Bir aptanıñ işinde Prezidentimiz Nwrswltan Nazarbaevqa baylanıstı eki jağday jwrttı eleñdetip tastadı. Biri – Elbasımızdıñ tegi Şıñğıshanmen säykes degen aqpar. Ekinşisi – Astana qalasınıñ atın Prezidenttiñ esimimen baylanıstıru jönindegi deputattardıñ wsınısı. Ekinşi mäsele jöninde ğalamtordağı pikirlerden asıp aytarım joq. Al Elbasınıñ tegi Şıñğıs hanmen bir boluı ıqtimal degen pikirge, öz basım,  eş tañdanğan joqpın.

Ğalamtordağı «Şapıraştı Şıñğıs hanmen qalayşa tuısadı?» degen swraqtarğa on jılday bwrın jauap tauıp alğanmın. Onda Şıñğıs han men Elbasınıñ tuıstığın emes, bügin şapıraştı atalıp otırğan qazaq ruınıñ arğı jağın, olardıñ qay kezden jazba tarihqa engenin, qanday ru-taypalardıñ qwramında bolğanın  azdı-köpti zerttep körgenmin. Almatı oblıstıq «Jetisu» gazetinde Jetisudı mekendep otırğan qazaq ru-taypalarınıñ özge ru-taypalarmen baylanısı, ejelgi ata qonıstarı jöninde birneşe ret jazğanmın. Şapıraştılardı jeke bölip te qarastırğanmın. Bwlar meniñ jeke blogımda da twr. Sol maqalalarğa dau aytıp, kikiljiñ şığarğan eşkim bola qoyğan joq. Osılardı Sizdermen böliseyin.

Şıñğıs han zamanı, Temirşiniñ ğwmırnaması turalı oqığan kitaptarımnıñ esimde qalğandarın sanamalasam, wzın-ırğası jiırmağa jete jığılıptı. Älem tanığan ğalımdar men ğalamdıq ädebi orta äbden moyındağan qalamgerlerdiñ jarısa jazğan dünielerin, tipti, atı beymälim avtorlardıñ da ortağa salğanın jatsınbappın. Bwlardıñ arasında ötirikti suşa sapıratını, bir wlttı-rudı ozdıru maqsatında şimaylanğandarı da bar ekenin äu basta añğarmappın. Mıñdağan kitap şıqtı, jüzdegen kino tüsirildi, sanı joq madaq aytıldı. Meniñ köz mayımdı tauısıp jürgeni osı taudıñ etegindegi bir şökim qiırşıq eken. Degenmen de az-mwz habar alğandaymın.

Osılardıñ arasınan alğaş ret küdik tudırıp, Şıñğıshandı är kim öz müddesine oray bwratının 1982 jılı V. Çivilihinniñ «Pamyat'» attı romanı qolıma tüskende tüsindim. Aytpağı-este joq erte zamanda bitin sığıp, qanın jalağan orıstıñ bir top qanşırqwrsaq qaşqını şığıstı betke alıp, sandalıp ketedi ğoy. Arıp-aşıp, sabılıp jürip, neşe aylar men jıldar ötkende toqtaydı. Çevelihinniñ jazuınşa osı jerde keyinnen Temirşi, bolaşaq Şıñğıshan tuadı. Temirşiniñ közi kök, şikil sarı. Imın tüsingen şığarsız! Şıñğıshan Çevelihinniñ paymında-orıs.

Noğaysibirlik D. Strugaçev degen tarihşı «Predki i potomki Çingizhana» attı kitabinde Şıñğıshannıñ arğı tegindegi mına bir oqiğağa basa nazar audaradı.  Şıñğıshannıñ şeşesi  Ualin ujin merkittiñ Däu Çiledu degeniniñ qatını  edi. Esukey tartıp alıp ketedi. (Bwl faktini «Mıñğwldıñ qwpiya Şejiresi», (Almatı, «Öner», 1998 jıl, 33 bet.), «Altın tamır» attı Şıñğıs köz jwmısımen jazılğan kitaptar, sol zamannıñ adamdarı, keyingi barlıq ğalımdar da rastaydı) Sonda Temirşi işte ketken Däu Çiledudiñ wlı, demek, Şıñğıshannıñ tegi-merkit. Esukeydiñ kindiginen emes. Mıñğwlğa bir mısqal jaqındığı joq. Dälel me? Ualin ujinniñ Çiledudiñ qoynındağı qatını bolğanı ras qoy. Ras. Onıñ üstine Temüjin men Qasar atıp öltireyin dep twrğanda Bektwr:

-Qasar, atsañ-öziñ at! Ana merkit Temüjinge Belgiteydi qor qılma,-depti, deydi orıs bilgiri. («Mıñğwldıñ qwpiya Şejiresinde Belgiteydiñ öltirilgeni rastaladı. Biraq däl mınaday söz joq. Atalğan kitap, 41-42 bet)

Taldıqorğandıq bir top azamat Şıñğıshandı jalayır etip, menşiktep alğalı qaşan. Ğılımi-tanımdılıq konferenciya ötkizip, mäseleni Taldıqorğan qalasınıñ jäne jalayırlardıñ deñgeyinde birjola şeşip, hattap, özgeler jaq aşpastay etip mörlep tastadı. Dälel me? T. Tınıbayın degen azamat «Qwpiya Şejireniñ qwpiyası»  degen kitabinde (15 bet) «jalayır» söziniñ tuuın bılay jazıptı: «YAqma (YAğma)- YAqlaqar- YAğlaqar- YAğlağır- Jağlağır- Jalayır». Osılayşa atauı san qwbılğan  jalayır men Şıñğıshannıñ arğı ataları bir tuıptı. Älem ğalımdarı şatısıp jür eken, dwrısı-T. Tınıbayın men Taldıqorğandıq jalayırlardiki degen birauızdı qorıtındığa kelip, qol köteripti. Mine, bar-joğı osı. Tastay ayğaq! Biraq, Üİİ ğasırdağı kerey, tatar, bura, tama, qıpşaq, odan arğı , bizdiñ däuirimizdiñ basında bar üysin, dulat, qañlı, nayman, qırğız atauları özgermey bügingi künge jetti. Jalayır altı şekpen ayırbastasa, bwlar eski şapanın tastamay äli jür. Jalayır ne sebepten, kimnen jasırınıp atauın özgerte berdi eken? Onıñ üstine osı kitaptıñ 57 betinde «Jarşoqlı» (Jalayır) dep jäne bir ataudı qosıptı.

Qazaq tarihınıñ  bilgileriniñ  biri Mämbet Qoygeldi Şıñğıshannıñ tegine reviziya jasau wyat ekenin qadap twrıp aytıp edi, mwnı eskergen eşkim joq. Estuimizşe Mäkeñ jalayır körinedi. Endeşe, eñ bolmasa jalayır qwlaq qoysa kerek edi Mäkeñe. Joq, bet qaratpaydı.

Juırda batıstan da Şıñğıshandı öz atalastarı etuşiler qarañdadı. Aday işinde «mwñal» degen taypa bar eken. Osı mwñal uaqıt özgere kele mwñğıl degen sözge özgergen, äytpese, mwñal men mıñğwl tamırlas deydi adaylardıñ bir azamatı. Bwl dälelge bireu sener, bireu senbes, biraq, Şıñğıshan bügingi qazaq taypasınan eken. Ne jalayır, ne aday.

Keşe ğana «Sirgelimiz» degen bir aqsaqal da tañ etti. Sirgeliniñ işinde qiyat degen ru barın bilmeppin. Aqsaqal osı-qiyat taypasınan eken. «Bäriñdiki, seniki de bos söz. Şıñğıshannıñ qiyat ekeni ras qoy. Ras. Endeşe Şıñğıshan sirgeli bolmay kim boladı? Bizdiñ atamız» dep kesimdi söyledi. Bwğan da dau aytpadım. Şıñğıshan, äyteuir, qazaq eken de.

Äneu künderi bir oy keldi. Osınşa kitap oqıppın, Şıñğıshandı azdı-köpti bilip qalğandaymın. Endeşe Şıñğıs qağannıñ boyında nayman qanı bar-joğın nege izdestirip körmeymin? Onıñ üstine men de Taldıqorğan öñiriniñ tumasımın ğoy. Nayman da aday, jalayır, sirgeli sekildi sonau şığısta Temüjinmen qatar köşken. Sol zamandağı bar-joğı üş-tört Memlekettiñ biri.

Şıñğıshandı mıñğwlğa, europağa, qıtayğa barıp naqtılı ğılımi twrğıdan zerttep jürgen, Londonda älem ğalımdarınıñ basın qosıp ülken ğılımi mäslihat ötkizgen, professor Q. Zikiriyanov bılay dep jazadı: «Türik jwrtınıñ tañbası asa köp mağwlwmat beredi. Bwl şındıq. Şıñğıshannıñ ata-babası özderin «börjigen»-böri wrpaqtarımız deydi. Al, osı böri tañba qazaqta bir ğana ruda-naymannıñ matayında ğana bar.» Zikiriyanovtı qısqartıp qana keltirdim. Äytpese, bwl özi etek-jeñdi dünie. Europa ğalımdarı bayandamağa joğarı bağa beripti. Şıñğıshandı zertteudegi soñğı jıldarğı eñ üzdik eñbek depti. Al, Europalıqtar bireudiñ ığına jığıla ketpeydi, «pälen ağamız bılay degen» söziñdi qıstırmaydı, öz oyın aşıp aytadı ğoy.  Ilanbasqa amal joq. Şıñğıshan-nayman, onıñ işinde matay boluı äbden mümkin.

Aytpaqşı, qanday ayğaq, qanday ğalımdar men qwjattardı arqalanğanın bilmeymin, T. Tınıbayın degen bauırımız ben Bekswltan Nwrjekeev ağamız keyingi kezde Şıñğıshan İle añğarında tuğan dep jürgen körinedi. Bwl Q. Zikiryanovtıñ dälelderin tikeley quattaydı, naq osı İle boyında Sulı Matay, Susız Matay degen tau jotaları bar. Tömen qaray Qaptağay jazığı tau etegine ilesip jatır. Iqılımğa barsaq-Qaptağay qazaq naymandarınıñ wranı. Beri tüssek naymannıñ matayınıñ bir atası-Qaptağay. «Qaptağay» degen sözdiñ köne mağınası-jabayı bura. Ğajabı, osı bura taypası da Üİİ ğasırdan beri nayman Memleketiniñ qwramındağı, küni büginge deyin naymannan şet ketpegen bağzı, mol jwrt. Özge Kök Türik rularında sonau Üİİ ğasırlardan beri kele jatqan basqa bura taypası joq. Şıñğıshan T. Tınıbayın men Bekswltan Nwrjekeev ağamız aytqanday İlede tusa, ol jer qalıñ mataydıñ ortası bolsa, Temüjin özin «börjigen» atasa, bäri kelip twr. Mataydıñ tañbası böri. Tipti, daulasar ilik joq.

Onıñ üstine mınağan qarañız. Qıtay arhivin bala jasınan aqtarıp, ğwmırı jetkenşe zerttegen Nığmet Mıñjan «Mataylar Üİİ ğasırlardan bastap Jetisudıñ bügingi İle boyın mekendegen… Sadırlar olardan şığısqa qaray bettep, Tarbağatay taularınan asa jattı» dep ötken ğasırda jazıp edi. Osınday derekterden soñ, özi Jetisuda, İle boyında-qalıñ nayman-mataydıñ ortasında tusa Şıñğıshan nayman bolmay kim boladı? Tap-taza, qospası joq, nağız nayman, basqalar beker talasadı. Äyteuir-qazaq.

Bwl az bolsa tarihşı, şejireşi, qıtay jazbalarımen jete tanıs Q. Däukeev bılay jazıptı: «Şıñğıshannıñ şıqqan tegin Qiyat-Börjigit dep ataytını belgili. Qiyat taypasınıñ qwramında Qiyat-tobıqtı, Jauırınşı, Aydın, Bayjigit attı buındarı bolğan. Qıtay derekterinde qiyat-yurkin degender de aytıladı. YUrkin degenimiz köne kereydiñ-jırqın taypası». Arı qaray avtor naymanğa osı qiyat-jırqındar aralasıp, qarakerey atalsa  kerek dep oy pişedi. Basqasın qaydam, soñğı pikir orındı. Sonau Üİ ğasırda atalatın qara, qızıl, dürmen, bura, sarjomart, matay, sadır naymandardıñ qara naymanına kereydiñ jırqını qosılıp qarakerey atalıp ketkenine öz basım senemin. Sebebi, küni büginge deyin tatar, özbek, qırğız, tıba, noğayda qaranayman attı ru bar. Özbek, qırğızdağısın izdep barıp, äñgimelestim. Tatardağımen jol üstinde tanıstım. Tıbadağılardı professor Aybek Sozğaldıñ jazğandarınan oqıdım. Bwl ğalımğa sensek Resseydiñ Qorğanıs Ministri Sergey Şoygudıñ naqtı atı-jöni Sergek Şoyğı (Şoyın) jäne ol naymannıñ küjiget ruınan, naymannıñ soñğı hanı Küşiliktiñ tikeley wrpağı. Osı küjiget özbektiñ qara naymandarınıñ bir kişi atası. Bayjigit, Jañbırşı, Aydın ruları qazaq nayman ruınıñ qwramında küni büginge deyin sorabın üzbey küneltip keledi. Al, tobıqtı jaylı äñgime säl bölekteu.

Özbek, tatar, tıbadağı qara naymandarğa kereydiñ qosılıp aytılmauı öte köp informaciya beredi. Bwl, qara naymandardıñ Şıñğıshan naymandardı jeñip, naymandar batısqa dürkiregenge deyin ülken bir ru bolğanınıñ naqtı däleli. Osı kezeñde boy tasalağan qara naymandardardıñ bölikteri qandas qırğızğa, tıvağa, tatarğa siñip ketti. Sol jwrttıñ esimin aldı. Al qazaq naymandarına kereydiñ bir tobı qosıldı.

Osılayşa joramaldasaq Şıñğıshannıñ ar jağı ne jalayır, ne, aday, ne sirgeli, ne nayman. Qalay desek te bügingi qazaq.

Endi Joşıhanğa keleyik. Onı da mıñğwlğa eş qatısı joq, bügingi qazaq işindegi merkit ruınıñ batırınan tuğan bala deuşilerdiñ qatarı mol. Tipti, Hİİİ ğasırdı orta twsında, Şıñğıs köz jwmğan soñ otız şaqtı jılda jazılğan «Mıñğwldıñ qwpiya Şejiresi» men «Altın tobşı» da osı varianttı arı-beri aunatıp aladı. Joq demeydi. Sonda Joşıhan taza merkit bolğanı. Mıñğwlğa da özgege de eş qatıstarı joq.

Qazaq arasındağı merkitterdiñ izi nayman, kereymen ğana şektelmeydi eken. «Tüp- wqiyannan özime şeyin» degen kitapta mınaday öte-möte qızıq aqpar jür:

«-Men, Merkit-Şapıraştı balasımın,

Üysin-Kerey ekeuiniñ talasımın…» (96 bet)

Kitapqa sensek merkit şapıraştınıñ balası. Biraq, osı twsta säl dälsizdik ketken körinedi. Şapıraştı, Şejire boyınşa HİÜ-HÜ  ğasırda ğwmır keşken Bäydibek babadan taraydı. Bwğan talas şıqpasa kerek. Sebebi, «Domalaq Ana»  attı kitapta Nürila-Domalaq Ana 1376 tuğan dep anıq jızılıptı. Bäydibek baba toqalı Domalaq Anadan qanşa ülken bolsa da sol ğasırda tusa kerek. Al professor E. Sälimbaydıñ « Ata-baba tarihınan» attı kitabindegi  derekke süyensek, merkitter Üİİ ğasırdağı nayman konfederaciyasınıñ qwramındağı segiz rudıñ biri. (Almatı, 2007 jıl, 34 bet) Sonda Üİİ ğasırdağı nayman Memleketiniñ qwramındağı Merkit pen HİÜ ğasırdan ata bastauın alatın şapıraştınıñ arasında jeti jüz jıl ayırmaşılıq jatır. Äkesi dep otırğan, HİÜ ğasırda tuğan Bäydibek babadan taraytın Şapıraştı-balası delinetin merkitten jeti ğasır kişi bolıp şıqtı. Demek, kitapta äke men balanıñ ornı auısqan sekildi. Onıñ üstine, qazaq tarihınan az ğana sauatı bar kez-kelgenimiz Semey öñirindegi Qalba tauda Qoysoymas-Qaraşa bilerdiñ bastauımen 1700 şañıraq şapıraştınıñ 1770 jıldardan twrğanın, mölşeri 1810 jılı tüstikke jıljığanın, osı kezden 1840 jıldarğa deyin Lobsu (Lepsi) men Qopalını (Qapal) mekendep, ülken böliginiñ Alatau etegine kelip qonıstanğanı 1840 jıldardan beri ekenin, osı uaqıttarda Wlı Jüzdiñ qwramına tolıq engenin bilemiz. Bwl tarihi oqiğanı V. Andreev eki jüz elu, N. Aristov jüz elu, M. Tınışbaev jüz jıl bwrın jazıp ketken. Küni büginge deyin älem tanığan bwl ğalımdarğa qarsı dau aytqan käsibi, bilikti tarihşı şığa qoyğan joq. Demek, jöni de osı-au! Ne desek te şapıraştınıñ ülken bir böligi, «Tüp-twqiyannan özime şeyin» attı kitaptıñ jazuında söz joq-merkitter. Osı derekke senimmen qarau kerek siyaqtı. Sebebi, mwnı özge emes, şapıraştılardıñ öz ataları jazıp otır,  talasa qoymas.

Tarihşılardı tañ etetin bir oqiğa-Şıñğıshannıñ twsında Üysin, Arğın sekildi eki iri ru atalmaydı. Arğındardıñ bwl jağdayın Şäkärim qajı «Meniñ oyımşa ol kezde arğındar naymandarğa bağınğan» dep tüsinidirip ketken. (Şakarim Kudayberdi-Ulı, Almatı, «Jazuşı», 1990 jıl, 77 bet) Şäkärim atanıñ bwl sözin «Arğındar nayman Memleketiniñ qwramında bolğan» dep tüsingen orındı. Ol twsta şığısta Kök Türik wrpağınan Nayman, Kerey, Qırğız Memleketteri, batısqa qaray Kök Türik taypalarınan qwralğan Qidan (Qaraqıtay) Memleketi ğana bolğanı anıq. Bügingi qazaq ruları, qalay degende de osı Memleketterdiñ qwramınan bölinip şıqqandar degen şındıqqa säykes keletin sekildi.

Endi manadan bergi jazıp otırğandarımızdıñ basın qossaq, Şıñğıshan da, Joşı da merkit boluı mümkin. Joşı, Joşınıñ wrpaqtarı, şıntuaytına kelsek, Şıñğıshan alğan jerlerden de wlan-ğayır jerdi jauladı. Ökiniştisi-barlıq ataq-dañq birjola Şıñğısqa audı. Äytpese, bükil batıs düniesin basıp alğan, Europanı at twyağınıñ şañına böktirgen Şıñğıs emes, Joşıhannıñ wrpaqtarı ğoy. Joşınıñ wrpaqtarınıñ eñbekteri Şıñğıshannıñ köleñkesinde qalıp keledi. Bükil älem bwlardı moñğol dep biledi. Al, bizdiñ közimiz moñğol emes Kök Türiktiñ bir bwtağı-merkit ekenine jetedi. Töre de emes, özge de emes-Kök Türiktiñ öz wldarı.

Mine, osı oqiğalardı aldığa tarta otırıp, Qazaqstanda Joşı hanğa layıqtı qwrmet körsetu qajet dep sanaymın. Altın Ordanıñ derbes iesi retinde Joşı wrpaqtarın tolıq moyındauımız qajet. Sonıñ bası etip Joşıhanğa Astanada alıp eskertkiş qoyu kerek. Joşıhannıñ kesenesin bügingi künniñ talabına jauap beretin kürdeli arhitekturalıq  keşenge aynaldırıp, bükil Kök Türik wrpağı ziyarat etetin qasietti orın jasau-mindet. Bwl oydağı-orıs, qırdağı-qıtayğa Altın Ordanıñ mwrageri tek qana qazaq ekenin ayğaqtap twrar edi. Altın Ordanıñ mwrageri biz-qazaq bolsaq bizdiñ jerge eşkim talasa almaydı. Kerisinşe, körşi jatqan memleketterdiñ barlığı Altın Ordadan-qazaq jwrtınan bölinip şıqqan boladı. Demek, özgeniñ jeri «meniki» dep aytsaq, biz ğana ayta alamız.

Kelesi bir öte şäkimdi mäsele-şapıraştınıñ bir böligi «Tüp- twqiyannan özime şeyin» attı kitaptıñ avtorınıñ aytuı boyınşa «şapıraştı» atalıp ketken merkitter eken. Bwl kitap jöninde Qabdeş Jwmadilov, marqwm Balğabek Qıdırbekwlı, Mırzatay Joldasbekov, Bekswltan Nwrjekeev sındı dualı auızdı ğalımdar men jazuşılar ayttı ğoy. Ne desek te, basqasın qaydam, şapıraştı men merkittiñ tamırlas bir ata ekenine, öz basım, senimdimin. «Tüp- twqiyannan özime şeyin» degen kitap şapıraştılardıñ bar şejiresin aytıp twr deydi ğoy. Bwl şapıraştılardıñ öz sözi. Endeşe, Elbasımız şapıraştınıñ işindegi naq osı bölikten ata bastauın aluı, ar jağı Şıñğıshannıñ, ber jağı Joşıhannıñ atalası boluı äbden mümkin.

Bwl jerde «Şapıraştı-merkit, merkit-şapıraştı boluı qalay?» degen swraq tuadı. Mwnıñ jauabı-bügingi qazaq ruları HÜİİİ ğasırdıñ ayağına deyin bir ortadan ekinşi ortağa auısıp, tolığıp, sayasi odaq qwrıp kelgen köne Kök Türiktiñ taypaları. Äleumettik, qoğamdıq, territoryalıq jağdaylarğa baylanıstı bir taypadan ekinşi taypağa auısu, rulardıñ birigui, bölinui sol zamandarğa tän qwbılıs ekenin tarihşılar öte jaqsı biledi. Joğarıda Şäkärim atamızdıñ jazğanı osınıñ bir däleli.

Mine, osı sebepten de Nwrswltan Äbişwlı Nazarbaevtıñ Şıñğıshan men Joşıhannıñ atalastarı-wrpağı bolu mümkindigin joqqa şığauğa bolmaydı. Ğalımdar Elbasınıñ boyınan Şıñğıshannıñ tegin tapqanı ras bolsa, bwl kelesi bir mañızdı faktordı aşıp, ayşıqtap körsetedi. Prezidentimiz-Kök Türiktiñ töli. Abaydı qaytalasam «Är qazaq-meniñ jalğızım».

Endi aytarım-bwl meniñ jeke pikirim. Naqtılı tarihi oqiğalardıñ jelisin tüyistiruden tuğan boljamım. Qatarlas oylarıñız bolsa bölisersizder.

Kamal Äbdirahman, Astana

Abai.kz