2014 jılı qos qorqınıştı indet turalı jañalıq älem halqın şoşıtqan edi. Ekeui de tigen jerin japırıp, adamdardı qırıp saldı. Keybir elderde jergilikti twrğındar qattı zardap şekti. İndet olarğa kömektesuge kelgen şeteldikterdi de ayamadı.

Eki indet te şekaradan asıp, twtas qala halqın jwtadı, ülken oqiğalarğa ıqpal etedi degen qauip tez taradı. Teledidar şulap, sayasatkerler men sarapşılar baybalam salıp, şekaranı jabu kerektigin nemese japa şekken elderge adamdardı sayahatqa jibermeu turalı daulasıp jattı.

QOS İNDET

İndettiñ biri – Ebola virusı edi. Bwl virus belgili bir aumaqqa taradı. Biraq indet tiisti şaralar qabıldanıp, nwsqaulıqtar berilgen soñ bastı taqırıp boludan qaldı. 1976 jılı anıqtalğan virus sodan beri 15 mıñ adamnıñ ömirin qiğan.

Biraq 1981 jılı aşılıp, 3 millionnan astam adamnıñ ajalına sebep bolğan VIÇ/SPID nemese jıl sayın jüzdegen mıñ adamdı swlatatın bezgekpen salıstırğanda Ebolanıñ zardabı azdau körinedi.

Ekinşi indet – IM-niñ ekstremistik ideologiyası boldı. Onı Ebolamen salıstıruğa twrarlıq. Ebola qwrbandarı ölgenge deyin qansırasa, IM adamdardı azaptap, basın şauıp, tiridey örtedi jäne basqa da swmdıq ädisterdi qoldandı.

Biraq sanğa jüginsek, IM älem boyınşa salıstırmalı türde köp adamdı qırğan joq. Terrorizmdi zertteytin jäne terrorizmge qarsı küres şaraların qabıldau jönindegi Merilend wlttıq konsorcium universitetiniñ deregi boyınşa, 2002 – 2013 jıldar aralığında IM men basqa da terrorlıq toptardan 33 mıñnan astam adam qaza tapqan.

2011-2016 jıldar aralığında Siriyadağı soğıs kezinde 1 millionğa juıq adam ölse, sonıñ azğantay böligin IM öltirgen dep esepteledi. Ebola soñğı jılı köpşilik nazarınan tasa boldı, IM de bir jıldan soñ bastı taqırıp boludan qaluı mümkin. Biraq jaña qauip tönse, ekeui de qaytadan baspasöz betinde täulik boyı qaytalanatın taqırıpqa aynaluı ğajap emes.

Biraq IM-nen töngen qauip azaydı dep özin jwbatqandar “äl-Qaidanıñ” küş jinay bastağanın wmıttı, soñğı jıldağı oqiğalar onıñ paydasına şeşildi.

IM äskerileri baqılauğa alğan, özderi «däula» nemese «memleket» dep ataytın aumaq bir kezde Iraktıñ batısında – Bağdad pen Siriyanıñ şığısında Aleppo arasın ğana qamtitın. Bwl aymaq kvazi memleket retinde tirşilik etti, ekstremister jergilikti basqaru ornatıp, salıq, öndiris, zañ men normalar, şekara jäne tağı basqa barlau apparattarın bekitti, äskeri de bar. Qazirgi tañda «däulanıñ» tas-talqanı şıqqanın köruge boladı.

«DÄULANIÑ» TALQANDALUI

Şığıs maydanda AQŞ qoldaytın iraktıq şiitterdiñ jasağı, kürdterdiñ “peşmerga” äskeri, Irak ükimeti, Halıqaralıq äue-äskeri küşteriniñ qwramı, AQŞ arnayı küşteri Iraktağı IM-di qwrtu üşin jwmıs istep jatır.

Ramadi men Falludjanı osı odaq talqandadı. Odaq äskeri endi Mosulğa bet bwrdı. Iraktıñ soltüstigi alınğan soñ IM Iraktağı de-fakto astanasın joğalttı. Endigide IM jasağınıñ älsiz böligi ğana qaldı. IM ortalığında AQŞ qoldaytın Siriya qorğanıs küşteri (SQK) Siriyanıñ soltüstiginen tömen jatqan, IM-niñ jüregi sanalatın soltüstik Rakkağa qanjar swqtı.

Negizgi kürd küşteri Kürd halıqtıq qorğau otryadına (HQO) birikti (Türkiyada terrorlıq top sanaladı), SQK soñğı eki jılda IM-nen ülken aumaqtı bosatıp aldı. Jaz boyı SQK Evfrat özeniniñ batıs böligin, Türkiya men Siriya arasındağı şekaranı tazarttı.

Irak äskeri men IM arasındağı qarulı qaqtığıstan soñ üyiniñ ornına kelip qarap twrğan iraktıq türkimen. Tikrit. 3 jeltoqsan, 2014 jıl.

SQK-niñ tabısı basqa eldi – Türkiyanı batıs maydanğa aralasuğa itermelese kerek. Türik ükimeti HQO-nı türik memleketiniñ jauı sanaydı, şekaranı kürd otryadına berudi türik prezidenti Rejep Tayıp Erdoğannıñ qalamağanı anıq.

Şildeniñ 15-i küni Türkiyada memlekettik töñkeris bolmay qalğan soñ Erdoğan Resey prezidenti Vladimir Putinmen kezdesti. Bwdan soñ, tamızdıñ 24-i küni türik äskeri bölimşesi IM baqılaytın aumaqqa ötip, şekarağa jaqın aumaqtağı qalalardı aldı.

Qazan ayında türik äskeri Dabik qalasına şabuıldadı. Äskeri twrğıda mañızdı bolmasa da, IM-niñ ağılşın tilindegi nasihat jurnalı osı qalanıñ qwrmetine ataladı.

Hadis boyınşa dindarlar men dinsizder arasındağı iri şeşuşi şayqas sol qalada ötui kerek eken. Qazir IM jasağı qalanı soğıssız tastap şıqtı, bwnı bireuler «memlekettiñ» qwlaytın kezi jaqındadı dep qabıldadı.

Qazirgi kezde türik küşteri men Siriya bülikşileri IM baqılap twrğan Äl-Bab qalasın qorşauğa aldı. Bir kezderi ol qala Siriya prezidenti Başar Asadqa qarsı köterilis simvolı bolğan edi. Türkiya men AQŞ qoldağan äsiredinşil emes bülikşiler ornalasqan bwl qalanı IM 2013 jıldıñ jazında basıp aldı.

IM basıp alğan aumaq 2017 jıldıñ soñına qaray twtas tazalanadı degen boljam bar. Mäsele şınında da osılay ma?

BEN LADEN MEN ZARKAVI

Sarapşılar Irak pen Siriya aumağınan IM-di ığıstıru toptı joyadı degenge senbeydi. Onıñ sebebi qarapayım: IM bwrın da talay ret basqa ataumen talqandalğan edi – biraq bwl jolı bwrınğıdan ötken jauız bolıp oraldı.

Zertteuşiler Maykl Vays pen Hassan Hassan «IM Äbu Musab äl-Zarkaviden bastau aladı» dep jazadı. Zarkavi AQŞ-tağı 2001 jılğı 11 qırküyek oqiğası aldında “äl-Qaida” basşısı Usama ben Ladenniñ odaqtası bolğanımen onımen kelispeytin twstarı da bar edi.

Özderi qwrğan wyım tärizdi är jetekşi jihadşıl radikaldıq ideologiyanı nasihattadı. Londondağı Korol'dik kolledjdiñ ağa ğılımi qızmetkeri, radikaldanudı zertteytin halıqaralıq ortalıq ökili Şiraz Maher dinniñ bastapqı kezeñi sanalatın “taza islam” “äl-Qaida” men IM-niñ maqsatı ekenin aytadı.

Maher osı ideologiyanıñ büginde salafit-jihadşılar wstanımına aynalğanına nazar audarğan. Onıñ oyınşa, jihad arqılı bügingi salafit-jihadşılar qalıptasqan älemdik tärtipti joyıp, utopiya ornatqısı keledi.

Islam dinin liberaldı türde tüsindiruşiler jihadtı adamnıñ işki küresi, özin jeñui deydi. Biraq salafit-jihadşılar üşin bwl – äskeri äreket, dini senimi bar adam orındauğa tiis mindet jäne ol jer betinde tirşilik toqtağanşa jalğasa bermek.

Usame Ben Laden.

​

Ben Laden men Zarkavi (qazirgi “äl-Qaida” men IM) özderin islam jaularımen soğısqan qasietti jauıngerler retinde körsetti. Olardıñ jauları sovettik kezeñde Auğanstanğa äsker kirgizgen Resey jäne 11 qırküyek oqiğasınan keyin Talibandı qudalağan AQŞ sanaldı.

Biraq Ben Laden men Zarkavidiñ arasında aytarlıqtay ayırmaşılıq bar. Ben Laden negizinen islam dinin wstanbaytın «alıs jaulardı», «şeteldik basqınşılardı» qwrtqısı keldi.

Zarkavi bolsa, takfiri, täkpirşilder islam dinin qwrtuşılardı (onıñ işinde mwsılmandar da bar) joyudı közdedi. Zarkavi AQŞ-pen odaqtas bolğan mwsılman elderin de jau sanadı. Zarkavidiñ pikirinşe «islam dinin satqan joldan tayuşılardı» da qasietti soğısta qırıp-joyu kerek.

Olardı «murtad» (dinnen bezgen eretik) dep ataydı, bwl sanatqa özderin mwsılman sanaytın Batıstıñ odaqtastarı ğana emes, sonday-aq Zarkavi taza islam dini emes dep bağa bergen – sunnittik emes memleketterdiñ bäri kiredi.

Ben Laden bwlay äreket etpedi. Onıñ birneşe sebebi bar. Birinşiden – Ben Ladenniñ anası siriyalıq alavit – şiittik islam sektasınan şıqqan edi. Ekinşiden, Ben Laden teoriyadan köri täjiribege süyendi.

Ben Ladenniñ bastı nısanası – mwsılman emes şeteldikter boldı, olardı mwsılman jerinen quıp jiberudi közdedi. Bwl twrğıdan alğanda Ben Ladendi jankeştiler halifat qwruğa jol aşqan adam dep sipattauı mümkin. Ol bwl qozğalıstıñ soñı Islam memleketin qwruğa ıqpal etedi dep şabıttandırdı, ol üşin şetel memleketterin, eñ aldımen AQŞ-tı küyretu qajet dedi.

Zarkavi men onıñ wyımı ideologiyalıq tazalıqtı közdeydi, fizikalıq jäne ruhani twrğıda ideologiyalıq tazalaudan ötken halifat qwrğısı keledi. Bwl ideyağa senbeytin jäne «taza emes» mwsılmandardı öltiru olardıñ maqsatı sanaldı. Täkpirşildik – bir dindegilerdiñ joldan tayuı – aldımen Irakta, keyin Siriyada jaqsı qoldau taptı. Zarkavi 2002 jıldıñ qazanında Irakqa ketti. Bwl kezde AQŞ Saddam Huseyndi bilikten taydırğan edi.

Ben Laden Iraktı AQŞ-pen soğısudıñ jaña mümkindigi dep tanıp, Auğanstan men Päkistandağı wyımdarına qısımdı azayttı.

SÜNNITTER MEN ŞIITTERDİ QARSI QOYU

Birinşi düniejüzilik soğıs bitken soñ Iraktı sünnitter basqardı. Biraq halıqtıñ jartısınan astamı şiitter edi. Zarkavi sünnitter men şiitter arasına ot salıp, bir-birine qarsı qoydı, terrorlıq şabuıldar şielenisti küşeytti.

Ol osılayşa sünnitterdi memlekettiñ ülken aumağın özine qaratıp, şeteldik basqınşılar men Huseyn ketken soñ bilikke kelgen jergilikti şiit ükimetine qarsı qoydı. Nätijesi belgili: Irak “äl-Qaidası” (IÄK) aqırında Iraktağı Islam memleketine aynalıp, 2006 jılı eldiñ ülken böligin qamtıdı. Olar halifat qwruğa boladı dep sendi.

Biraq olay bolmadı. 2006-2008 jıldarı AQŞ äskeriniñ sanın köbeytip, jergilikti sünnit toptardıñ basın qosıp, radikal wyımdı jeñuge küş saldı. AQŞ lauazımdı twlğaları IÄK radikaldıq wyım dep sünnitterdi köndire aldı. Bwl wyımnıñ ideologiyalıq tazalıq turalı pikirin qabılday almağan adamdar wyımnan qwtıluğa tırıstı.

Iraktağı soğısta qaza tapqan beytin twrğındardı sanaytın wyım 2006 jılı bir ayda 3 mıñ adam ölse, 2009 jılı ayına 500-den az adam qaza boldı deydi. Obama äkimşiligi Buş äkimşiligi kezindegi kelisim boyınşa 2009-2011 aralığında Iraktağı AQŞ äskerin qaytarıp aldı.

Otstavkadağı polkovnik Petr Mansur NPR basılımına «Biz jinağan barlıq aqparat, barlıq barlau jwmıstarı, qolğa tüsken twtqındar Iraktağı “äl-Qaidanıñ” jeñilgenin däleldedi» dedi. Biraq Iraktağı Äl-Kaida jeñilmegen eken. Olar endigi maydandı Siriyada jalğastıruğa kirisken bolatın,

Ebola tärizdi indettiñ oşağı joyıldı, biraq ol indetti tudırğan jağdaylar 2011-2013 jıldarı asqına berdi. 2013 jılı qazir IM “Irak pen Şam Islam memleketi” dep ataldı, aqır ayağında “Islam memleketi” degen atauğa toqtadı. Siriya köterilisi bastalğan kezde köşege şıqqan şeruşiler rejimdi auıstırayıq degenge barmadı. Olar bilikte 40 jıl otırğan Asad ükimetinen bar bolğanı reforma talap etti.

Odan keyingi oqiğanıñ qalay örbigeni belgili. Asadqa qarsı şeruşilerdi policiya küşpen basatın boldı.

2011 jıldıñ jazında Asadtıñ qauipsizdik apparatı şeruşilerge oq jaudırdı, Homs siyaqtı qalalarda bronotehnika qoyıldı. Uaqıt öte kele Asadtıñ köp soldatı beybit twrğındarğa oq atudan bas tarttı. Keyin olardıñ özderi atılıp ketti.

Bastapqı uaqıtta dini ağımdar Siriyadağı oqiğada bastı röl atqarmadı. Biraq 40 jıl boyı şiit basışlar basqarıp kelgen sünnittik Siriyada sektanttıqtıñ şeginen şıqqan Asadqa riza emester köbeydi.

Oppoziciyalıq qozğalıs – tömengi bwqara halıqtan bastap 2011 jıldıñ tamızınan beri qudalauda jürgen Siriya wlttıq keñesine deyin – sektanttıq pikirler taratpadı. Biraq Asad rejimi olay jasay almadı. Rejim äu bastan özine qarsılardıñ bärin “sünnittik terrorşılar” dep atadı.

Osındayda jağdayda Zarkavi men onıñ izbasarları Siriyağa nazar audara bastadı. Qayta tirilgen feniks tärizdi IÄK ideologiyası Iraktağı jeñilisten soñ endi Siriyada qayta payda boldı. IM türinde payda bolğan bwl top Siriyanıñ şığısında qatañ şariğat zañın ornattı.

Osı aralıqta şiitik Irak, Iran jäne Livandağı Hezbolla äskeri men älemdegi özge de ekstremister sektanttıq maqsattarın jüzege asıru üşin Siriyağa ağılıp jattı.

Siriya men Yemende sünnittik Parsı şığanağı elderine qarsı soğısta şiitterdiñ Iranğa arqa süyeytini belgili. Sünnit ekstremister bw rette şiittik mwsılmandarğa qarsı soğısta oqşaulanıp qaldı. IM-ge qarsı şıqqan sünnit bülikşiler bolsa, şiittik Irannıñ revolyuciyalıq korpusı (IRK) qoldaytın Siriya rejiminiñ nısanansına aynaldı. Ol azday, endi Siriya rejimine Resey äskeri qoldau körsetip jatır.

Basım köpşiligi sünnit bolıp keletin beybit twrğındar osı soğıstıñ qwrbanına aynaldı. Aleppo men Siriyanıñ basqa aumağında olardı asadşıl küşter añdıp jür.

IM NEGE ARQA SÜYEYDİ?

IM-niñ özi halifat dep ataytın aumaqtı qwruına ıqpal etken jağdaylar osınday boldı. Terrorğa qarsı küres sarapşıları men ükimettik şeneunikter IM-nen äli köp swmdıq kütedi. Birinşiden, onıñ ideyalogiyası Äl-Kaidağa qarağanda barınşa radikaldı äri joyqın.

Ekinşiden, IM ülken aumaqtı basıp aldı. Solayşa kvazi memlekettiñ ekonomikalıq mümkindigin qoldandı, közben wstap, qolmen köruge bolatın memleketpiz degen ideologiyasın bekitti.

Mwnay qwbırları men özgelerden tartıp alğan qarularına qarağanda olar 2001 jılğa deyin Auğanstandı bilegen Talibannan da ıqpaldı. Üşinşiden, IM basqa elderdegi radikaldardı Tayau Şığısqa keluge ıntalandırdı, nemese olarğa öz elinde terrorlıq şabuıl jasaudı üyretti.

Nazar audaratın mäsele – IM üşin azaptanuğa dayın adamdardıñ sanı men küş körsetu aumağı asa auqımdı bolıp şıqtı.

IM şabıt bergen bülikşiler keyinirek Egipet pen Livanda da boy körsetti. Olardıñ belsendiligi Saharanıñ oñtüstiginen Oñtüstik-Şığıs Aziyağa deyingi aumaqtı qamtıdı. IM-ge adal boluğa ant bergen terrorşılar AQŞ, Franciya, Bel'giya, Türkiya, Wlıbritaniya jäne basqa elderde şabuıl jasadı.

Sayıp kelgende, IM özi qanatınıñ astınan şıqqan “äl-Qaidağa” qarağanda äldeqayda qauipti äri ıqpaldı bolıp şıqtı. IM ondağan jıldar boyı tarağan salafizmniñ eñ radikaldı, zorlıqşıl türin taratatın wyımğa aynaldı.

Azattıqqa swhbat bergen sarapşılardıñ birazı biıl IM-niñ jappay jeñilis tabatının boljağan edi. Biraq Ebola indeti tärizdi ol kez-kelgen uaqıtta qaytadan örşui mümkin.Äbu-Dabide şığatın The National gazetiniñ şoluşısı Hassan Hassan IM-niñ Palmiradağı jeñisi onıñ küyrey qoymağanın körsetedi deydi.

«ÄL-KAIDA QAYTA KÜŞ KÖRSETUİ MÜMKİN»

Ebola indeti siyaqtı “IM virusın” jwqtırğan salafittik jihadşılıq ta tez öledi. IM-niñ jauızdıq äreketi sünnit mwsılmandardı özinen alıstattı, basqa da köptegen mwsılmandar men wlttardı şoşıtıp, oğan qarsı küresuge mäjbürledi. Al “äl-Qaidanıñ” äreketin mwndayda SPID-pen salıstıruğa boladı.

Bir qızığı, IM “äl-Qaidanıñ” maqsatın jetildirgen tärizdi. Salafizmge könbegenderdiñ köbi Tayau Şığıstan ketti. Älemdik derjavalar aymaqtıñ isine aralasudan saqtanatın boldı.

Osı aralıqta “Äl-Qaida” Siriya qoğamındağı radikal emes toptarmen de küş biriktirip ülgerdi.

Aleppodağı evakuaciya kezegin kütken adamadar. 16 jeltoqsan, 2016 jıl.

Alepponı qorşauğa alğanda asadşıl koaliciya adamdardı qırıp-joydı, gazet bitken oğan Reseydiñ qatısqanın jazıp jattı. “Äl-Qaida” osı kezde adamdarğa qalanıñ qorşauın bwzıp jol şaıp berdi. Jaz boyı “äl-Qaida” jankeştileri 2012 jıldan beri bülikşiler qorşauğa alğan äskeri bazalardı jardı.

Islam dinindegi radikalizmge qarsı küresetin jäne ömiriniñ köp uaqıtın Siriyada ötkizgen ğalım äri belsendi Nasser Ueddadidiñ aytuınşa, “äl-Qaida” siriyalıqtardı özinen alıstatıp almauğa tırısadı.

Siriyalıqtardıñ köbi “äl-Qaidağa” qatısı bar bülikşi toptardı «qwtqaruşılar» dep tanidı, Batıs elderi bolsa, bwğan keñşilik jasap otır. «Örkenietti älem – Amerika, BWW qauipsizdik keñesi qayda qaradı?» deydi Ueddadi.

Onıñ aytuınşa, siriyalıqtar “äl-Qaidağa” senbese de, bwl wyımdı üydi ört alğan kezde jetip keletin ört söndiruşilerge wqsatadı. Aytuınşa, olardı jek körip twrsañ da, örtke su şaşpa dep ayta almaysıñ ğoy.

- Tağdır “äl-Qaidağa” sıylıq jasadı. Bwl wyım qajet kezinde adamdardı qwtqarıp jatır, – deydi Ueddadi.

Atlantikalıq keñestegi Rafik Hariri ortalığınıñ Tayau Şığıs isi boyınşa ağa ğılımi qızmetkeri Feysal Itani onıñ aytqanımen kelisedi.

Itani IM-ge qarsı äskeri nauqannıñ sektanttıq sipatı IM ideologiyasına qarsı küresti qauipti etetini turalı köp jazğan. «Jaqında IM-niñ ünin öşiretin şığarmız, biraq basqalardıñ müddesin qoldamau kerek» deydi ol.

- Tınış äreket etip jatqan “Äl-Qaida” IM-nen de qauipti. Siriya soğısı adamdarğa köp qiındıq äkeldi, biraq basqalar onı wqpauı mümkin, – deydi ol.

Djeyms Millerdiñ maqalasın ağılşınnan audarğan – Dinara Älimjan.