|  | 

Köz qaras

QAZAQ TİLİNİÑ LATIN GRAFIKASI NEGİZİNDEGİ BİRIÑĞAY STANDARTTIQ  JOBASI ÄLİ DE ŞIKİ

22406045_795978977229572_2771519059819409679_n

9 qazan küni qalıñ jwrtşılıqqa wsınılğan Qazaq tiliniñ latın grafikası negizindegi birıñğay standartınıñ jobası däl osı qalpında qabıldauğa kelmeydi. Äli de pisiretin twstarı barşılıq.

Mäselen, Ä ärpin bildiru üşin latınşa «A» ärpiniñ joğarğı oñ jaq twsına ütir qoyu (mendegi kompta sol ütirdi joğarı qoyu mümkindigi bolmağandıqtan osılay sözben jazuğa tura kelip otır–Avt), Ğ ärpi üşin latınşa G ärpiniñ üstiñgi oñ jaq twsına ütir qoyu, I ärpi üşin latınşa I ärpiniñ üstiñgi oñ jaq twsına ütir qoyu, Ö ärpi üşin latınşa O ärpiniñ üstiñgi oñ jaq twsına ütir qoyu, Ş ärpi üşin latınşa S ärpiniñ üstiñgi oñ jaq twsına ütir qoyu, Ü ärpi üşin latınşa U ärpiniñ üstiñgi oñ jaq twsına ütir qoyu, U ärpi üşin latınşa Y ärpiniñ üstiñgi oñ jaq twsına ütir qoyu – sözderdi oqudı qiındatadı. Jıpırlağan ütirler közge oğaş körinedi äri orın alıp ketedi.

Sondıqtan neğwrlım käsibi mamandar dayındağan A.Baytwrsınov atındağı Til bilimi institutı wsınğan nwsqa kökeyge qonadı. Qazaqşa Ä ärpin eş imenbesten latın äripteriniñ qatarına qosuğa boladı. Mwnday täjiribe äzirbayjannıñ latındıq älippesinde bar. Qazaqi äripterdiñ üstindegi qos noqat qiındıqsız oqıladı. Osı nwsqada äsirese U ärpiniñ latınşa W ärpimen berilgeni öte orındı bolğan. Sonday-aq taza praktikalıq twrğıdan W men Ü äripteriniñ latınşa belgileriniñ ornın (24,25) auıstırğan jön siyaqtı.

Äri bwl nwsqada arnayı orfografiyalıq Erejemen retteletin KİRME TAÑBALAR da qamtılğan. Jalpı «Torğay soydırtsañ da qasapşığa soyğız» demekşi, wlttıq älipbi qalıptastıru siyaqtı mañızdı iste mamandar dayarlağan nwsqanıñ artıqşılığı közge wrıp twr.
Öz basım bwl taqırıpta soñğı sözdi solar aytuğa tiis dep esepteymin.

Marat Tokaşbaevtıñ facebook paraqşasınan alındı

SOÑĞI NWSQA TURALI

Bwdan bwrın latın alfavitiniñ birinşi variantı Parlamentte tanıstırılğannan keyin, öz oylarımdı FB paraqşamda jazğan edim. Endi ekinşi variantı jarıq köripti. Qazannıñ 9 küni memleket basşısı Nwrswltan Nazarbaev memlekettik tildi latın älipbiine köşiru jobası boyınşa jwmıs tobınıñ müşelerin qabıldap, osı ekinşi nwsqamen tanısqanı belgili. “Köpşiliktiñ pikirimen sanasıp, qorıtındı jasağandarıñız dwrıs boldı. Latın grafikasına äbden qalıptasqan eki diagraf qana bar. Qalğan qazaqtıñ töl dıbıstarınıñ bäri apostolmen beremiz. Soğan toqtaymız. Bwl älemdik täjiribede bar. Osı wstanım bizdi alğa jeteleydi”,-dedi Elbası. Demek, bwl degenimiz Elbasınıñ pernetaqtadağı 26 äripti paydalanu jönindegi oyınıñ äli özgermegenin körsetedi. Qazir äleumettiñ pikiri de osı ekinşi jobanıñ ayasına toqaylasıp otır. Köbiniñ pikiri bwl joba aldıñğı jobağa qarağanda edäuir kemeldi degenge sayadı. Biraq öz basım mwnı tolığımen kökeyge qonımdı dep ayta almaymın. Demek, qoğam bolıp Elbasınıñ oyın dwrıs iske asıra almay kelemiz. Jobanıñ odan arı jetildirudi jäne özgertudi qajet etetin twstarı jetkilikti eken.
Aqırı klaviaturanı (pernetaqtanı) negizge alğan ekemiz, ondayda qazaq äripteriniñ problemasın pernetataqtanıñ mümkindigi men qazaq tiliniñ öz zañdılığına, fonetikalıq erekşelikterine süyenip şeşuimiz kerek. Demek, wlttıq töl dıbıstardı beyneleude apostrofpen qatar basqa da ädis-amaldardı qoldanuğa tura keletin siyaqtı. Ärine, apostrof kerek. Onsız bolmaydı. Men onı bwdan eki jıl bwrın Euraziyalıq universitettegi bolğan talqılauda osı salanı komp'yuterlik twrğıdan zerttep jürgen prof. A. Şäripbaevke de aytqanmın. Biraq ol apostroftan at tonın ala qaşqan edi. Bizdiñ de oyımızşa apostrof öte qajetti twstarda ğana kerek. Sonımen qabat, diagraftan da qaşuğa bolmaydı. «Ñ» sekildi birdi-ekili äripti diagrafpen belgileuge boladı (ng). Qazaqı äripterdi bölek tañba retinde ğana apostrofpen belgilep, tilimizdiñ singarmonizm zañına süyenip, jazu jazğanda olardıñ bärin japırlatıp qoya beruden saq boluğa tiispiz. Mısalı, «Asem» dep jazğan kezde «A»-nıñ şekesine noqat qoyudıñ eş qajeti joq. «E» twrğan jerde «a» özdiginen «ä» bolıp ketedi. «Ornek», «orik» degende de solay, «i» bar jerde «o»-nıñ şekesine noqat qoyılmaydı. Demek:
1- Apostrof;
2- Diagraf;
3- Singarmonizm
Osı üşeuiniñ üylesimdi funkciyası arqılı özimizge qolaylı alfavit jasap şığuımızğa äbden boladı.
Soñğı nwsqanı qarap otırıp, keybir latın äripteriniñ izim-ğayım joq bolıp ketkenine de qayran qaldım. Özi pernetaqtadağı ärip jetpey jatqanda bwl jobada «H» pen «W»-dı qayda jibergenin bilmeymin. «W»-dıñ ornı qazirgi qoldanıstağı «U». Endeşe dayın alfavitti joğaltıp, onıñ ornına opostrofı bar «U’»-dı qoyudıñ qajeti qanşa? Bwl eki äripten qaşqanşa, «Q»-di «q», «u»-dı «ı» etip aludan qaşsaq bolmay ma?! Endi olardıñ qatarına «u’» (krilicadağı «u» tañbası) jäne qaptağan apostroftar qosılsa, bizdiñ jazuımızdıñ siqı qanday boladı? Körkemdik degennen jwrday ayqış-wyqış, arası seldiregen şimay bolıp şığadı. Soñğı eki jobanı qarap közim jetkeni mwnda jazudıñ körkemdigi, siımdılığı, terilim probleması eskerilmegen. Tek dıbıstı tañbalaumen ğana şektelgen. Bwlay bolmaydı. Jazu bir wlttıñ körkemdik oylau jüyesiniñ sırtqı körinisi. Ol körkem äri köñilge qonımdı bolu kerek. Basqa jwrttıñ, eldiñ közimen qarağanda da, jazğanda da körkem tüsui tiis. Onı dwrıs qalıptastıra almasaq erteñ zardabı auır boladı.

Twrsınhan Zäkenwlı

Related Articles

  • Gerb auıstıru mäselesi nemese «teristeu sindromı» qalay payda boldı?!

    Elimizdiñ gerbin auıstıru turalı Prezidenttiñ wsınısı (o basta wsınıs suretşi-dizayner mamandardan şıqqan siyaqtı) twtas qoğamda bolmağanmen, äleumettik jelilerde äjeptäuir qarsılıq tudırdı. Biraq, bayıptap qarasaq, bwl qarsılıqtıñ qazirgi gerbtiñ qazaq üşin erekşe qasterli nemese estetikalıq twrğıdan minsiz boluına eş qatısı joqtığın añğarasız. Soñğı uaqıttarı, auır indetpen qatar kelgen qañtar tragediyasınan bastap, halıq aytarlıqtay küyzeliske wşıradı. Qazaqstannıñ erkinen tıs, soğısqa, basqa da sebepterge baylanıstı bolıp jatqan ekonomikalıq qiındıq saldarınan halıqtıñ äl-auqatı tömendedi. Osınıñ bäri qazir qoğamda bayqalıp qalğan «teristeu sindromına» türtki boldı. «Teristeu sindromı» – dwrıstı da bwrısqa şığaratın, qanday bastamağa bolsın qarsı reakciya şaqıratın qwbılıs. Äleumettik psihologiyanı zertteuşilerdiñ payımdauınşa, osı qwbılıstı barınşa küşeytip twrğan faktor – äleumettik jeliler. YAğni, aldağı uaqıtta

  • Üzdik oydıñ üzindileri

    Üzdik oydıñ üzindileri Arma äleumet! Men qazir taza akademiyalıq ğılımi ortada jürmin. Özimniñ neşe jıl boyı jinağan bilimimdi, oqığan oquımdı, şeteldik täjiribemdi, intellektualdı qarım-qabiletimdi şınayı qoldanatın qara şañıraqtıñ işinde jürmin. Almatınıñ bärinen bölek mädeni ortası erekşe wnadı. Almatı qala men dala deytin eki wğımnıñ tüyisken ädemi ortası eken. Oylap körsem men baqıttı perezent, bağı janğan wrpaq ekenmin. Äkem twrmıs pen joqşılıq, jalğızdıqtıñ tauqımetin äbden tartıp eş oqi almadım, nebäri üş ay oqu oqıdım-, dep meniñ oquımdı bala künimnen qadağaladı, şapanımdı satsam da oqıtam dep barın saldı. Al mektepte baqıttı şäkirt boldım. Mağan däris bergen wstazdarım kileñ darındı, qabiletti kisiler boldı. Universitette jäne şetelde men tipten erekşe darın ielerine şäkirt boldım.

  • Samat Äbiş qalay “sütten aq, sudan taza” bolıp şıqtı?

    Azattıq radiosı Sayasattanuşı Dosım Sätpaev WQK törağasınıñ bwrınğı birinşi orınbasarı, eks-prezident Nwrswltan Nazarbaevtıñ nemere inisi Samat Äbişke şıqqan ükim “Qazaqstandağı rejim bolaşaqtı oylamaytının körsetti” deydi qazaqstandıq sayasattanuşı Dosım Sätpaev. Sarapşınıñ payımdauınşa, bileuşi “elita” jeke isterimen jäne tasadağıkelisimdermen äure bolıp jatqanda elde tağı bir jaña äleumettik jarılısqa äkelui mümkin faktorlar küşeyip keledi. SayasattanuşıResey öziniñ ekonomikalıq müddeleri men geosayasi josparların keñinen jüzege asıru üşin Qazaqstannıñ işki sayasatına tikeley äser etuge tırısıp jatuı mümkin dep te topşılaydı. PUTIN “QAUİPSİZDİK KEPİLİ” ME? Azattıq: Sonımen wzaq demalıs aldında osınday ülken jañalıq jariyalandı. Meyram aldında, 19 naurızda qazaqstandıqtar mäjilis deputatınıñ postınan Samat Äbişke şıqqan ükim jaylı bildi. Mwnıñ bäriniñ baylanısı bar ma älde kezdeysoqtıq pa? Dosım Sätpaev: Äñgimeni bwl istiñ qwpiya

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

2 Comments

  1. Turlıbekovo Nwrjan

    Assalaumağalaykum barşa jwrtşılıq, bügingi jelilerdiñ basın bastap twrğan Qazaq tiliniñ grafikası bolıp otır. Bwl bastamağa bildiretin öz pikirim…
    – Öte dwrıs bastama , sebebi qanşama jıl ğasırlar boyı kele jatqan jwrtımızdıñ ayı oñınan tuıp, täuelsizdik tañı atqanda eñ bastı jobalar bastaması bolaşaq, memleketti damıtıp, bäsekelestikke qauqarlı, damığan elderdiñ qatarına kirudiñ oñtaylı jolınıñ biri – Latın grafikasına auısu…
    – Tilim meniñ tirligimniñ ayğağı ,
    Tilim barda aytılar sır oydağı.
    Össe tilim mende birge ösemin,
    Öşse tilim mende birge öşemin ….
    Özgege wqsamaytın erekşe bay tilimizdiñ bir böligi-ol onıñ jazıluı (grafikası) dep tüsinem.
    Osı grafikamen-aq elimiz osınşama jetistikterge jetti, endigi küni damu üşin tilimizdiñ sonau erte kezden qalıptasıp kelgen grafikalıq nwsqasın özgertu – bwl tilimizdiñ bolaşağına balta şapqanmen teñ. …
    Maqwl orıs tilin aralastırıp qoydıñdar ündemedik, ağılşındı əkep onı qostıñdar ündemedik.
    Əlipbiimizdi alıp joqqıldıñ ündemedik,
    Endigi qalğanı tilimniñ jazıluı boldıma. …
    - Eh qayran Qazağım ay, Ündemeumen kelemiz twrsaqta üysiz dalada
    Ündemeumen kelemiz qalsaqta jalğız jağada
    Jwmısteymiz jalaqımız jeti nanğa jetpesede
    Ömir sürip dağdarıs ketpesede
    Janarmay jetpey jatır oldağı bar
    Tausılıp qorjındağı qoldağılar
    Qwldırau kele jarır olda bolar

    -sonda da küresumen kele jatqan jwrtımızdıñ berekesinen böle körme kele jatqan keleşek….

  2. Turlıbekov Nwrjan

    Rşpaliormoşimooimiorao şükir ş g

POST YOUR COMMENTS TO Turlıbekovo Nwrjan (Cancel)

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: