وداقتاستىق شارتى قالاي وتارلىققا اينالدى؟
kerey.kz
بوداندىققا باس ءيدىرۋ ءۇشىن 1740 جىلى 25 تامىز كۇنى جايىقتىڭ قازاق بەتىندەگى «ءولىم تاۋى» دەيتىن توبەنىڭ ۇستىندە پاتشاعا باعىنباعان 11 باشقۇرت ساربازىن تىرىدەي ىستىككە شانشيدى، 85 ادامدى دارعا استىرتادى
رەسەيگە بوداندىق.
ەلشى تەۆكەلەۆتىڭ جەڭىسى تەۆكەلەۆتىڭ كىشى ورداعا كەلۋى جايلى رەسەي مەملەكەتتىك كەڭەس مۇشەسى، وتارلاۋ تەورەتيكتەرىنىڭ ءبىرى الەكسەي يراكليەۆيچ لەۆشين (1798-1879) ءوزىنىڭ «قىرعىز-قازاق، نەمەسە قىرعىز-قازاق وردالارى مەن دالاسىنىڭ سيپاتتاماسى» اتتى ەڭبەگىندە: «تەۆكەلەۆتىڭ ورداعا كەلۋى قۋلىعى كۇشتى ابىلقايىردىڭ بيلىككە قۇشتار ويلارىن تۇگەلدەي اشىپ بەردى. رەسەيدىڭ قول استىنا جاڭادان وتەتىندەردەن انت الۋ ءۇشىن كەلگەن شەنەۋنىكتەردىڭ وزدەرىنە جۇكتەلگەن قىزمەتىنە ساي جىلى قارسى الىنباعانى بىلاي تۇرسىن، ولار ءتىپتى كەلگەن بويدا-اق ءوز ومىرلەرىنەن ايىرىلىپ قالا جازدادى. قىرعىزدار (قازاقتار) وزدەرىنىڭ تاعىلىق تابيعي بوستاندىعىن جوعالتىپ الاتىنى جونىندە ويلانعان كەزدە اشۋ-ىزاعا بۋلىقتى، ورتالارىنا كەلگەن ورىستاردى كورىپ، كەنەتتەن قاتتى تولقىدى. تەۆكەلەۆتى ءتىپتى سول جەردە-اق قۇرباندىققا شالىپ جىبەرە جازدادى. ونى حاننىڭ ءوزى قورعاپ قالدى. بىراق ول وزگەلەردىڭ اشۋ-ىزاعا تولى تولقۋىن باسا المادى. ونىڭ ءوزىنىڭ قول استىنداعى نەبىر ەر جۇرەك جانداردىڭ كەيبىرەۋلەرى حاننىڭ وزىنە قول سالىپ، وزدەرىنىڭ كەلىسىمىنسىز شەتەلدىك مەملەكەتپەن نەگە كەلىسىم جاساسقانى، وعان باس ءيىپ، باعىنۋعا ءوز اتىنان عانا ەمەس، بۇكىل وردانىڭ اتىنان ۋادە ەتكەنى تۋرالى ەسەپ بەرۋدى تالاپ ەتتى. ابىلقايىر ءوزىنىڭ ەلشىلەرىن رەسەيگە جونەلتەردە از عانا قىرعىز-قايساق جينالىسىن كەلىسىم بەرۋگە ءماجبۇر ەتكەنىن ەستىگەننەن كەيىن مۇنداي قارسىلىقتىڭ بولماي قويمايتىنىن كۇتپەۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس ەدى. سول ءبىر قۋلىققا تولى باتىلدىق ونىڭ ءوز ومىرىنە دە قاۋىپ توندىرەتىن بولاتىن… قىرعىز-قايساقتار تەۆكەلەۆتى ءوز قولدارىمەن باۋىزداپ، قۇرباندىققا شالۋعا تالاي رەت ۇمتىلعاندا، ول ابىلقايىردىڭ اراشاشى بولعاندىعىنان ەمەس، سونىمەن قاتار وردالىقتارمەن دىندەس بولۋىنىڭ جانە ءسوز تاپقىش شەشەندىگىنىڭ ارقاسىندا عانا امان قالدى…»، – دەيدى (قىرعىز-قازاق نەمەسە قىرعىز-قازاق وردالارى مەن دالاسىنىڭ سيپاتتاماسى. – الماتى، 1996. – 181-ب.).
وسىنداعى لەۆشين جازباسىن ساياساتكەر-تاريحشى مۇحتار قۇل-مۇحامەدتىڭ دە پىكىرى ايقانداي تۇسەدى. مۇحتار ابرارۇلىنىڭ پايىمىنشا: «ءوز حانىنىڭ بايلانىستارىن بىلمەگەن حالىق ورىس پاتشاسىنا قارايتىنى جونىندە انت الۋعا كەلگەن ورىس شەنەۋنىگىنىڭ ارەكەتىنە تاڭ قالدى، ءتىپتى بىرنەشە رەت تەۆكەلەۆتى ولتىرمەك تە بولدى»، – دەيدى (قۇل-مۇحامەد م. ورىس ەنتسيكلوپەدياسىنداعى قازاق شەجىرەسى. – الماتى: اتامۇرا، 1994. – 118-ب.).
رەسەي بارلاۋشىسى رىچكوۆتىڭ «ورىنبور تاريحى» ەڭبەگىندە جازىپ كەتكەندەي، تەۆكەلەۆ ءوزىنىڭ سويلەۋ مانەرىندەگى شەشەندىگىمەن قاتار، ونىڭ قاسىندا قازاقتار اراسىندا وتە ۇلكەن بەدەلگە يە باتىرلىعىمەن داڭقى شىققان باشقۇرت ستارشيناسى تايماس باتىردىڭ بىرگە بولۋى دا كوپ ىقپال ەتكەن كورىنەدى. تەۆكەلەۆتىڭ تاباندى ەڭبەگى زايا كەتپەدى. حالىق وزىنە قارسى بولا تۇرسا دا، شىداپ باعۋى اقىرىندا ءوز جەمىسىن بەردى. قىرعىز-قايساقتار ءوز اراسىندا ورىستاردىڭ جۇرگەنى جالىقتىرىپ جانە ولارعا ەلىكتەپ كەتۋىنەن قورقىپ، تەۆكەلەۆكە قورىتىندى جينالىس وتكىزەمىز دەپ حابارلادى. جينالىسقا تەك ءوزى كەلۋ كەرەك ەدى. ومىرىنە قاستاندىق جاسالۋ قاۋپى انىق بولعانىمەن، تەۆكەلەۆ بۇل جيىننان باس تارتپاي، كەرىسىنشە ءوز پايداسىنا شەشە ءبىلدى.
قىرعىز-قازاقتاردىڭ دۇنيەقورلىعىن ءبىلىپ، جينالىسقا كەلمەس بۇرىن وزىنە قارسى تۇرعان بىرنەشە بەدەلدى ادامعا سىي-سياپاتتى جىبەرىپ، ءوز جاعىنا قاراتىپ الدى. ءساتى ءتۇسىپ تۇرعانىن سەزىپ، «نە اتىم تاريحتا قالادى، نە ولەمىن» دەپ بەكىنگەن تەۆكەلەۆ بۇل جيىندا ەرەكشە كوسىلە سويلەدى. ونى ورتا مەن كىشى وردادا بەدەلى بار اتاقتى بوكەنباي اقساقال العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قولدادى. ابىلقايىر مەن وزگە اقساقالدار رەسەي جايلى ناندىرا سويلەگەننەن كەيىن قارسى توپ سەنگەندەي بولدى. جينالىس ابىلقايىردىڭ رەسەي بوداندىعىنا انت بەرۋمەن اياقتالدى (لەۆشين ا. قىرعىز-قازاق نەمەسە قىرعىز-قايساق دالالارىنىڭ سيپاتتاماسى. الماتى: سانات، 1996. – 181-182-بب.).
وسىلايشا 1731 جىلدىڭ 19 اقپانىندا پاتشايىم اننا يوانوۆنا ابىلقايىردىڭ انتىن قابىلداپ، «قازاق حالقى» رەسەيدىڭ قول استىنا قابىلدانعانى جونىندەگى گراموتاعا قول قويدى. وسى جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ اياعىندا، ياعني، قاتىن پاتشا قازاقتاردى بوداندىققا قابىلداۋ اكتىسىنە قول قويعاننان كەيىن ەكى اي وتكەندە سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ ءتىلماشى، جوعارىداعى ا. تەۆكەلەۆ قازاقتار اراسىنا رەسەيدىڭ ەلشىلىك ميسسياسىن اتقارۋعا تاعايىندالىپ، 1731 جىلدىڭ 10 قازانىندا تاعى دا قازاقتىڭ 27 اتاقتى ادامىنا رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋ اكتىسىنە قول قويعىزىپ ۇلگەردى. ءسويتىپ، عاسىرلار بويى ەشكىمگە تىزە بۇكپەگەن قازاق حالقى وتارشىلىق قامىتىن كيدى (قۇل-مۇحامەد م. ورىس ەنتسيكلوپەدياسىنداعى قازاق شەجىرەسى. – الماتى: اتامۇرا، 1994. – 118-ب.).
ياعني، ساتىلعان باشقۇرت اۋدارماشىسى بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ موينىنا باسىبايلىلىقتىڭ قامىتىن كيگىزىپ كەتتى. ياعني، تەڭ دارەجەدەگى كەلىسىم ەمەس ەدى. ايتپەسە وسىدان ءۇش عاسىر بۇرىن التىن وردانىڭ قۇرىعىنان قۇتىلعان رەسەي جۇرتى مۇنشالىق ماردامسۋعا جەتە قويعان جوق بولاتىن (جۇرتباي ت. كۇيەسىڭ، جۇرەك… سۇيەسىڭ. – الماتى: قاينار، 2009. 42-ب.). عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ دايەگى بويىنشا، ابىلقايىردىڭ اننا يوانوۆناعا بەرگەن حاتىندا: ءبىز رەسەيگە بودان ەمەس، وداقتاس ەل بولۋىمىز كەرەك ەكەن. «بۇلعىن جاعالى شاپانعا» ايىرباستالعان بوستاندىقتىڭ اسىعىسپەن «بوداندىققا» اينالعانى سونداي، ونىڭ باپتارىن بايىپتاپ تۇرىپ تۇزەۋگە شامامىز كەلمەپتى. تىم قۇرىسا باسىبايلىلىقتىڭ ءوزىن زاڭدى تۇردە نەگىزدەپ الماپپىز.
ەلشى-ءتىلماش تەۆكەلەۆ قازاقتاردى رەسەيگە باعىندىرۋ ميسسياسىنىڭ باسىن ءساتتى اياقتاپ، 1733 جىلدىڭ باسىندا ۋفاعا ورالادى. ونىمەن بىرگە ابىلقايىردىڭ پاتشاعا اتتاندىرعان ەلشىلەرى دە بىرگە كەلەدى. وسى ەلشىلىك 1734 جىلى پەتەربورعا بارىپ، ابىلقايىر باستاعان كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋىن ءبىرجولا رەسمي زاڭداستىرادى. پاتشا اعزام بەرگەن تاپسىرمالاردى تولىق تياناقتاعان سوڭ ا.ي. تەۆكەلەۆ 1734 جىلى سەنات حاتشىسى ي.ك. كيريللوۆپەن بىرلەسىپ رەسەيدىڭ ورتا ازياعا ىقپالىن ارتتىرۋ جايىندا جوسپاردى ۇسىنادى. سەنات بۇل ۇسىنىستى قابىلداپ، كيريللوۆتىڭ باسقارۋىندا (تەۆكەلەۆ ەكسپەديتسيا كومەكشىسى) ورىنبور ەكسپەديتسياسىن جاساقتاپ، ولارعا قازاق دالاسىنا بارلاۋ (بايلىعىن، حالقىن، تەرريتورياسىن… ت.ب.) جۇرگىزۋدى تاپسىرا وتىرىپ، ەكىنشى تاراپتان ويرات پەن قازاق اراسىنداعى جاعدايدى باقىلاۋ جۇمىسى جۇكتەلەدى جانە ءوزارا قاقتىعىستاردا قاي تاراپتىڭ باسىم ەكەنىن حابارلاپ وتىرۋ ءىسى دە تاپسىرىلادى (مويسەەۆ ۆ.ا. جوڭعار حاندىعى جانە قازاقتار ء(حVىى-ءحVىىى عاسىر). – ۇلان-باتىر، 2015. – 95-ب.).
بۇل ەكسپەديتسياعا: شىعىسقا ءوتۋ ءۇشىن ساۋدا-ساتتىق تىرەك پۋنكتى بولاتىن بەكىنىس ورىندارىن ناقتىلاۋ; رەسەيگە قوسىلعان قازاق جەرىنىڭ بايلىعىن زەرتتەۋ، كارتاسىن جاساۋ; ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋ جايىن بارلاۋ; سىرداريا بويىنان كەمە توقتايتىن بەكىنىس ورنىن تابۋ ءىسى تاپسىرىلدى. وداقتاستىق شارتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا اينالۋى كىشى وردانى بوداۋىنا العان سوڭ رەسەي وتارلاۋشىلارى بىردەن وتارلاۋ ساياساتىن قارقىندى جۇرگىزدى.
بەلگىلى تاريحشى م.پ. ۆياتكين: «ءحVىىى عاسىردىڭ 30-ىنشى جىلدارى ابىلقايىردىڭ باسقارۋىنداعى ەل ورىستاردىڭ قول استىنا ەنۋى فەودالدىق-كرەپوستنويلىق رەسەيدىڭ قازاق دالاسىنا ەنە ءتۇسۋىن جەڭىلدەتتى… ابىلقايىردىڭ قاتەلىگىن وتارلاۋشىلار شەبەر پايدالانىپ، جايىق بويىنا تۇراقتى اسكەري جاساق ەنگىزىپ ۇلگەردى. ونى ورىنبور گۋبەرناتورى ي.ي. نەپليۋلەۆ باسقاردى»، – دەپ جازادى. (ۆياتكين م.پ. پوليتيچەسكي كريزيس ي حوزيايستۆەننىي ۋپادوك ۆ مالوي وردە ۆ كونتسە ءحVىىى ناچالە ءحىح ۆ. ۆەدەنيە ك ماتەريالام پو يستوري كازسسر. ت-4. – م-ل.: 1940. ستر. 3).
ابىلقايىر حاننىڭ تەڭ دارەجەلى وداقتاستىق ۇيعارىمى جايىندا قالدى. پاتشا اعزام قايتا ابىلقايىر حانعا بۇيرىق بەرىپ، 1736 جىلى باشقۇرتتاردى شاپتىردى. بۇل ءىسى ءۇشىن وعان 24-ءىنشى اقپاندا (1736 ج.) ايەل پاتشانىڭ قولى قويىلعان گراموتا سىيلادى. ءسويتىپ، قوجايىن تاراپىنان ماقتاۋ-ماداق ەستىگەن ابىلقايىر 1740 جىلى حيۋانى شابادى. بىراق حيۋالىقتار يران شاحى ءنادىردىڭ كومەگىنە جۇگىنگەندىكتەن ابىلقايىر يراندىقتاردان جاسقانىپ كەرى قايتادى. ابىلقايىردىڭ رەسەي قولجاۋلىعىنا اينالۋى، كىشى جۇزدەن باتىر، ورتا جۇزدەن باراق پەن ابىلمامبەت سۇلتانداردىڭ رەنىشىن تۋدىرىپ، ءوز بۇقاراسىنىڭ دا كەيبىرەۋى قارسى شىقتى. بۇل جايلى ابىلقايىر ورىس قامقورشىلارىنا شاعىمداندى (ماتەريالى پو يستوري كازسسر (1741-1751) ت. 2, چ. 2. – الماتى، 1980. – ستر. 30).
ورىستار ابىلقايىر حاندى ىشكى-سىرتقى جاۋدان قورعايمىز دەگەن ۋادەسىن ورىندامادى. حاندى الداپ-سوعىپ، ءوز ماقساتتارىنا پايدالانعانى بولماسا، ونىڭ شاعىمىنا قۇلاق اسپادى. ونىڭ سىرتىندا 1731 جىلى قول قويعان قۇجاتتاعى «قازاقتارعا سىرتتان جاۋ شاپسا، مارتەبەلى پاتشا اعزام قورعايدى» دەگەن ۋادە جايىندا قالدى. مىسالى 1747 جىلى ابىلقايىرعا پارسى مەن حيۋالىقتاردىڭ عاسكەرى سوققى بەرگەندە الگى قورعايتىن مارتەبەلى پاتشا اعزام وعان ءمان بەرمەدى. (// «ويان. نامىس kz» جۋرنالى، № 1, 2011. – 19-ب.).
