñ elimizge sırttan kelip jatqan ıqpal öte küşti. Al oğan, tipti bir memlekettiñ aqparattıq küşiniñ de jetpeui ıqtimal. Me­niñ oyımşa, ol üşin zañdı kü­şeytu kerek. Jalpı, mwnday dini ağımdardı toqtatatın zañ kerek. Al bwl zañnıñ ötpey qaluınıñ negizgi sebebi – memlekettik or­gan­darda, Mäjiliste, barlıq deñ­geyde sälafitterdiñ lobbiiniñ küşti ekenin körsetedi. Bwl öte qauipti tendenciya.
Tağı da qaytalap aytayın, Qa­zaqstanda teokratiyalıq memle­ket qwruğa lobbiden bölek, tap­sırıs ta bar siyaqtı. Ökinişke qa­ray, bwl tapsırıs is jüzinde jüzege asıp jatır. Mäselen, din­tanuğa – 150 grant pen sayasatta­nuğa onşaqtı grant böludiñ özin­de tereñ mäsele bar. Aldağı 5-6 jılda Qazaqstannıñ ruhani kel­betiniñ müldem özgerip ketu qaui­pi joğarı.
– Jastardıñ radikaldı top­-tar men teris ağımdardıñ jete­ginde ketui tek äleumettik mäsele­lerge ğana baylanıstı ma? 
– Meniñ oyımşa, eñ bastı sebep – äleumettik mäsele. Ekinşi mäsele – sırttan kelip jatqan äleumettik jelilerdegi aqparattar ağını. Jalpı, bwl birneşe fak­torlar keşeninen twratın özekti mäsele der edim.
– Swhbatıñızğa raqmet! 

Äñgimelesken
Kämşat TASBOLAT

Ayqın-aqparat