Şığıs Türkistandağı wlt-azattıq köterilistiñ qolbasşısı bolğan dañqtı batır Ospan Silämwlınıñ şejirelik şığu tegine qatıstı “Ortalıq Qazaqstan” gazetinde (maqalanı joldauşı solay dep körsetken) “Ospan batır toqa molqı bolğan” degen taqırıppen maqala jarıq köripti. Osı jariya materialdı redakciyağa joldaptı. Biz söz-söylemin özgertpey oqırman nazarına wsınıp otırmız. Bwl maqalaqa qarsı äuj aytılğan materialdı qosımşa jariyalaytınımızdı eskertemiz!

Abai.kz

Qazaq balasınıñ täuelsizdigi üşin ğaziz janın şüberekke tüyip, bir özi üş memlekettiñ äskerine qarsı twrğan Ospan Silämwlınıñ esimi qazaq balası üşin qasterli bolsa kerek. Keşegi Kenesarıdan keyin qazaq balasınıñ täuelsizdigi üşin Ospanday jan alısıp, jan berisken  hanı da, qaraşası  da bolmağan. Süyek qaralığına qaramastan onday erlerin babalarımız «qaradan tuıp han bolğan» dep aspandatadı. Mine, Ospan babamız sonday han, sonday twlğa.  Onı da kädimgidey aq kiizge otırğızıp üş memlekettiñ qazağı (Qıtay, SSSR (Qazaqstan), Moñğoliya) han dep jariyalağan.

Büginde qazaq baspasözinde Ospan batır jöninde de jabıq dep kelgen materialdar jariyalana bastadı. Batırdıñ ruhına täu etuşiler köbeye tüsude. Onı wlt batırı dep sanaytın kötermeleuşiler qarası qoyulanıp otır.

Osığan deyin Ospan batırdıñ süyegi Kerey dep kelindi. Büginde oğan kümändänuşiler barşılıq. Solardıñ qatarında özimiz de barmız.

1992 jılı elimizge Moñğoliyadan qandastarımız köşip kele bastadı. Tipti, olardı atajwrtına köşirisuge qazaqstandıqtar tügel atsalıstı desek te boladı. Sonday qazaqtardıñ biri – Imanqwl Jakin. Sol kezde ol Jezqazğan oblısınıñ Aqadır audanına qarastı Aqşatau ken-bayıtu kombinatında jürgizuşi bolıp isteytin. Qonıs audaruşılarıñ alğaşqı legi atalmış kombinattıñ Aqjal kenişine ornalastırılğan. Solardı aman-esen jetkizgen osı – Imanqwl bauırımız. Ol ekeuimiz bir mektepte oqığanbız, sınıptaspız. Sol jetkizdi, qonıs audaruşılar işinde Şeriazdan degen aqın bar eken, sonday-aq ataqtı Ospan batırdıñ jaqın qarındası bar eken degen äñgimeni.

Mwndayda bärimizdiñ de jabıla jügiretinimiz bar ğoy.

Men ol twsta audandıq «Aqadır tañı» gazetiniñ redaktorı bolatınmın. Eki ökpemizdi wstap biz de jetkenbiz. Alayda, alğaş ret bolğan soñ ba, Ospan batır jöninde äñgime qozğay qoymadıq.

Keyinde Şeriazdan aqınmen aralastıq. Onıñ şığarmalarına gazetimizden orın berdik. Keler jılı ol kisiniñ üyine, aqındar Svet Orazaev, Aytaqın Jeksenbaywlı bar, barıp qwttı bolsın aytıstıq. Bilgenimiz aytıp otırğan apamız batırdıñ janama qarındası eken. Sodan da dabıra qıla qoymadıq.

Onıñ üstine osı tärizdes biraz oqiğalardı qozğağanımızben onımız abıroy äpere qoymağanı bar. Mäselen, kün kösem Lenindi atatın eser Kaplan özimizdiñ Ortauda otırğan eken. Onı jazuı jazğanımızben soñınan özimizdi süyreledi. Razliv kürkesinde Leninniñ aldında otıratın bala Mondo Tayvisto eken. Ol sol twsta Aqşatau kombinatında istep, zeynetkerlikke şıqtı. Onıñ ömirbayanındağı osı bir tüytkil twstı jazamız dep tağı da tiisti orındardan tayaq jep qaldıq.