كەشىكپەي ورىستىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ بيلىكتى قولعا الۋدىڭ وڭاي ەمەسىن جانە ايەل پاتشانىڭ قولجاۋلىعىنا اينالۋ قاۋپىن سەزگەن ابىلقايىر ورىنبور گۋبەرناتورى ي.ي. نەپليۋەۆپەن كەلىسپەي قالادى (قسە، 2-توم. – 14-ب.).
وسى تۇستاعى قاتىن پاتشانىڭ ابىلقايىر حاقىنداعى ۇستانىم جايلى دەرەكتە: «ابىلقايىردىڭ سەنىمسىزدىگى، ونىڭ ءوز حالقى اراسىندا بەدەلى جوقتىعى جانە مۇندا رەسەيلىكتەرگە ىقپالى جوقتىعى تۋرالى ءوزى باعىنعان پاتشالىعى الدىندا العاش رەت رەسمي ساۋال تۋىندادى»، – دەپتى (باسين ۆ.يا. روسسيا ي كازاحسكيە حانستۆا ۆ ءحVى-ءحVىىى ۆ.ۆ. – الما-اتا، 1771. – ستر. 163).
اقىرى باستاعان ءىسىن اياعىنا جەتكىزۋ ءۇشىن ابىلقايىر حان گۋبەرناتورمەن تاتۋلاسۋ ماقساتىندا ورىنبورعا بارادى. وسى ساپارىنان قايتىپ كەلە جاتقان تۇستا، ياعني، 1748 جىلدىڭ تامىز ايىندا ابىلقايىر كەكتەسىپ جۇرگەن باراق سۇلتاننىڭ قولىنان قازا تاۋىپ، قابىرعا مەن ولكەيەك وزەنىنىڭ قۇيعانىنا جەرلەنەدى (قسە. 2-توم. – 14-ب.).
ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ رەسەيگە باعىنۋىنىڭ سەبەپتەرى كىشى وردانى وزىنە قاراتقان رەسەي ەندى ورتا جۇزگە اۋىز سالدى. ولارعا باشقۇرت ستارشىنى تايماس شايموۆتى اتتاندىردى. ناتيجەسىندە ورتا ءجۇز سۇلتانى سامەكە 1734 جىلى ايەل پاتشاعا بودان بولۋ جونىندەگى گراموتاعا يە بولدى (قسە انىقتامالىعى. – الماتى، 1980. – 186-187-بب.).
1732 جىلدىڭ قىسىندا باتىر سۇلتان تەۆكەلەۆتىڭ شاتىرىنا كەلىپ وڭاشا انت بەردى. 1733 جىلى سامەكە حان ۋفاعا ءوز ەلشىسىن اتتاندىردى; 1734 جىلى ۇلى ءجۇز بيلەۋشىلەرى قودار، تولە، ساتاي، حانكەلدىلەر پەتەربورعا ەلشى جىبەرىپ، وزدەرىن قامقورلىعىنا قابىلداۋ جايلى پاتشايىم اننا يوانوۆناعا ءوتىنىش جولدايدى ء(ۇش پايعامبار. قۇراست. ا. نىسانالى. – الماتى: ءداۋىر، 1992. – 119-ب.). 1734 جىلى 10 ماۋسىمدا پاتشا جوعارىداعى ءوتىنىشتى قابىلداۋ اكتىسىنە قول قويدى (كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ ءحVى-ءحVىىى ۆەكاح. – ستر. 101, 128).
