|  | 

Көз қарас

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ЛАТЫН ГРАФИКАСЫ НЕГІЗІНДЕГІ БІРЫҢҒАЙ СТАНДАРТТЫҚ  ЖОБАСЫ ӘЛІ ДЕ ШИКІ

22406045_795978977229572_2771519059819409679_n

9 қазан күні қалың жұртшылыққа ұсынылған Қазақ тілінің латын графикасы негізіндегі бірыңғай стандартының жобасы дәл осы қалпында қабылдауға келмейді. Әлі де пісіретін тұстары баршылық.

Мәселен, Ә әрпін білдіру үшін латынша «А» әрпінің жоғарғы оң жақ тұсына үтір қою (мендегі компта сол үтірді жоғары қою мүмкіндігі болмағандықтан осылай сөзбен жазуға тура келіп отыр–Авт), Ғ әрпі үшін латынша G әрпінің үстіңгі оң жақ тұсына үтір қою, И әрпі үшін латынша I әрпінің үстіңгі оң жақ тұсына үтір қою, Ө әрпі үшін латынша O әрпінің үстіңгі оң жақ тұсына үтір қою, Ш әрпі үшін латынша S әрпінің үстіңгі оң жақ тұсына үтір қою, Ү әрпі үшін латынша U әрпінің үстіңгі оң жақ тұсына үтір қою, У әрпі үшін латынша Y әрпінің үстіңгі оң жақ тұсына үтір қою – сөздерді оқуды қиындатады. Жыпырлаған үтірлер көзге оғаш көрінеді әрі орын алып кетеді.

Сондықтан неғұрлым кәсіби мамандар дайындаған А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты ұсынған нұсқа көкейге қонады. Қазақша Ә әрпін еш именбестен латын әріптерінің қатарына қосуға болады. Мұндай тәжірибе әзірбайжанның латындық әліппесінде бар. Қазақи әріптердің үстіндегі қос ноқат қиындықсыз оқылады. Осы нұсқада әсіресе У әрпінің латынша W әрпімен берілгені өте орынды болған. Сондай-ақ таза практикалық тұрғыдан Ұ мен Ү әріптерінің латынша белгілерінің орнын (24,25) ауыстырған жөн сияқты.

Әрі бұл нұсқада арнайы орфографиялық Ережемен реттелетін КІРМЕ ТАҢБАЛАР да қамтылған. Жалпы «Торғай сойдыртсаң да қасапшыға сойғыз» демекші, ұлттық әліпби қалыптастыру сияқты маңызды істе мамандар даярлаған нұсқаның артықшылығы көзге ұрып тұр.
Өз басым бұл тақырыпта соңғы сөзді солар айтуға тиіс деп есептеймін.

Марат Токашбаевтың facebook парақшасынан алынды

СОҢҒЫ НҰСҚА ТУРАЛЫ

Бұдан бұрын латын алфавитінің бірінші варианты Парламентте таныстырылғаннан кейін, өз ойларымды ФБ парақшамда жазған едім. Енді екінші варианты жарық көріпті. Қазанның 9 күні мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттік тілді латын әліпбиіне көшіру жобасы бойынша жұмыс тобының мүшелерін қабылдап, осы екінші нұсқамен танысқаны белгілі. “Көпшіліктің пікірімен санасып, қорытынды жасағандарыңыз дұрыс болды. Латын графикасына әбден қалыптасқан екі диаграф қана бар. Қалған қазақтың төл дыбыстарының бәрі апостолмен береміз. Соған тоқтаймыз. Бұл әлемдік тәжірибеде бар. Осы ұстаным бізді алға жетелейді”,-деді Елбасы. Демек, бұл дегеніміз Елбасының пернетақтадағы 26 әріпті пайдалану жөніндегі ойының әлі өзгермегенін көрсетеді. Қазір әлеуметтің пікірі де осы екінші жобаның аясына тоқайласып отыр. Көбінің пікірі бұл жоба алдыңғы жобаға қарағанда едәуір кемелді дегенге саяды. Бірақ өз басым мұны толығымен көкейге қонымды деп айта алмаймын. Демек, қоғам болып Елбасының ойын дұрыс іске асыра алмай келеміз. Жобаның одан ары жетілдіруді және өзгертуді қажет ететін тұстары жеткілікті екен.
Ақыры клавиатураны (пернетақтаны) негізге алған екеміз, ондайда қазақ әріптерінің проблемасын пернетатақтаның мүмкіндігі мен қазақ тілінің өз заңдылығына, фонетикалық ерекшеліктеріне сүйеніп шешуіміз керек. Демек, ұлттық төл дыбыстарды бейнелеуде апострофпен қатар басқа да әдіс-амалдарды қолдануға тура келетін сияқты. Әрине, апостроф керек. Онсыз болмайды. Мен оны бұдан екі жыл бұрын Еуразиялық университеттегі болған талқылауда осы саланы компьютерлік тұрғыдан зерттеп жүрген проф. А. Шәріпбаевке де айтқанмын. Бірақ ол апострофтан ат тонын ала қашқан еді. Біздің де ойымызша апостроф өте қажетті тұстарда ғана керек. Сонымен қабат, диаграфтан да қашуға болмайды. «Ң» секілді бірді-екілі әріпті диаграфпен белгілеуге болады (ng). Қазақы әріптерді бөлек таңба ретінде ғана апострофпен белгілеп, тіліміздің сингармонизм заңына сүйеніп, жазу жазғанда олардың бәрін жапырлатып қоя беруден сақ болуға тиіспіз. Мысалы, «Asem» деп жазған кезде «A»-ның шекесіне ноқат қоюдың еш қажеті жоқ. «Е» тұрған жерде «а» өздігінен «ә» болып кетеді. «Ornek», «orik» дегенде де солай, «і» бар жерде «o»-ның шекесіне ноқат қойылмайды. Демек:
1- Апостроф;
2- Диаграф;
3- Сингармонизм
Осы үшеуінің үйлесімді функциясы арқылы өзімізге қолайлы алфавит жасап шығуымызға әбден болады.
Соңғы нұсқаны қарап отырып, кейбір латын әріптерінің ізім-ғайым жоқ болып кеткеніне де қайран қалдым. Өзі пернетақтадағы әріп жетпей жатқанда бұл жобада «Х» пен «W»-ды қайда жібергенін білмеймін. «W»-дың орны қазіргі қолданыстағы «У». Ендеше дайын алфавитті жоғалтып, оның орнына опострофы бар «У’»-ды қоюдың қажеті қанша? Бұл екі әріптен қашқанша, «Q»-ді «қ», «у»-ды «ы» етіп алудан қашсақ болмай ма?! Енді олардың қатарына «у’» (крилицадағы «у» таңбасы) және қаптаған апострофтар қосылса, біздің жазуымыздың сиқы қандай болады? Көркемдік дегеннен жұрдай айқыш-ұйқыш, арасы селдіреген шимай болып шығады. Соңғы екі жобаны қарап көзім жеткені мұнда жазудың көркемдігі, сиымдылығы, терілім проблемасы ескерілмеген. Тек дыбысты таңбалаумен ғана шектелген. Бұлай болмайды. Жазу бір ұлттың көркемдік ойлау жүйесінің сыртқы көрінісі. Ол көркем әрі көңілге қонымды болу керек. Басқа жұрттың, елдің көзімен қарағанда да, жазғанда да көркем түсуі тиіс. Оны дұрыс қалыптастыра алмасақ ертең зардабы ауыр болады.

Тұрсынхан Зәкенұлы

Related Articles

  • Герб ауыстыру мәселесі немесе «терістеу синдромы» қалай пайда болды?!

    Еліміздің гербін ауыстыру туралы Президенттің ұсынысы (о баста ұсыныс суретші-дизайнер мамандардан шыққан сияқты) тұтас қоғамда болмағанмен, әлеуметтік желілерде әжептәуір қарсылық тудырды. Бірақ, байыптап қарасақ, бұл қарсылықтың қазіргі гербтің қазақ үшін ерекше қастерлі немесе эстетикалық тұрғыдан мінсіз болуына еш қатысы жоқтығын аңғарасыз. Соңғы уақыттары, ауыр індетпен қатар келген қаңтар трагедиясынан бастап, халық айтарлықтай күйзеліске ұшырады. Қазақстанның еркінен тыс, соғысқа, басқа да себептерге байланысты болып жатқан экономикалық қиындық салдарынан халықтың әл-ауқаты төмендеді. Осының бәрі қазір қоғамда байқалып қалған «терістеу синдромына» түрткі болды. «Терістеу синдромы» – дұрысты да бұрысқа шығаратын, қандай бастамаға болсын қарсы реакция шақыратын құбылыс. Әлеуметтік психологияны зерттеушілердің пайымдауынша, осы құбылысты барынша күшейтіп тұрған фактор – әлеуметтік желілер. Яғни, алдағы уақытта

  • Үздік ойдың үзінділері

    Үздік ойдың үзінділері Арма әлеумет! Мен қазір таза академиялық ғылыми ортада жүрмін. Өзімнің неше жыл бойы жинаған білімімді, оқыған оқуымды, шетелдік тәжірибемді, интеллектуалды қарым-қабілетімді шынайы қолданатын қара шаңырақтың ішінде жүрмін. Алматының бәрінен бөлек мәдени ортасы ерекше ұнады. Алматы қала мен дала дейтін екі ұғымның түйіскен әдемі ортасы екен. Ойлап көрсем мен бақытты перезент, бағы жанған ұрпақ екенмін. Әкем тұрмыс пен жоқшылық, жалғыздықтың тауқыметін әбден тартып еш оқи алмадым, небәрі үш ай оқу оқыдым-, деп менің оқуымды бала күнімнен қадағалады, шапанымды сатсам да оқытам деп барын салды. Ал мектепте бақытты шәкірт болдым. Маған дәріс берген ұстаздарым кілең дарынды, қабілетті кісілер болды. Университетте және шетелде мен тіптен ерекше дарын иелеріне шәкірт болдым.

  • Самат Әбіш қалай “сүттен ақ, судан таза” болып шықты?

    Азаттық радиосы Саясаттанушы Досым Сәтпаев ҰҚК төрағасының бұрынғы бірінші орынбасары, экс-президент Нұрсұлтан Назарбаевтың немере інісі Самат Әбішке шыққан үкім “Қазақстандағы режим болашақты ойламайтынын көрсетті” дейді қазақстандық саясаттанушы Досым Сәтпаев. Сарапшының пайымдауынша, билеуші “элита” жеке істерімен және тасадағыкелісімдермен әуре болып жатқанда елде тағы бір жаңа әлеуметтік жарылысқа әкелуі мүмкін факторлар күшейіп келеді. СаясаттанушыРесей өзінің экономикалық мүдделері мен геосаяси жоспарларын кеңінен жүзеге асыру үшін Қазақстанның ішкі саясатына тікелей әсер етуге тырысып жатуы мүмкін деп те топшылайды. ПУТИН “ҚАУІПСІЗДІК КЕПІЛІ” МЕ? Азаттық: Сонымен ұзақ демалыс алдында осындай үлкен жаңалық жарияланды. Мейрам алдында, 19 наурызда қазақстандықтар мәжіліс депутатының постынан Самат Әбішке шыққан үкім жайлы білді. Мұның бәрінің байланысы бар ма әлде кездейсоқтық па? Досым Сәтпаев: Әңгімені бұл істің құпия

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

2 Comments

  1. Турлыбеково Нұржан

    Ассалаумағалайкум барша жұртшылық, бүгінгі желілердің басын бастап тұрған Қазақ тілінің графикасы болып отыр. Бұл бастамаға білдіретін өз пікірім…
    – Өте дұрыс бастама , себебі қаншама жыл ғасырлар бойы келе жатқан жұртымыздың айы оңынан туып, тәуелсіздік таңы атқанда ең басты жобалар бастамасы болашақ, мемлекетті дамытып, бәсекелестікке қауқарлы, дамыған елдердің қатарына кірудің оңтайлы жолының бірі – Латын графикасына ауысу…
    – Тілім менің тірлігімнің айғағы ,
    Тілім барда айтылар сыр ойдағы.
    Өссе тілім менде бірге өсемін,
    Өшсе тілім менде бірге өшемін ….
    Өзгеге ұқсамайтын ерекше бай тіліміздің бір бөлігі-ол оның жазылуы (графикасы) деп түсінем.
    Осы графикамен-ақ еліміз осыншама жетістіктерге жетті, ендігі күні даму үшін тіліміздің сонау ерте кезден қалыптасып келген графикалық нұсқасын өзгерту – бұл тіліміздің болашағына балта шапқанмен тең. …
    Мақұл орыс тілін араластырып қойдыңдар үндемедік, ағылшынды əкеп оны қостыңдар үндемедік.
    Əліпбиімізді алып жоққылдың үндемедік,
    Ендігі қалғаны тілімнің жазылуы болдыма. …
    - Ех қайран Қазағым ай, Үндемеумен келеміз тұрсақта үйсіз далада
    Үндемеумен келеміз қалсақта жалғыз жағада
    Жұмыстейміз жалақымыз жеті нанға жетпеседе
    Өмір сүріп дағдарыс кетпеседе
    Жанармай жетпей жатыр олдағы бар
    Таусылып қоржындағы қолдағылар
    Құлдырау келе жарыр олда болар

    -сонда да күресумен келе жатқан жұртымыздың берекесінен бөле көрме келе жатқан келешек….

  2. Турлыбеков Нұржан

    Ршпалиормощимооимиорао шүкір ш г

POST YOUR COMMENTS TO Турлыбеково Нұржан (Cancel)

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: