Zuqa batır 150 jıl Mädeniet Tarih Qazaq handığına 550 jıl

TÜBİ BİR TÜRKİMİZ! Auğanstandağı Hazara türki halqınıñ mädeni jağdayı

kerey.kz

 |  Dec 12, 2016

TÜBİ BİR TÜRKİMİZ! Auğanstandağı Hazara  türki halqınıñ  mädeni jağdayı

Auğanstanda köp halıq jäne türli-türli wlttar twradı, olardıñ biri Hazara halqı.Hazaralar türki halıqtarınıñ bireui jäne türki tamırı bar bir halıq. Auğanstanda twratın hazaralar, bükil Auğanstan halıq sanınıñ şamamen 25-27 payzın, jäne dünie jüzinde şamamen 12-15 million adamğa jetedi. Olar Auğanstanda, Iranda, Päkistanda jäne t.b. memleketterde twradı, biraq olardıñ köbisi osı 3 memlekette ömir süredi. Hazaralar Auğanstanda 2000 jıldan beri twrıp keledi jäne olardıñ köbisi bir ğasırdan köp Iranda jäne Päkistanda twradı. 

Hazarlar öz işinde taypalarğa bölinedi. Olardıñ işinde türki tildes attarı bar: tatar, türikmen, nayman, qalaj (M.Qaşqaridiñ jazbasında Jetisudi mekendegen taypa retinde körsetiledi), batur jän t.b. Hazaralar birneşe ğasır bwrın Ortalıq Aziyadan Auğanstanğa köşken, ol qanday tarihi jağdaydan keyin jäne ne üşin orın alğanın däl aytu qazir qiın. Biraq olar türki halqı. «Hazaralar men qazaqtar etnikalıq qwramısı köp jaqın, sol üşin, osı eki türki halqınıñ sält-dästüri, mädenieti jäne türi biri-birine qattı wqsas.» – Hazaralardıñ bügingi tarihşısı Abbos Dildjo dedi. Jäne hazaralardıñ mädenieti ortalıq aziyadağı basqa türki halqına da wqsas.

Osı maqalada Auğanistandağı Hazara halqınıñ mädeni jağdayı turalı jazıldı. Hazaralardıñ mädeni jağdayı, bilim tarihı, hazaralardıñ bilimge közqarastarı, hazara qoğamına bilimniñ äseri, hazaralardıñ öneri jäne tili tuları jäne nege basqa türki halıqtarı olar turalı az biledi? maqsatımen zertteldi.

Hazaradjatta (hazaralar twratın jeri, hazarajat dep ataladı) biliminiñ tarihı jäne onıñ problemaları.Jalpı, Auğanstanda memlekettik bilimniñ tarihı 1903 jılı bastaldı, al Hazaradjatta 1946 jılı. Hazara halqına ükimet jağınan sistematikalıq kemsitu körsetilip jäne etnikalıq, geografiyalıq problemaları bolğandıqtan hazaradjatta memlekettik bilim aluda ülken bögelis boldı. Kemsituşilik ükimetter jağınan hazaralarğa bilim bermeu üşin wyımdastırılğan. 1946 jılğa deyin, hazarlardıñ eşqanday bilim alu qwqığı bolğan joq, atap aytqanda, medicina, qwqıq, äskeri jäne käsibi mektepterde, universitetterde men memlekettik joğarı oqu orındarında bilim aluğa qwqığı joq boldı. Qısqa bir merzimde hazarlar bilim ala bastadı. Hazaradjatta mektepter de keş qwrıldı, sol üşin hazarlardıñ bilim alu men bilim beru salasında wzaq tarihı joq. Qazirgi uaqıtta, Hazarlarda bilim aludıñ eleuli ülesi bar, jıl sayın köptegen studentter mektepterden joğarı oqu orındarına joğarı bilim alu üşin memlekettik emtihan tapsırıp joğarı oqu orındarına tüsedi. 

Bilim, hazara qoğamdastığına eleuli äser etti. Bwl äser, türli aspektili ekonomikalıq, sayasi, mädeni jäne äleumettik jerlerde körinis berdi. Ekonomikalıq wtqırlıq hazara qoğamındağı bilim berude mañızdı nätijeleriniñ biri boldı, jäne hazarlar bilim arqılı eñbek narığına şıqtı. Jas oqıtılğan hazarlar auıldan qalağa kelip, negizgi ekonomikalıq jwmıs orındarın tauıp jwmıs istep jatır. Sonday-aq, hazaralar mektep pen JOO-da bwrın, bir sayasi oqşaulauda (izolyaciyada) bolğan, biraq qazir olardıñ sayasi jağdayı östi jäne sayasi jwmıstarımen belsendi aynalısuda. Bilim alu arqılı, hazaralar Auğanstannıñ parlamentine jäne basqa  ülken memlekettik sayasi plan qwra alatın jağdayğa  jetti. Mädeniet twrğısınan alğanda, Hazaralar bilim beru jäne oqıtu arqılı, qazirgi zamanğı ädebi şığarmalardıñ Auğanstan salasındağı bilimderinde mañızdı röl atqaradı.  Şamamen Auğanstanda baspa men beyne aqparattar jäne bwqaralıq aqparat qwraldarınıñ jartısın hazarlar arqılı basqarıladı. Sonday-aq hazaralar Auğanistandağı fil'm şığaratın mekemelerde mañızdı röl atqaradı. Sonımen qatar, Auğanstan qoğamındağı jurnalister, jazuşılar jäne sınşılardıñ eñ köbi hazara halqınan. Äleumettik perspektiva da, Auğanstan hazara qoğamdastığındağı äyelderdiñ qwqıqtarı men mümkindikterin keñeytu turalı ayta alamız. Äyelderdiñ sayasatqa kirui, eñbek narığına şığuı, jäne basqa äleumettik jwmıstarın isteui, bilim aludıñ äleumettik nätijeleriniñ biri bolıp tabıladı.

Al eger Auğanstandağı qazirgi äleumettik, sayasi, bilim, ğılım jayı qalay? – dep swrasaq.

Jalpı, Auğanstanda äleumettik jağday ortaşa. Adamdar twratın mekenine qaray kün köredi. Qalalıqtar ara­­sında belgili firmalarda, zauıt­tarda, tipti şetelderde jwmıs istep aqşa tabatındarı da bar. Al auılda twratın adamdar köbine auıl şaruaşılığımen, atap aytqanda eginşilikpen, mal şaruaşılığımen aynalısadı. Al bilim, ğılım jağına kelsek, ärine, salıstırmalı türde bizde onıñ bäri kenjelep qalğan. Mısalı, Auğanstanda twratındardıñ köbisi qız balaların oqıtpaydı, qoğamdıq jwmıstarmen aynalısuına rwqsat bermeydi. Biraq bir qızığı bizdiñ hazara halqı qız balalarına onday mümkindikterdi beredi, bwl da bizdiñ qazaqqa jäne basqa türki halqına bir taban jaqındığımızdıñ belgisi bolsa kerek. Mäselen, Auğanstandağı twñğış äyel ğarışkeri, Auğanstan ükimetindegi eñ birinşi äyel ministr doktor Sima Samar, birinşi äyel äkim doktor Habiba Sarabi, birinşi qalabası doktor Ozra Azimi,  birinşi provinciyalıq keñesiniñ basşısı Taiba Havari Hazara qızdarı bolıp tabıladı. YAğni bwl Auğanstandağı Hazara halqınıñ özindik deñgeyin körsetse kerek. Basqa halıqtarğa qarağanda, mısalı Auğanstan tarihında birinşi ret Olimpiada oyındarına qatısıp orın alğan Ruhila Nikpa degen Hazara jigiti, sonday-aq düniejüzilik boks çempionı Hamit Rahimi, Auğanstandağı birinşi jas önertapqış Mustafa Rizaii, birinşi eñ jas ministri Inayat Kasimi, eñ jaqsı oqıtuşı Aziz Ruyeş te bäri Hazara wltınan. Mwnıñ bärin ne üşin ayttı deseñiz, bwl degen Auğanstannıñ qazirgi küyine hazara halqınıñ qosıp jatqan ülesi dep bilemiz.

Öner; Hazarlardıñ öneri, tragiçeskalıq (qayğılı) öner bolıp sanıladı. Sebebi, hazarlarda birqayğılı jäne ezgi tarihi jağday boldı. Ezgi jäne qayğılı tarihı  jağday hazaralardıñ önerine de körinis tapqan. Hazarlardıñ öneri biregey körkem stil' bolıp tabıladı. Dombıra Hazarlar arasında keñ tarağan aspap. Dombıra, basqa taypalarda da bar, biraq hazara stil'i (hazaragi) erekşe bir stil'.

Ädebiet äleminde hazara halqı bir bay halıq. Biraq, MHTA jäne DUBAYTI eñ körnekti rämizder bolıp tabıladı. Mahta poetikalıq nısanınıñ bir türi jäne hazarlar üşin biregey,  onıñ qayğılı taqırıbı bar jäne bwl ändi äyelder aytadı. Bwl än qayğılı jağdayda,  äsirese bir qahraman dünieden ketken kezde şırqaladı.

DUBAYTI, hazaralar arasında poetikalıq üzdiksizdik nısanı, mahabbat siyaqtı emocionaldıq taqırıptarımen, jäne dombıra poemasımen baylanıstı.

Til; Hazaralar dari tilinde hazara dialektimen söyleydi. Hazara dialekti basqa parsı-dari dialektterge qarağanda erekşe dialekt bolıp tabıladı. Hazaralar etnikalıq jäne geografiyalıq oqşaulau bolğandıqtan, olardıñ tili basqaşa bolıp ketti. Hazaralar türki halıqtarınıñ biri sondıqtanda hazara tilinde türki sözderi (türki tilder işinde: qazaqşadan, özbekşeden, türikşeden t.b. tilderden engen) köp. Öytkeni, hazaralar Auğanstanda Hazara dialektimen söyleskende ärqaşan qorlanuda bolğan. Auğanstanda hazaralardıñ dialekti masqara bolğandığın körsetetin köptegen mısaldar bar.

Biz bayau Auğanstanğa kelip künine asığa kütep, al biz de bükil türki halıqtarımen tığız qarım-qatınısta bolayıq dep ümitemiz. TİLDE, İSTE, PİKİRDE BİRLİK!

Fotograftarda;

1. doktor Sima Samar, Auğanstan ükimetindegi eñ birinşi äyel ministr, Auğanstandağı adam qwqıqtarı komessiyasınıñ bastığı jäne Auğanstannan birneşe märtepe Nobel' sıylığın alğan kisi.
2. Ruhila Nikpa; Auğanstan tarihında birinşi ret Olimpiada oyındarına qatısıp orın alğan jäne Auğanstandağı BWW beybitşilik elşisi.

Jazuşı: YAsir Raşid