1740 جىلى ورىنبوردا كەزىندە نوعايلىنىڭ اتاقتى پاتشاسى ورىس حاننىڭ تۇقىمى، ورىسقا بەرىلىپ شوقىنىپ كەتكەن كنياز ۆ.ا. ۋرۋسوۆتىڭ باستاماسىمەن كىشى جانە ورتا ءجۇز سۇلتاندارىنىڭ جيىنى وتەدى. 300-گە تارتا قازاقتىڭ حان-سۇلتانى قاتىسقان وسى جيىنعا ورتا ءجۇز بيلەۋشىسى ابىلمامبەت حان قاسىنا سۇلتان ابىلايدى ەرتىپ بىرگە بارادى. شوقىنعان كنياز ۋرۋسوۆ قازاق سۇلتاندارىنىڭ ۇرەيىن ۇشىرۋ ءۇشىن، شىندىعىندا قورقىتىپ، بوداندىققا باس ءيدىرۋ ءۇشىن 1740 جىلى 25 تامىز كۇنى جايىقتىڭ قازاق بەتىندەگى «ءولىم تاۋى» دەيتىن توبەنىڭ ۇستىندە پاتشاعا باعىنباعان 11 باشقۇرت ساربازىن تىرىدەي ىستىككە شانشيدى، 85 ادامدى دارعا استىرتادى، 21 ادامنىڭ قولما-قول باسىن شاپتىرادى. ودان كەيىن قازاقتاردى ساقمار وزەنى جاعاسىنا اكەلىپ قوناقاسى بەرگەن بولىپ، تاعى دا 21 ادامنىڭ باسىن شاۋىپ، 50 ادامدى دارعا اسادى دا، 301 ادامىنىڭ قۇلاق-مۇرنىن كەسىپ شۇنتيتادى (قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى. ءحVى كىتاپ. – 59-.).
قىسقاسى، وسى جيىندا مادەنيەتتى ماجبۇرلەۋ ءتاسىلىن قولداۋ ارقىلى رەسەي وتارشىلارى ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتان باستاعان ورتا ءجۇز ۇلىقتارىنا «رەسەيگە باعىنىشتى بولۋ» اكتىسىنە قول قويعىزادى. ابىلمامبەت پەن ابىلايدىڭ رەسەي پاتشالىعىنا انت بەرۋ وقيعاسى جايلى كەرەكۋلىك زەرتتەۋشى تىلەك ماردانۇلى: «حانداردىڭ مۇنداي شەشىم قابىلداۋعا سەبەپ بولعان دۇنيە: تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان حالىقتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، ۋاقىتشا بولسا دا ورىستى الدارقاتا تۇرىپ، قىتايمەن ءتىل تابىسىپ، ءسويتىپ، بار كۇشپەن جويقىن جوڭعارعا توتەپ بەرۋ ەدى»، – دەيدى.
1755-1756 جىلدارى قىتايلاردىڭ ويراتتاردى تالقانداۋى
ورتا ءجۇزدىڭ بەدەلدى سۇلتاندارىنىڭ ءبىرى باراق تورە رەسەي ازاماتتىعىن ەكى جىل كەيىن، 1742 جىلى مويىندايدى (سۇلەيمەنوۆ ش.، قابىلباەۆ ا. تىرشىلىكتىڭ ورداسى – جەر-انا. – استانا، 2002. – 207-ب.). بۇل قۇجات ورتا ءجۇز قازاعى ءۇشىن رەسەيگە باعىنۋدىڭ باستاماسى بولعانىمەن، تولىق بودان بولۋىنا دەيىن ءالى دە ءبىرشاما ۋاقىت بار بولاتىن. وسىلاي قازاق حان-سۇلتاندارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى رەسەيگە ەلشى اتتاندىرىپ، بوداندىق قابىلداۋعا نيەت ەتۋىن جازۋشى ءابىش كەكىلباەۆ اعامىز: «رەسەي ۇكىمەتى پەتر پاتشانىڭ تۇسىندا-اق ورال تاۋىن اسىپ، قيىر شىعىسقا اياق باسىپ ۇلگەردى، ەكىنشى جاعىنان كاسپيدى اسىپ ۇندىگە اۋىز سالۋدى جوسپارلاپ وتىردى. ورىستىڭ بۇل ءىسىن تسين ديستانتسياسى بىلە قويىپ، ەجەلگى شىڭعىس ۇرپاقتارى يەلىك ەتكەن كەڭىستىكتى ءبولىسىپ الۋ ءۇشىن رەسەيگە دۇركىن-دۇركىن ەلشى اتتاندىرىپ، بايىز تاپپاي الەكتەندى. وسىنداي جاعدايعا دۋشار بولعان قازاق بيلەۋشىلەرى «ورىس فاكتورىمەن» ەسەپتەسپەۋگە امالى قالمادى»، – دەپتى. ء(ۇش پايعامبار. قۇراست. ا. نىسانالى. – الماتى: ءداۋىر، 1992. – 142-ب.).
بەكەن قايراتۇلى، زەرتتەۋشى، قر مادەنيەت قايراتكەرى
e-history.kz
پىكىر قالدىرۋ