БҰҰ Қауіпсіздік кеңесі 14 сәуір күні кешке өткізген шұғыл жиынында Ресей ұсынған АҚШ пен оның одақтастарының Сирияға соққысын айыптайтын қарар жобасын қабылдамады. Қарар жобасын Ресейдің өзін қосқанда үш ел ғана қостап дауыс берді. Ресей президенті Владимир Путин Сириядағы нысандарды зымыранмен атқылауды “егеменді елге қарсы жасалған агрессиялық акт” деп атап, Вашингтонды “терроршыларды еркінсітіп отыр” деп айыптады. Ресей қорғаныс министрлігі өкілдері одақтастардың 110-нан аса зымыранның біреуі де Хмеймим мен Тартустағы әскери базаларды қорғап тұрған әуе шабуылына қарсы жүйелерге қарсы бағытталмағандықтан, Сириядағы соңғы жағдайға ресейлік әскерилер араласқан жоқ деп мәлімдеді. АҚШ-тың Мәскеудегі елшісі Джон Хантсман “АҚШ қандай да бір іс-қимылға бармас бұрын ресейлік күштер немесе бейбіт тұрғындардың құрбанға айналу қаупін азайту мақсатында Ресей Федерациясымен байланыста болды” деп мәлімдеді.

Вашингтон мен оның одақтастарының шабуылын Батыс елдері басшыларының көбі, оның ішінде Германия канцлері Ангела Меркель, Канада премьер-министрі Джастин Трюдо, Испания премьер-министрі Мариано Рахой және Түркия президенті Режеп Ердоған қолдап, мәлімдеме жасады. Олардың бәрі химиялық қару шығару мен қолдануға қатысы бар нысаналарға ғана соққы берілгенін айтты. АҚШ, Ұлыбритания және Францияны Парсы шығанағындағы араб елдері де қолдады.

Кейінірек АҚШ вице-президенті Майк Пенс Сирия билігіне егер химиялық қаруды тағы қолданатын болса, Құрама Штаттардың оған жауап қайтаратыны туралы ескертті. Перуде өткен Америка құрлығы елдері саммитіне Сириядағы дағдарысқа байланысты АҚШ президенті Дональд Трамп бара алмай қалған болатын. Оның орнына Перуге барған вице-президент Пенс егер уландырғыш заттарды тағы қолданатын болса, Башар Асад режимі мен оның “жебеушілері» жауап беретін болады деп мәлімдеді. Бұған қоса, Пенстің сөзінше, Ресей Думадағы химиялық шабуыл туралы “ақпаратты бұрмалап таратып жатыр”. Бұған дейін Ресей сыртқы істер министрлігі химиялық шабуылды “қойылым” деп атап, бұған Ұлыбритания арнайы қызметін айыптаған.

Ал 14 сәуір күні кешкісін Сирия билігі Дамаскінің жанында орналасқан әрі бірнеше жыл бойы Башар Асад үкіметіне қарсы түрлі көтерілісші топтардың қолында болған Шығыс Ғута аймағына толық бақылау орнатқанын жариялады. “Жейш-әл-Ислам” қарулы тобы жауынгерлері мен олардың отбасылары 7 сәуір күні Асад әскерінің шабуылы кезінде химиялық қару қолданылған деп болжанатын Дума қаласын тастап шыққан.

Саясаттанушы әрі арабтанушы маман, бұрын Сирияда совет армиясының әскери тәржімашысы болған Григорий Косач Азаттықтың Орыс қызметіне берген сұхбатында ендігі оқиғалар қалай өрбуі мүмкін және Башар Асад режимін Батыс елдері соққысынан барынша қорғауға әзір екенін мәлімдеген Мәскеудің уәдесін орындамай, енжарлық танытуын қалай түсіндіруге болады деген сұрақтарға қатысты ойларымен бөлісті.

​– АҚШ қарулы күштерінің Сириядағы үкімет нысандарына жасаған шабуылы, оның ауқымы, бұған әлем елдерінің реакциясы көпшілік үшін күтпеген жайт болды ма? Әлде жұрт дәл осылай болады деп күтті ме?

– Мұның бәрі кенеттен болған жоқ. Мен көп ұзамай осылай болатынын болжағанмын. Ал бір жағынан, Вашингтонға дәл қазір соққы беруіне мүмкіндік бермейтін екі нәрсе, бұл операцияның ауқымын сәл кішірейтетін екі жайт бар екеніне де сенімді болғанмын. Біріншіден, Асадқа шабуыл жасау үшін Дональд Трампт халықаралық коалиция құрып, оған Ұлыбритания мен Францияны міндетті түрде тартуға тырысатыны айқын болды. Маған Париж бен Лондонды мұндай операцияға қатысуға көндіру қиын болады, сондықтан операция басталатын сәт созылып кететіндей көрінген.

Екіншіден, Мәскеудің Ресей армиясының қолында қазіргі заманға сай әрі аса жоғары дәлдікте жетілдірілген, Батыстағы аналогтардан әлдеқайда асып түсетін жойқын қару-жарақ бар (әйтеуір Ресей қарулы күштерінің бас штабының басшысы осындай мәлімдеме жасады) және Ресей мұндай соққыға “жол бермейді әрі батыл түрде қарымта қайтаратын болады” деп жар салған мәлімдемелерінен кейін Кремль АҚШ пен оның одақтастарының мына операциясына бөгет болуға немесе соққының тым ауқымды болмауына күш салатындай көрінген. Мысалы, Мәскеу Дамаскімен иық тіресе тұруға дайын деп көрсету үшін ол жаққа жаңа әскери контингент пен жаңа қару-жарақ апаратын шығар деп ойлағанмын. Бірақ Кремль мұның бірін де істеген жоқ. Сондықтан бұл қылық Ресейдің Сирия территориясындағы өз әскері орналасқан тұстарға ғана соққы жасауға жол бермеуге тырысқанын, яғни Кремль өз қамын ғана ойлағанын көрсетеді. Мұның зардаптары болады, өйткені өз одақтастарын ақырына дейін қорғауға Ресейдің қауқарсыз екеніне Дамаскідегі режимнің көзі тағы жетті.

– Сонда Башар Асадты соншалықты қоритын Мәскеу оны мүлде қорғамайтын болып тұр ғой? Ресей мен оның әскерилері бір жыл бұрын, яғни Хан-Шейхунде жасалған химиялық шабуылдан кейін Трамп Асадтың әуе базасын атқылаған кезде де Дамаскіге көмектескен жоқ. Енді даңғаза мәлімдемелеріне, тіпті ашық сес танытуына (Ресейдің Ливандағы елшісінің “зымыран ұшырылған алаңдарды жоятын боламыз” деген сөзін есіңізге салайын) қарамастан, бұл жолы тағы саусақ ұшын қимылдатпай қойғаны қалай?

– Өйткені мұндай кезде Ресей ылғи осылай істейді. Мысалы, Парсы шығанағында екінші соғыс басталып, 2003 жылы АҚШ пен оның одақтастарының әскері Иракқа басып кірген кез жақсы есімде. Жұрт Мәскеудегі АҚШ елшілігі ғимараты жанынан кетпей шулап, Жириновский айқайлап, наразылық шерулері бітпей қойған. Бірақ кенет президент Путин “АҚШ – әлемнің саяси және экономикалық даму бағытын белгілеп отырған тым қуатты ел, тым көп нәрсе, оның ішінде Ресей де осы елге тәуелді” деді. Қысқасы, “мына шуды доғарайық” деген болатын. Сол-ақ екен, бәрі сейіліп, Жириновскийдің де, оны қолпаштаған тобырдың да үні шықпай қалған. Мұндай оқиғалар, бәріңді қырамыз, жоямыз деген сарындағы байбаламдар, елдің нақты мүмкіндіктерін ескермей жасалған, шын мәнінде, іске аспайтын даңғаза мәлімдемелер Ресейде де, совет кезінде де көп болған. Мұны мойындау керек.

Қазір де дәл солай болып отыр – Ресей тағы “беделін жоғалтты”. Мына қылықтан кейін Сирия режимі ғана емес, Таяу Шығыстағы көп адамның көңілінде дық қалады. Қазіргі жағдайда Ресей мен оның жалған одақтастарының арасындағы сызаттар барған сайын тереңдейді. Бұған дәлел ретінде сәуірдің 13-інен 14-іне қараған күнгі соққыға орай Түркияның немесе Сауд Арабиясы сыртқы істер министрлігінің немесе Бахрейн королі канцеляриясының мәлімдемесін еске алсақ жетіп жатыр. Мен атап отырған елдер Ресейдің одақтастары емес әрине. Бірақ аймақтағы ықпалы ең мықты Сауд Арабиясы да өз позициясын білдірді. “Біз Асад режимін айыптап, АҚШ, Ұлыбритания мен Франция үшеуінің сириялық режимнің қылмыстарын тоқтатуға бағытталған бастамасын құптаймыз” деп мәлімдеді олар. Мәскеуде түк күш жоқ. Сөзі көп, бірақ оны нақты ісімен көрсете алмайды.

​– Қазір Сирияда “Ислам мемлекеті” террорлық тобынан төнетін қатер сейілді. Сонда Ресей мен АҚШ ол жақта көбінесе кімнің мүддесін қорғап отыр? Мәскеу – Тегеранның, ал Вашингтон – Эр-Риядтың, яғни бір-бірімен бітіспес жау елдердің бе? Біреуінің шетке ығысуына болмай ма? Әлде жағдай шегінуге болмайтын деңгейге дейін шиелінісіп тұр ма?

– Мәскеу баяғыда шетке ығысуы тиіс болған. АҚШ Сауд Арабиясының, ал Ресей Иранның мүддесін қорғауда күштердің ара салмағы мүлде тең еместігін Кремль түсінуі тиіс болған. Айтпақшы, мен Иранның мүддесін қорғау деген идеяның мақсатын мүлде түсінбеймін. Біреулер Ресей мен Иран баяғыдан одақтас әрі одақтастығы ұзаққа баратын елдер деп бой бермейді. Бір жағынан, достарыңды қиындықта тастап кету жігіттікке жатпайтын қылық… Баяғыда бала кезімізде ауладағы бұзақылардың арасында “жігіттік кодекс” деген болатын. Төбелескен тараптардың естісі “жігіттігін” дәлелдеу үшін ғана төбелесе беру ақымақтық екенін тез ұғып, күші басымға жол беретін.

– Бірақ мына жағдайға басқа жағынан да қарауға болады ғой. Батыс елдері күштерінің Асадқа соққы жасайтыны туралы бір апта бойы айтылды. Негізгі тақырып осы болды. Жұрттың бәрі бұдан әлдеқайда ауқымды соққыны күтті. Бірақ маған АҚШ қарулы күштерінің сәуірдің 13-інен 14-іне қараған түнгі шабуылы мүлде шектеулі әрі символикалық сипаттағы соққы болып көрінеді. Бұл, яғни Асадқа шектеулі ауқымда соққы беру Вашингтонның Пентагонда талқылап алып қабылдаған саналы, әбден ойланған шешімі ме? Әлде шабуыл ауқымына Мәскеудің қысымы ақыры бәрібір әсер етті ме?

– Бұл жерде Мәскеудің қысымы ешқандай рөл ойнамағаны анық. Меніңше, Дональд Трамп көп нәрсені – жаңадан құрылған коалициядағы одақтастарының пікірін де, Конгрестегі қарсыластарының пікірін де және өзге де көптеген жайттарды ескерген сияқты. Олар әу бастан Дамаскіні белгілі бір қылмысы үшін жазалауды ғана көздеді. Негізі, әу бастан осылай деп айтылды ғой. Асад режимін құлату, Сириядағы оппозиция мен биліктегі режим арасындағы күштердің ара салмағын өзгерту туралы әңгіме мүлде болған жоқ. Бұған қоса, қазір Сирияның территориясының көп бөлігіне бақылау орнатқан Асад билігін құлатып, оппозицияны қолдау туралы тіпті айтылған жоқ.Асадқа қарсы қарулы оппозиция талқандалды, сондықтан қазір оны әлдебір күш деп санауға келмейді. Сондықтан әңгіме болжамды химиялық шабуыл үшін Асадты Вашингтонның халықаралық одақтастарының мүддесін де, Американың өз ішіндегі пікірлерді де ескере отырып жазалау туралы ғана болды.

​– Иә, Башар Асадтың өзін жою ниеті жоғын Трамп ашық айтты ғой. Бірақ соңғы туиттерінде ол АҚШ президенті ретінде Асадты “хайуан, қандықол қылмыскер” деп атайды! Енді мына шудың бәріне себеп болған негізгі тұлғаға ойыссақ. Кезінде ұзақ жылдар Ұлыбританияда оқып білім алған инттелигент адам, офтальмолог дәрігер Асад Трамптың сөзінше, “хайуан” Асадқа қалай айналды?

– Патшаға айналасындағы нөкерлері қатты ықпал етеді. Қолындағы билік оны осындай адамға айналдырды. Бұған қоса, Сирияның жоғары элитасындағы жағдайды біз онша білмейміз ғой. Асадтың айналасында Сирияның қазіргі әкімшілігінде негізгі позицияларын сақтап қалған әкесінің бұрынғы жақтастары көп. Оған солар үнемі қысым жасайды. Сондықтан солардың айтқанынан шыға алмай өз бетінше әрекет етуге дәрменсіз. Әрекеттері тұрғысынан алғанда, ол шынымен әлсіз адам. Башар Асад – құр символ. Хмеймимдегі базада немесе Мәскеуге келген кезде телеэкраннан көргенде оның интеллигент адам, дәрігер болған кездегі келбетінің жұрнақтары қалғанын көресің. Бірақ оған айналасындағылардың ықпалы өте күшті. Бұған қоса, Дамаск режимі басшысы келбетін өзгертуде Сирияда отырған адамдардан бөлек, Иранның, ирандық кеңесшілер мен генералдар да үлкен рөл атқарды. Оның болмысын әрі-беріден соң әкесінің ескі гвардиясы да емес, дәл солар өзгертіп жіберді.

– Дамаскідегі режим ақырына дейін соғысу ниетінен айнымайтыны анық, өйткені соғыста бұрынғысынша жеңіп келеді әрі Асад әскеріне онша көп зиян келген жоқ. Ал Асадқа қарсы шыққан қарулы оппозицияның қолында жалғыз әрі соңғы тірегі – Идлиб қана қалды. Көп ұзамай Асад оған да шабуылдап, оны да басып алатыны сөзсіз. Сонда мына соғыс ақыры Асад пен Путиннің жеңісімен біткелі тұр ма?

– Өкінішке қарай, сириялық және ирандық ортасы қалыптастырған, жігерден жұрдай, құр символға айналған Асад, онымен бірге Ресей жеңеді деген шындықты мойындау керек болатын сияқты. Ұзаққа созылған Сирия драмасы тек осылай аяқталатын сыңайлы. АҚШ та, оның одақтастары да бұдан арғы қадамға барғысы келмейді. Оны мына соққы көрсетті. Сондықтан көп ұзамай Дамаскідегі режим оппозицияны Ресей мен Иранның қолдауымен түпкілікті жеңеді.

​– АҚШ президенті Дональд Трамп Сириядағы Асад үкіметі нысандарын атқылау туралы бұйрық беруіне байланысты жасаған мәлімдемесінде “Ресей екінің бірін таңдауы тиіс – я түнек жолмен кете береді, я өркениетті елдерге, тұрақтылық пен бейбіт күштерге қосылады. Бір кездері Ресеймен, мүмкін тіпті Иранмен де тіл табысармыз деп үміттенемін, бірақ олай болмауы да мүмкін. Бірақ біз екеуіне көп нәрсені – әлем тарихындағы ең ұлы және қуатты экономика мүмкіндігін ұсына аламыз” деді. Қысқасы, кәмпитпен емексітіп қойды. Трамп суреттеген болашақтың мұндай сценарийі қазір сізге фантастика болып көрінеді?

– Бәрі Ресейдің өз ішіндегі жағдайдың өрбуіне және әлгі “кәмпитті” алу үшін оның қазіргі басшылығының өзгеруге қаншалықты дайын екендігіне байланысты. Мәскеуге әзірше “кәмпиттің” керегі жоқ. Сондықтан ол қазіргі саясатын жалғастыра беретіні анық. Иранда да дәл сондай жағдай. Трамп “өркениетті әлем” деп атаған елдермен жуық-арада түсіністік орнатуға Иран билігі дайын емес. Бұл – баяғыда мәлім болған шындық. Сондықтан Трамптың бұл мәлімдемесіне алыс перспективада болмаса, жуық арада Ресей де, Иран да иліге қоймайды.

(Азаттықтың Орыс қызметі тілшісі Александр Гостев алған сұхбат орысшадан аударылды.)