Osımenen Ospan batır jönindegi äñgimemizdi wmıtqanday bolıp jürgende sol kezdegi Aqadır kentiniñ äkimi Jwmağali Mağziev habarlassın. «Oy-bay, Töke, Aqadırğa jetiñiz. Ospan batırdıñ kelini osında twradı eken» dep. Bwl 2009 jıl.

Aqadır kentiniñ bwrınğı äkimi Jwmağali Mağzievtiñ (surette) äñgimesi

Jwmağali Diarwlı büginde Qarağandı qalasında twrıp jatır. Osındağı bir kolledjdiñ direktorı. Kezinde  Şet audanında biraz lauazımdı qızmetterde bolğan. Endigi äñgimeni Jwmekeñniñ özine bereyik.

– Aqadırda äkim bolıp jürip jatqan kezim.

Jwmıs bölmemde otır edim, qabıldau bölmemnen şu şıqsın. Bwl ne boldı eken dep oylanğanımşa bolğan joq, esigimdi tayaqpen aşıp, jası kelip qalğan keyuana kirip kele jattı. Keudesiniñ köteriñkiligi, aduındılığı birden betke wradı. Süyegi asıl eken dep işimnen oylap qoyam. Ornımnan twrıp amandasqan meni ornıma qayta otırğızdı. Jürip söylesken äñgimede aqıl bolmaydı dep.

– Äy, balam! Seni Arğın Toqa dep estimin. Osı ras pa? – dedi.

Men bayağı ras dep, basımdı izep jatırmın.

– Şınımen Toqamısıñ? – dep tağı swrasın.

Men tağı da basımdı izep jatırmın.

– Olay bolsa jap esigiñdi, oñaşalap söylesetin äñgimem bar, – dedi.

Men esikti jauıp, ornıma otırmaqşı bolıp qasınan oza bergem.

– Toqta! – dedi apay, – endi dwrıstap amandasayıq, men – Toqamın, apañ bolamın, – desin.

İşimnen oylap qoyam, Moñğoliyada jürgen bwl ne qılğan Toqa dep. Söytsem, taza Toqa eken, şıqqan jeri de – Toqa, barğan jeri de – Toqa bolıp şıqtı.

Toqsannıñ üstine şığıp, şau tartqanımen söylegen sözi taza, ekpindep söylep otırdı. Qwlaq pen köz ketti degenimen, jadı tastay mıqtı eken. Biz siyaqtı anau kim edi, mınau kim edi dep mañımadı. Öziniñ şejiresin de eş müdirmey taratıp otırdı.

Öziniñ aytısı boyınşa on-on eki jasında elden ığısuğa mäjbür bolıptı. Bwl Keñes Odağında küştep wjımdasu kezi. Sodan 1992 jılı elge bir-aq oralğan.

Sodan şegelep aytqanı mınau boldı.

– Aruağı razı bolsın, Ospan batırdıñ  kim ekenin aytatın uaqıt jetti, onıñ işinde Toqa ekenin, onıñ işinde Molqı ekenin keyingi balalar biluleri kerek. El-jwrt ol kisini Kerey dep biledi. Şınında ol kisi – Toqa! Sağan aytar amanatım – osı.

Şının aytsam mwnday äñgimeni kütpep edim. Özim qataralas balası Qwrmetbekti künde bolmasa da körip twramın. Jwmısınıñ jüruine kömektesken uaqıttarım boldı.

Odan keyingi äñgime belgili. İle Ospan batırdıñ Toqa, onıñ işinde Molqı ekendigi jöninde BAQ betterinde maqalalar şığıp jattı.

Belgili qalamger Serğazı Äbdibekovtıñ (surette) äñgimesi

Serğazı bauırımızdıñ esimi Arqa jwrtşılığına jaqsı tanıs. Ol kezinde Şet audandıq «Şet şwğılasında» redaktor bolıp istegen.Ölke tarihına jetik te qalamger. Sodan da bolar osında «Tolağay» attı basılımdı negizdep, basşılıq jasadı. Büginde Şımkent qalasında twrıp jatır.

– “Ospan batırdıñ kelini Aqadırda twradı eken” degen söz şığısımen izdep bardıq. Kälimaş şeşey Qwrmetbek degen balasınıñ qolında eken. Kelgen şaruamızdı aytqan soñ oñalıp otırğan şeşey: “Toqsannıñ üşeuine ayaq bastım. Qwlağım men közimnen basqa äzirge kinärat joq. Allanıñ mwnısına da şükir” dep qoydı. Toqsannan assa da sözi şiraq. Sırı ketse de sını ketpegen, keşegi ata jwrttan aua köşkende Mojan baydıñ qasındağı atasına swraq qoyğan nemeresi osı Kälimaş şeşemiz. Äñgimesin äriden bastadı. “Wlı äkem Mojan äjeptäuir mal bitken auqattı adam edi. Jarıqtıq, 104 jasqa kelip qayttı. Meniñ äkem Quanğannan 7-8 bala boldıq. Qazir közi tirisi 3-4-eu-aq. Eki siñilim men bir inim bar. İnimniñ atı Jolbarıs. Tuğan jerdi äkelerimiz tastay qaşqanda men 10-11-lerdegi oyın balası edim. “Basqa tüsse – baspaqşıl” demekşi, basqa tüskennen keyin aua köştik qoy. Biz neni bilippiz. Qıtayğa barıp panaladıq. Ne körsek te elmen birge kördik qoy. Şeşemniñ süyegi Toqa, onıñ işinde Molqı edi. Men boy jetip, ärkim-ärkim söz sala bastağanda şeşem öziniñ atalası Zarqın degen kisiniñ Äbilqasım degen balasına berudi jön sanadı. Bwlar da Toqanıñ Molqısı boladı. Söytip, nağaşı jwrtıma kelin bolıp tüstim. Auıldan kelimdi-ketimdi kisi arılmaytın. Bir küni enem Külän “Bügin tentek qaynım keledi” dep erte twrıp qazan kötertti. Bwl kisiniñ “tentegi” kim boldı eken dep men de eleñdedim. Säskege qaray auılğa bir top attı kelip tüsti. Bayağınıñ batırları siyaqtı qaru asınğan toptıñ aldında orta boylı, dembelşe kelgen, döñgelek saqal-mwrttı adamğa erekşe qwrmet körsetilip jattı. Kiiz üydiñ jabığınan sığalap twrğan meni qonaqtar ülken üyge jayğasqan soñ enem şaqırdı. Ülken kisiler otırğan üyge kirip, sälem jasadım. Törde otırğan manağı saqaldı adam eneme qarap: “Jeñeşe, keliniñniñ körimdigi moynımda” dep ornınan twrıp kelip mañdayımnan süyip: “Baqıttı bol, aynalayın” – dedi. Enem: “Iä, tentegim, kelinim osı” dep jattı. El añızday ğıp aytatın Ospan batır osı eken. Bwl meniñ Ospan batırdı alğaş köruim edi. Odan keyin auılğa kelip jürgende san ret kördik qoy. Közi ötkir kisi bolatın. Jüre kele bilsem, batır meniñ atam Zarqınmen nemereles eken. Däkilden Siläm, Qali tuadı. Silämnen Ospan, Qalidan Zarqın tuadı eken. Meniñ şalım Äbilqasım Zarqınnıñ balası. Sonda Ospan batır mağan bir jağı ata, bir jağı nağaşı bolıp keledi. Enem Külän Ospan qaynısın qattı sıylauşı edi. Ospannıñ ülken balası Şerdimandı da auılğa kelip jürgende kördim. Keyinde bizdi Moñğoliyanıñ jerine bastap barıp, Şegirtay özeniniñ boyına qonıstandırğan da osı Ospan batır ğoy.
Şegirtay degen özen bastauın Altay taularınan alatın ülken özen eken. Eki eldiñ, Qıtay men Moñğoliyanıñ arasın bölip jatqan osı özenniñ boyın atajwrtqa qaytqanşa meken ettik. Ospan batır qol jinap, tauğa bekingen kezde Qali atamnıñ 6 auılı, işinde biz de barmız, osı Şegirtaydıñ boyında qalatınbız. Ospan batır bala-şağağa kesiri timesin dep solay istedi-au deymin. Özim 6-7 qwrsaq köterdim, bäri sol Şegirtaydıñ boyında ösip, jetildi. Wldıñ ülkeni qaytıs bolğan, mına Qwrmetbegimniñ tileuin tilep otırmın. Qızdarım bar, kelip twradı – dep äñgimesin ayaqtağan Kälimaş şeşey söz soñında: – Nemerelerimniñ aldı twrmısta, mına küşik solardiki – dep 2-3 jastağı jien-şöberesin aynalıp-tolğanıp jatıp, – Bireui oyutın, – dep qaldı. Bwrın estimegen böten sözge eleñdey qalğanımızdı añğarğan üy iesi Qwrmetbek:
– Apam özin äli Moñğoliyada ekenmin dep qaladı keyde. “Oyutın” moñğolşa student degen söz. Wlım joğarğı oqu ornında oqidı, student, sonı aytqanı ğoy, – dep tüsindirip jatır. Qwrmetbek 1956 jılı tuıptı. “Äkem Äbilqasım Aqıt qajınıñ oquın tauısıptı. Moñğoliyada twrğanımızda may zauıtın basqardı. Özimiz ata jwrtqa 1992 jılı keldik. Elge qaytar kezden birer jıl bwrın auılğa Halifa Altay ağamız kelip, mektep aşqan. Qızdarım sol mektepten de şamalı uaqıt bilim aldı” deydi Qwrmetbek. Özi jol boyında jwmıs isteydi eken. Döñgelengen şaruası bar.
Ospan batırdıñ közin körgen Kälimaş şeşey jasaurağan közin jaulığınıñ wşımen sürtip qoyıp bizge batasın berdi. Biz de toqsannan asqan keyuanamen qimay qoştastıq.

Ospan batırdıñ şöberesi Qwrmetbektiñ (surette) äñgimesi

 Men Moñğoliyanıñ Bayan ölgeyinde Şegirtay brigadasında 1956 jılı 22 qırküyeginde düniege kelippin. Ol jaqtağı brigada wğımı osındağı bölimşege keledi. Bwrın zastava bolğan. Qıtaymen şekaralas.

Bwl jerge qonıs audaruımız – 1942 jıl. Qali atamız altı balasımen kelip qonıstanadı. Oğan deyin Ürimşide twrıppız.

Ol jerde molqılar twrdı. Onıñ işinde – Qoşağı. Bwlar Kereydiñ molqıları. Molqılar öz işinde törtke bölinedi – Qoşaq  Molqı, Qwl Molqı, Qayıp Molqı, Aytuğan Molqı dep.

Meniñ nağaşı äjemniñ süyegi – Toqa boladı. Ol kisi  qızı Kälimaştı (bizdiñ anamız) boyjetken soñ öziniñ atalası Zarqınnıñ balası Äbilqasımğa (bizdiñ äkemiz) qosadı.

Osı jerde şejiremizdi keltire ketsek artıq bolmas. Toqa Molqıdan – Esqwl, Bayjigit, Kökböri, Äuezqwl tuadı. Osı Äuezqwldan  törteu taraydı – Aytuğan, Jantuğan, Böltek, Taymas. Aytuğannan – Däkil, Qali, Siläm tuadı. Qaliden meniñ atam – Zarqın, Silämnan – Ospan taraydı. Zarqınnan meniñ äkem – Äbilqasım tuadı. Al Ospannan jeti wl, jeti qız taraydı. Zarqınnan meniñ atam Qalidan basqa tağı bes wl tuadı – Qojaqan, Älhan, Temirhan, Qaysar, Smağwl. Qaliden Äbilqasım jäne eki qız tuadı. Äkemniñ qarındastarı jastay şetinegen eken. Äbilqasımnan menen basqa Qwmarbek degen wl bolğan. Ol ağam qırıq jasında baqilıqqa ötti.

Qıtayda twrğandarında Zarqın men Qojahan atalarımız äldi twrıp, qısıq közderge ese bermey jüredi. Alayda añdığan almay qoymaydı ğoy. Sondağı düngender qapısın tauıp, ekeuiniñ de közin qwrtadı. Osı ölim sebep bolıp, qonıs audaradı.

Anam Kälimaş 96 jasında 2011 jılı dünieden ozdı.

Ospan atamızdıñ wrpağı, jaqın tumaları körmesti kördi, adam tözgisiz japa şekti. Biz de quğın-sürginde jürdik. Biz Ospannıñ wrpağımız, qanımız dep ayta almadıq. Öytkeni bwl ömirimizge qauipti edi.

Sonımen biz Toqa bolamız, onıñ işinde Molqımız. Biz Kereydiñ emes, Arğınnıñ Molqısımız.

«Toqa Molqı» qorınıñ prezidenti Sapar Asqarwlınıñ äñgimesi

 Sapar Asqarwlı jas ta bas bolıp jüregn inilerimizdiñ biri. Ol büginde äkeleriniñ izin jalğastırıp, jer betine tarap ketken Molqı atasınıñ basın qossam dep aramandaydı.Sol jolda biraz şaruanı tındıırp ta ülgerdi. Endigi äñgimeni Sapardıñ özine bereyik.

– Bügingi küni bilip otırğanımızday Qıtayda da, SSSR-da da,  Moñğoliyada da orasan zor zardapqa wşırağan atalardıñ biri bizdiñ Molqı atamız eken. Az sandı ata ekenimizdi jastayımızdan sezinip östik. Öz äkem – Asqar Düysenbaev, Aytuğan Salıqov, Fayzrahman kökelerim qaşanda uhilep otıratın. Söytsek sol az sannıñ özin de basın qosa almay şarşap otıradı eken ğoy. Öytkeni bizdiñ atamız jer betinde tarıday şaşırap ornalasqan. Bastı sebebi sol bayağı – qudalau, atu, asu.

Sol äkelerimiz 1992 jılı osı Jañaarqada basın qosa aldı. Jastığımızğa baylanıstı alqalı jiınnıñ işinde bola almasaq ta onda qanday äñgimeniñ qozğalğanın  işimiz sezedi. Onıñ mısalın alıstan izdep keregi joq. Men biletin äkem osı Molqı atasınıñ joqşısı boldı. Bir jerde bir Molqı balası bar dese jer şalğaylığına qaramastan izdep barıp, tauıp keletin. Tauıp qana qoymay «üyirine äkep qosatın».

Sol twsta molqılardıñ şañıraq sanı otızdan aspaptı. Qazirde özimizdiñ öskenimiz bar, tabılıp qosılğan molqımız bar – eki jüz şañıraqtan asıp otırmız.

Ağa wrpaqtarımız ömirden ötti. Üñireyip orındarı qaldı. Alayda joqşılardıñ Ramazan, Naurızbay ağalarımız sındı jaña twlğaları ösip şıqtı. Solardıñ qatarında men de twrdım.

Basımızdı qostıq. Eñ aldımen ata-babalarımızdıñ atausız jatqan qorımdarın tauıp, ayaq astınan joğarı qorşap, bastarına belgitastar ornattıq. Eñ soñında Narbaq özeniniñ boyındağı ata-babalarımızdıñ wlı qorımına aytulı belgitas qoydıq. Babalarımızğa arnap Qatım Qwran tüsirip, audan ortalığında as berdik.

Aqmola oblısında, Balqaş qalasında twrıp jatqan tuıstarımız tabılıp, qatarımızdı toltırdı. Bir-birimizben jaqın tanısuımızğa mümkindik aldıq. Ülkenderimiz işte jatqan şerlerin tarqatıstı.

Osı jiında bir büyirimizde jürgen Ospan batır jönindegi tüytkilimizdi ortağa saldıq. Ol babamızdı da üyirine qosuğa bätualastıq. Batır babamızğa bağıştap Qatım Qwran tüsirdik.

Jalpı, Ospan batırdıñ tegi Toqa Molqı ekendigi jönindegi materialdar BAQ betterinde 2009 jıldan beri jariyalanıp keledi. Ğalamtorğa da şığıp ketti. Alayda birde bir adam  batır babamızdı Toqa Molqı emes dep aytqan joq…

Söz joq, Ospan batır qazaq balasına ortaq twlğa. Qazaq tarihında batır babamız Kerey eliniñ batırı dep moyındalıp ta qoydı. Bwl da bir tarihi sananıñ kiltipanı. Degenmen, tarihi şındıqtan attap ötuge de bolmaydı. Olay bolsa Arğın Toqa Molqı wrpaqtarınıñ bwl izdenisine «Alla jarılqasın» deymiz. 

Törehan MAYBAS,  jazuşı.

Qarağandı

Abai.kz