20-шы ғасыр басында жарық көрген Қырғыз бауырлармыздың төтеше және латынша газет парақтары. Төтеше газетке (Алатау газеті) қарап отырсам емле-ережесі (жазу тәртібі) А.Байтұрсынұлы ұсынған қаріп реформасы төңкерісінен аса алыс емес. А.Байтұрсынұлы ұсынған “төтеше” жазу тәртібі мен қаріп реформасын білген адам мүдірмей оқи береді. Қазіргі Қырғыз кирилицсиясын оқығанымда кішкене мүдіріп қалып іртік-іртік қаріптер мен жазу ережесінен оқтын оқтын жаңылысып тұрамын. Жазу адамның көзі арқылы мидағы ойлау жүйесіне тіке ықпал етеді деген рас екен. 20-шы ғасыр басындағы Қырғыз бен Ұйғырдың жазу тәртібі мен қаріп реформасына қарап оларға Алаш идеясы яғни “қаріп реформасы” идеясы біршама терең ықпал жасағанын сезіндім. Сөйтсем, Байтұрсынұлы заманында Бишкекке талай рет барып Қырғыз бауырларымның “жазу реформасы” мәселесіне талай рет кеңесін айтқан екен. Байтұрсынұлы ұсынған “төтеше” жазу тәртібі мен ереже қағидаттарын тек ғана Қазақстан территориясымен шектеу өте күлкілі болғалы тұр, тіпті Қазақ xалқымен ғана шектеу тіптен масқара күлкі болғалы тұр.

Байтұрсынұлы ұсынған ТӨТЕШЕ (төте жазу) жобасы Түркі текті xалықтардың біраз жұртында идеял деп қабылданыпты немесе Төтеше-ге қарап бой түзеген туысқан бауырларымыз көп екен. Сонымен қатар, Ұйғыр ағайындардың да 20-шы ғасыр басындағы жазу дәстүрі, классик емле тәртібі де біртіндеп Төтеше жазудың ықпалына ұшыраған екен. Олардың 20, 30, 40-50 жылдардағы ұлттық емле ережесі ТӨТЕШЕге қарап біртіндеп қалыптасып жетілдіріліп отырған екен. Атақты Исмайыл Ғаспыралы бастап кеткен ұлы сеңді кейін Байтұрсынұлы қазығын жұлынбастай ғып қағып, арнасын аршып жасап кеткен екен. Заманның күйлеуіне иленбеген адам соны сезеді екен… Түбі бір Түркі xалықтары өз әліпби үлгілерін Байтұрсынша төтешелеп жетілдірсе қойғыртпақ Шағатайша мен Осыманлышаның фанатик жазу дәстүріне бағынышты болмай біртұтас ұлттық жаңа ережені қабылдайды екен. Ұйғырша мен Қырғызша жазу әліпбиін арнайы үйреніп білмесем де Байтұрсын төтешесі негізінде мүдірмей оқи беремін. Неге, өйткені Байтұрсынша да тұтастыратын жазу мүддесі көп (ұлттық ортақ мүдде бар). Ал, Шағатай, Осыманлы-ны қанша тырысып үйренсем де сөздік пен сілтемеге сүйенем, неге? Өйткені, оларда ұлттық жазу дәстүрі сақталмаған, керісінше бұзылған. Оны оқыған жан жартылай арап-парсы тілін игеріп үлгіреді. Байтұрсынұлы төтешесін мықты игерген адам арап-парсы жазуын қазақша (қырғызы қырғызша) оқып жаңылысады, ал, арап-парысшаны әуелде жақсы үйренген жан төтешені арап-парысшамен оқып Қазақша шығара алмайды. Сондай ғажап қызығы бар! А.Байтұрсынұлының осы екі араны ажыратып, арасына ұлттық мүдденің түймесін қадап кеткен сырлы тұлға екенін тани түстім. Соңғы келтірген мысалыма күдігіңіз болса, арапша сауат ашқан бірақ өмірінде төтеше жазу көрмеген Қазақ баласына төтеше кітап әкеп беріп оқытыңыз, ол төтешені қайта-қайта таза арапша әуезбен оқып мыңқылдап қазақша шығара алмай быдыңдасын. Қарібі арап жазу дегені болмаса ішкі руxы Түркі даласының тұнған үні екенін сезінесің… Кез-келген шетжұрт атауы мен ұғымын дала дәстүріне тізесін бүктіріп тезше иіп әкететіні содан екен.

Күндердің күнінде А.Байтұрсынұлы ұсынған төтеше жазу реформасы туралы тың дүниелер ұлықталып оның маштабы Қазақ территориясынан ұзап шығатынына сенемін.

Eldeç Orda