|  |  | 

Көз қарас Тарих

Қашқария Қазақтары немесе Алтышар (алтышаһар) Қазақтар туралы

22528355_948833748613546_8287027163743660225_n

Бұл екі тариxи суреттің бірі Қашқар қаласында орналасқан Совет (сәбет) консулы. Жалпы, Шыңжаң өлкесінде қызыл қытай билігі орныққанға дейін (тіпті 1955ке дейін) Советтің бес үлкен консулы болған. Оның төртеуі қазақтар жиы қоныс тепкен Алтай, Шәуешек, Құлжа мен Үрімжіде орналасқан. Суреттегісі Қашқар қаласындағы консул. Екінші сурет Гоминдаң (国民党) билігі Шыңжаңға орнаған соң жеті аймақта саяси құрылтайлар ашып Үш аймақтағы төңкерістің қалған жеті аймаққа (Үрімжі, Құмыл, Ақсу, Хотан, Қашқар, тб) қанат жаюына тосқауыл болған еді. Сурет Гоминдаң үкіметінің Алтышар елді мекендегі белгісіз бір жиналысы. Осындай жиын, құрылтай кезінде жаңадан район (аудан) құру жұмыстары қолға алынды. Шыңжаң өлкесінің әкімшілік картасындағы көп аудандар (райондар) дәл осы кезеңде қалыптаса бастады. Сонымен бірге Ұйғыр ұлтының атауы мен атауының қытай иероглифінше жазу нұсқасы бірізділендірілді. Осы екі тариxи суретке қарап ұзақ ойланамын да ауыр күрсінем… Неге дейсіз ғой?
Сөздің бісмілдәсін Қашқардағы совет консулынан бастайын. Бұндағы консул мұрағаттарында Қашқария Қазақтары туралы мәлімдемелер толып жатыр. Өкініштісі әлі көмулі күйінде жатыр… Ешкім ашпаған. Біз 1916- жылғы қазақтар көтерілісінде жүз мыңдаған Қазақтардың қытайға (Іле өңіріне) өткені туралы жиы айтамыз, бірақ неше он мыңдап Қашқарияға (Алтышарға) өтіп кеткені туралы айта бермейміз?. Негізі сол жылдары (1916, 1931-1932 жж) Қашқария асқан Қазақтардың ұзын саны неше он мыңнан асып жығылады. Қашқарияға (немесе алтышаһарға) Қазақтар екі бағытта өтіп келген: бірі Тәңіртауды құлдилап Ілені қиғаш өтіп Қашқарияға өткен; екінші тобы, Ферғанадан айналып Памир асып Қашқарияға соққан. Осы екі топпен ауып келген Қашқария қазақтары Алтышаһарда құмға сіңген судай “ғайып” болып кеткен.

Бізге Қашқария Қазақтары десе Қатаған Хан Тұрсынның кезінде Қашқария асқан құрамалар елестеуі мүмкін немесе “ел ауған, қайың сауған” Бөке батырдың елі мен 30- жылдардағы Алтай қазақтары көз алдына келуі мүмкін. Бұл туралы мағлымат жетерлік. Ал, 1916,1931-32 жылдары Алтышаһар асқан Қазақтар туралы еш дерек жоқ. Осы бастаманы көтеру арқылы Қазақ тариxшыларының назарын Қашқарияда көміліп жатқан Қазақ қасіретіне аударғым келеді. Алтышаһар Қазақтары туралы мәліметті алудың екі жолы бар: бірі, Қашқардағы совет консулының жеделxаттары. Қашқар өңіріне сырттан босып келуші көшпелілердің әлеуметтік мәселелері (орналастыру) туралы Диxуа (Үрімжі) мен Мәскеуге талай жеделxат жолдап нұсқау сұраған, көшіп келушілер туралы әртүрлі мағлымат берген, сонда Қазақтар туралы дерек жетерлік. Екіншісі, Қашқариядағы (алтышаһардағы) жергілікті орынның мұрағаты. Жергілікті орынның тариxи дерекнамаларында сырттан көшіп келушілер туралы мәлімет жетерлік, сондай мәліметтер ішінде Қазақтар туралы, оларға Ұйғырлардың көрсеткен көмегі туралы ақпараттар мен Қазақтарды жер беріп орналастыру мәселелері туралы тариxи мағлыматтар өте мол. Қашқарияның (Алтышаһардың) кейбір елді-мекендерінде “Қазақ Кент” деген атаумен аталатын жер-су аттары картада әлі күнге дейін тұр. Eldeç Orda суреті.
Сосын тағы бір қызық жәйіттен бар. Қашқарияда (Алтышаһарда) Мекіт дейтін аудан бар. Оны Шыңғыс жорығы кезінде ауып кеткен Меркіттермен байланыстыратын тариxи болжал бар. Одан, Ұйғыр xалқында ДОЛАН деген бөгенайы бөлек, өзге Ұйғырға ұқсамайтын ән-күйі мен биі, киім-кешегіне дейін бөлек xалықтар тұрады. Оларды Дулаттар деп айтады. Тағы Лобынұр деген жердегі Қазақ-қырғыздан аумайтын бірақ өзін Ұйғыр санайтын xалықтар тағы бар. Қашқарияның “құмға жасырынған” ҚҰПИЯсы осында!

Сосын деке мұрағатымда Қашқарияға (алтышаһарғы) 19-ғ соғы, 20-ғ басында ауған Қазақтардың кигіз үй мен сырмақтарының бұшпақтары түсірілген суреттер бар. Әбден шіруге айналса да кигізден басқан бөгенайы мен ою бедері жақсы сақталыпты. Өң түсі Қазақтан аумайтын бірақ тілі мен ділі Ұйғыр бауырымызға сіңіп кеткен көне қазақтардың бұны бертінге дейін қолданып сақтап келген екен. Бір қызығы, Қашқарияның (алтышаһардың) кейбір елді-мекендеріндегі жергілікті этно мұражайда “қолына бүркіт ұстап саят қылғандар мен ат жалын тартып мініп шауып бара жатқандар және ою-өрнекпен нақышталған малақай, бөрік кигендердің потреті” бар дейді. (жеке қорымда бір-екі дана суреті де бар.)
Соңында мына бір қасыретті қосқым келеді. Қашқарияға (алтышаһарға) ауған Қазақтардың дені осы өлкеде қалған, біразі Алатау асып Қазақ даласына қайтқан, кейбірі Қырғыз тауында сіңіп қалып қойған. Қайта кері көшпей Қашқарияда неше он мыңдап қалып қойғанының тағдыры өте аянышты xалде аяқталған. 1930-40 жылдары Шың Дубан (盛世才) мен Гоминдаң (国民党) үкіметі кезіндегі ұлт анықтау кезінде оларды (яғни қазақтарды) тұтастай ҰЙҒЫР деп жаздырып жіберген. Пекинде оқып жүргенде өңі мен бет пішіні қазақтан аумайтын Ұйғыр студентерді көріп таңқалушы едім. Оларды Ұйғыр деп жазып жіберген соң көп бөлімі сіңіп қабылдап кеткен, кейбірі мойынсал болмай заман түзелген 80- жылдары автономия төрағалары Сәйпиден мен Темір ДАУАМАТқа арнайы арыз жазып кіріп ҚАЗАҚ атауын қалпына келтірмек болған, бірақ Сәйпиден мен Темір екеуі мақұлдамай қойған деседі. Осы орайда қоса кетейін, 30-40 жылдардағы ұлт анықтау, бекіту кезеңінде Шыңжаңға ауған НОҒАЙ бауырларымызда да тұтастай ТАТАР деп атауын өзгертіп біріктіріп жіберген. Шынтуайтында Шыңжаңға ауған татардың көбі НОҒАЙ еді. Керек десеңіз, Құлжа қаласында “Ноғайгрод” деген шағын район болған. Мұндай жаңсақ қасіреттер өте көп.
Қашқария Қазақтары туралы зерттеу тыңнан басталса екен, жас Қазақ ғалымдары ғылми экспедецсия жұмысын ұйымдастырып Алтышаһар аумағын аралап байырғы Қазақтан құмға сіңіп бара жатқан сарқыншақтарды өңдеп жинап қайтса екен деп үміттенеміз.

Елдес ОРДА

Related Articles

  • Самат Әбіш қалай “сүттен ақ, судан таза” болып шықты?

    Азаттық радиосы Саясаттанушы Досым Сәтпаев ҰҚК төрағасының бұрынғы бірінші орынбасары, экс-президент Нұрсұлтан Назарбаевтың немере інісі Самат Әбішке шыққан үкім “Қазақстандағы режим болашақты ойламайтынын көрсетті” дейді қазақстандық саясаттанушы Досым Сәтпаев. Сарапшының пайымдауынша, билеуші “элита” жеке істерімен және тасадағыкелісімдермен әуре болып жатқанда елде тағы бір жаңа әлеуметтік жарылысқа әкелуі мүмкін факторлар күшейіп келеді. СаясаттанушыРесей өзінің экономикалық мүдделері мен геосаяси жоспарларын кеңінен жүзеге асыру үшін Қазақстанның ішкі саясатына тікелей әсер етуге тырысып жатуы мүмкін деп те топшылайды. ПУТИН “ҚАУІПСІЗДІК КЕПІЛІ” МЕ? Азаттық: Сонымен ұзақ демалыс алдында осындай үлкен жаңалық жарияланды. Мейрам алдында, 19 наурызда қазақстандықтар мәжіліс депутатының постынан Самат Әбішке шыққан үкім жайлы білді. Мұның бәрінің байланысы бар ма әлде кездейсоқтық па? Досым Сәтпаев: Әңгімені бұл істің құпия

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • …ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз.

    Әлеуметтік желіде осы отандасымызды қызу талқылап жатыр екен. Көбі сын айтып жатыр. Видео жазбаның толық нұсқасы жоқ, пікір-талас тудырған бөлігі ғана тарап жатыр екен. Соған байланысты өз ойымды айта кетпекшімін: Бірінші, отандасымыздың видеосы, фотосы әлеуметтік желіде желдей есіп тарап жатыр. Ол азаматтың (азаматшаның) жеке құпиясы саналатын фотосы, видео жазбасы кімнің рұқсатымен тарап жатыр екен? Өз басым осы постты жазу үшін ол азаматтың (азаматшаның) видеодағы бейнесін қара бояумен өшіріп тастауды жөн көрдім. Және рұқсатынсыз фото бейнесін жеке парақшама салғаным үшін одан кешірім сұраймын. Діни ұстанымы, ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз. Екінші, отандасымыздың діни ұстанымына байланысты айтқан сөздері қоғамда қатты пікір тудырған екен. Тіпті оны “ұлт дұшпаны”

1 пікір

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: