|  |  |  | 

Тарих Қазақ хандығына 550 жыл Қазақ шежіресі

БӨРІНІҢ АТЫН АЛҒАН ИТЕЛІ МЕН МОЛҚЫ

(«”В”дыбысының өмірі» мақаласынан үзінді)Bori
Ворг(ворк). Бұл кәдімгі көк түсті және осыған байланысты бөріні білдірді. Бөрі деген сөздің өзі көк түсті ұғындырады. Ворг(ворк) сөзі В дыбысының “ұб, об, аб, ба, бо, бұ, ұ, у” болып түрленуіне сай, бурғ, ворғ, буры, влуе, бөрі, бөрік, волк сөздерін тудырды. Волк – өлекшін. Влуе(бөре, бөле) – ағылшын тіліне көк түсті білдіретін атау ретінде ғұндар жағынан енді. Волф(бөріп) сөзі оларда бөріні білдіреді. Бурыл түс те көк түсті негіз етеді. Қазақта “бөріктіріп қырады” деген сөз бар. Бұл біріктіріп қырады деген мағынаны береді. Қазақтың бірігу деген сөзінің әубаста туылуына да бөрілердің азығын ұстаудағы ұйымшаң әрекеті әсер еткен. Волк(бөрғ) – Шығыс Еуропа жерінде бөріні білдірді. Волк сөзі болғ, болқы болып та дыбысталады. Молқы руының аты осыдан келген болуы мүмкін. Молқы шежіресінде Молқының анасы қалмақ қызы еді, ол баласын “Болғ немесе Болқы” деп шақырып жүріп, бұл ұрпақ Молқы атанып кетті дейді. Он екі Абақ Керейдің бірі Молқы, Уақтың Ереншісінен туатын молқы мен Ереншінің ұлы Елшіден туатын молқы, Арғынның Қарпық руының Көзейінен, оның Тоқасынан туатын молқы бар. Мұның бәрі бір ру.
Кок-волк(көк бөрі) атауы уақыт өте келе Көкбұлақ болып айтылып, ителі шежіресінің негізгі атауын тұлғаландырған. Көк бөрі сөзінен шыққан Көкбұлақты көшпенді өмірдегі бөрінің атын тіке атамайтын әдет бойынша, Көкбұлақтың тұқымдарын “ит елі” атап кеткен.
Енді осы Ақмерген(Күйік), Ақбақты, Ақмалай(Тыныбек) деп танылған үш ителінің атасы болған Көкбұлақтың Ахметәлі, Ақберді деген екі ұлының ішінде, Ахметәліден үшеуі тарайды. Көкбұлақтың келесі бір ұлы болған Ақберді атауына келсек, Ах-бөрт(Ақбөрі) деген сөздің кеңітіп айтылуынан келіп шыққан. Қазақтың Алаша руы Ақберлі, Тоқберлі деген екі үлкен тармаққа бөлінеді. Яғни, ақ бөрілі, тоқ бөрілі деген мағыналарда. Осы Тоқбөрліден Бөріше тұқымы шығады. Осындағы ақбөрлі мен ителідегі Ақберді екеуі бір ұғым. Осы Ақберді(Ақбөрі) есімін Ашамайлы атанған адамның нақ өз аты дейтін шежірелер бар. Олай болса оның ағайыны Ахметәлінің шын есімі Абақты болып шығады да, кейінгі молда-қожалар арабшаға бейімдеп Ахметәлі қылып жіберген. Ал, үш ұлдың бірі болған Ақбақты сол абақты сөзінің өзгерген нұсқасы. Ежелден, абақты немесе абақлы, ашамайлы деген атпен көптеген ұлыстардың құрамында осы екі керей тобы кірді. Шежіреде Ақбақтыдан тарауға тиісті Ақмерген мен Ақмалайды оның ағайындылары етіп қойған. Сонымен, бұлар үш ителіні құрап тұр. Бір қызығы, осы үшеуінің жеке-жеке шежіре таралымында Ақбақтыдан Қазеке, Дәуіт, Дәуітқали, Есенбақты. Қазекеден Жаңбыршы, Кенжебай. Жаңбыршыдан Ақмалай болып таралып тұр. Бұл біздің Ақмалай да, Ақмерген де Ақбақтыдан шығады деген қисынымызды бекемдей түседі. Есенбақты деген атаудың өзі бізді ойландырады. Есен-Абақты (Изен-Абақты) немесе Үйсін-Абақты сөзін қисынға келтіреді. Өйткені, абақтың бір шеті сары үйсіннен шығады. Ал, үш ителінің бірі болған Ақмалай Дәулетінен Қиғылық, Қиғылықтан Жандалы тараса, қазіргі уақтың жартысы Жандалы(Жантелі) деп аталады. Осы Ақмалайдың Қалматайынан Шәйкөз туады. Ал, шәйкөз болса уақтың сегіз маңызды руының бірі. Ал, осы Елтоқтың бес баласының бірі Изенберді(Изенбөрі, Есенбөрі). Керей мен уақ рулары да Изен, Жусан деген адамдардан тараған ұрпақ. Ал, Елтоқтың бес баласының бірі болған Ағанастан Қараш, Қараштан Изенберді, Жусанберді деген тағы екі тармақ тарап тұр. Ал, уақтың ішінде сіргелі руы бар. Ұлы жүз сіргелінің ішіндегі Ақкөңірдек руы Елтоқ, Жантоқ деген екі тармаққа бөлінеді. Уақта сарыбағыс руы бар. Арғында ақбағыс руы бар. Арғындағы ақбағыстан қарақас туады. Керейдегі абақтан қарақас туады. Демек, ақбағыс деп жүргені абақас дегеннен келіп шыққан. Сарыбағыс дегені сары абақас дегеннен келіп шыққан. Ителінің Ақбақтысы да Абақты ғана емес, Ақ Абақ деген ұғымды да жүктеп отыр. Бағаналының шегелегі ішіндегі ителі, қаракерейдің қожамбеті ішіндегі ителі, қанжығалы ішінде барғанадан туатын ителі және Керей шежіресіндегі Мағаналы(барғаналы, бағаналы) атауы өзара туыстыққа ие. Бұлардың бәрі шашыраған Керей Ителінің тұқымдары.

Related Articles

  • САРБАС РУЫ ЖӘНЕ САРТОҚАЙ БАТЫР

    Тарихты түгендеу, өткеннің шежіресін кейінге жалғау – атадан балаға жалғасқан ежелгі дәстүр. Шежіре, ұлт-ру, тайпа тарихы – атаны білу, арғы тарихты білу болып қалмастан ұлттың ұлт болып қалыптасуы жолындағы бастан кешкен сан қилы оқиғалары мен ауыр тағдырынан да мол дерек береді. Шежіре – тұтас халық тарихының іргетасы ғана емес, ұлт пен ұлыс танудың әліппесі  саналады. «Қазақ халқы 200-ден аса рудан құралса да әр рудың өз шежіресі болған. Шежірешілер жүз, тайпа, ру, ата тарихын терең талдай білген»(1). Патшалық ресейдің дәурені аяқталар тұста қазақтың мемлекеттігін қалпына келтіруді мақсат тұтқан Алаш көсемі Әлихан Бөкейхан (1866-1937) алғашқы болып қазақ тарихының қажеттілігін алға тартып, башқұрттың әйгілі ғалымы Уәлиди Тоғанмен кездесіпті. Уәлиди Тоған өзінің естелігінде: «Мен бірнеше

  • ОА қорғанысқа қаржыны не себепті арттырды? Каспийден Украинаға зымыран ұшырған Ресей суды ластап жатыр ма?

    Елнұр ӘЛІМОВА Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және Әзербайжан әскері бірігіп өткізген «Бірлестік-2024» жаттығуы. Маңғыстау облысы, шілде 2024 жыл. Қазақстан қорғаныс министрлігі таратқан сурет.  Орталық Азия елдері қорғаныс шығынын арттырды, мұның астарында не жатыр? «Қазақстан ауыл шаруашылығы өнімдерін екі есе көп өндіруді жоспарлап отыр, алайда үкімет бұл салада жұмыс күшінің азайғанын есепке алмаған». «Каспий теңізінен Украинаға зымыран ұшырып жатқан Ресей теңіздің экологиялық ахуалын ушықтырып жатыр». Батыс басылымдары бұл аптада осы тақырыптарға кеңірек тоқталды. ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ҚОРҒАНЫС ШЫҒЫНЫН АРТТЫРДЫ. МҰНЫҢ АСТАРЫНДА НЕ ЖАТЫР? АҚШ-тағы «Америка дауысы» сайты Украинадағы соғыс тәрізді аймақтағы қақтығыстар күшейген тұста Орталық Азия елдері қорғаныс саласына жұмсайтын ақшаны арттырғанына назар аударды. Бірақ сарапшылар мұндай шығын тұрақтылыққа септесетініне күмән келтірді. Стокгольмдегі бейбітшілікті

  • Герб ауыстыру мәселесі немесе «терістеу синдромы» қалай пайда болды?!

    Еліміздің гербін ауыстыру туралы Президенттің ұсынысы (о баста ұсыныс суретші-дизайнер мамандардан шыққан сияқты) тұтас қоғамда болмағанмен, әлеуметтік желілерде әжептәуір қарсылық тудырды. Бірақ, байыптап қарасақ, бұл қарсылықтың қазіргі гербтің қазақ үшін ерекше қастерлі немесе эстетикалық тұрғыдан мінсіз болуына еш қатысы жоқтығын аңғарасыз. Соңғы уақыттары, ауыр індетпен қатар келген қаңтар трагедиясынан бастап, халық айтарлықтай күйзеліске ұшырады. Қазақстанның еркінен тыс, соғысқа, басқа да себептерге байланысты болып жатқан экономикалық қиындық салдарынан халықтың әл-ауқаты төмендеді. Осының бәрі қазір қоғамда байқалып қалған «терістеу синдромына» түрткі болды. «Терістеу синдромы» – дұрысты да бұрысқа шығаратын, қандай бастамаға болсын қарсы реакция шақыратын құбылыс. Әлеуметтік психологияны зерттеушілердің пайымдауынша, осы құбылысты барынша күшейтіп тұрған фактор – әлеуметтік желілер. Яғни, алдағы уақытта

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: