|  |  |  | 

Тарих Қазақ хандығына 550 жыл Қазақ шежіресі

БӨРІНІҢ АТЫН АЛҒАН ИТЕЛІ МЕН МОЛҚЫ

(«”В”дыбысының өмірі» мақаласынан үзінді)Bori
Ворг(ворк). Бұл кәдімгі көк түсті және осыған байланысты бөріні білдірді. Бөрі деген сөздің өзі көк түсті ұғындырады. Ворг(ворк) сөзі В дыбысының “ұб, об, аб, ба, бо, бұ, ұ, у” болып түрленуіне сай, бурғ, ворғ, буры, влуе, бөрі, бөрік, волк сөздерін тудырды. Волк – өлекшін. Влуе(бөре, бөле) – ағылшын тіліне көк түсті білдіретін атау ретінде ғұндар жағынан енді. Волф(бөріп) сөзі оларда бөріні білдіреді. Бурыл түс те көк түсті негіз етеді. Қазақта “бөріктіріп қырады” деген сөз бар. Бұл біріктіріп қырады деген мағынаны береді. Қазақтың бірігу деген сөзінің әубаста туылуына да бөрілердің азығын ұстаудағы ұйымшаң әрекеті әсер еткен. Волк(бөрғ) – Шығыс Еуропа жерінде бөріні білдірді. Волк сөзі болғ, болқы болып та дыбысталады. Молқы руының аты осыдан келген болуы мүмкін. Молқы шежіресінде Молқының анасы қалмақ қызы еді, ол баласын “Болғ немесе Болқы” деп шақырып жүріп, бұл ұрпақ Молқы атанып кетті дейді. Он екі Абақ Керейдің бірі Молқы, Уақтың Ереншісінен туатын молқы мен Ереншінің ұлы Елшіден туатын молқы, Арғынның Қарпық руының Көзейінен, оның Тоқасынан туатын молқы бар. Мұның бәрі бір ру.
Кок-волк(көк бөрі) атауы уақыт өте келе Көкбұлақ болып айтылып, ителі шежіресінің негізгі атауын тұлғаландырған. Көк бөрі сөзінен шыққан Көкбұлақты көшпенді өмірдегі бөрінің атын тіке атамайтын әдет бойынша, Көкбұлақтың тұқымдарын “ит елі” атап кеткен.
Енді осы Ақмерген(Күйік), Ақбақты, Ақмалай(Тыныбек) деп танылған үш ителінің атасы болған Көкбұлақтың Ахметәлі, Ақберді деген екі ұлының ішінде, Ахметәліден үшеуі тарайды. Көкбұлақтың келесі бір ұлы болған Ақберді атауына келсек, Ах-бөрт(Ақбөрі) деген сөздің кеңітіп айтылуынан келіп шыққан. Қазақтың Алаша руы Ақберлі, Тоқберлі деген екі үлкен тармаққа бөлінеді. Яғни, ақ бөрілі, тоқ бөрілі деген мағыналарда. Осы Тоқбөрліден Бөріше тұқымы шығады. Осындағы ақбөрлі мен ителідегі Ақберді екеуі бір ұғым. Осы Ақберді(Ақбөрі) есімін Ашамайлы атанған адамның нақ өз аты дейтін шежірелер бар. Олай болса оның ағайыны Ахметәлінің шын есімі Абақты болып шығады да, кейінгі молда-қожалар арабшаға бейімдеп Ахметәлі қылып жіберген. Ал, үш ұлдың бірі болған Ақбақты сол абақты сөзінің өзгерген нұсқасы. Ежелден, абақты немесе абақлы, ашамайлы деген атпен көптеген ұлыстардың құрамында осы екі керей тобы кірді. Шежіреде Ақбақтыдан тарауға тиісті Ақмерген мен Ақмалайды оның ағайындылары етіп қойған. Сонымен, бұлар үш ителіні құрап тұр. Бір қызығы, осы үшеуінің жеке-жеке шежіре таралымында Ақбақтыдан Қазеке, Дәуіт, Дәуітқали, Есенбақты. Қазекеден Жаңбыршы, Кенжебай. Жаңбыршыдан Ақмалай болып таралып тұр. Бұл біздің Ақмалай да, Ақмерген де Ақбақтыдан шығады деген қисынымызды бекемдей түседі. Есенбақты деген атаудың өзі бізді ойландырады. Есен-Абақты (Изен-Абақты) немесе Үйсін-Абақты сөзін қисынға келтіреді. Өйткені, абақтың бір шеті сары үйсіннен шығады. Ал, үш ителінің бірі болған Ақмалай Дәулетінен Қиғылық, Қиғылықтан Жандалы тараса, қазіргі уақтың жартысы Жандалы(Жантелі) деп аталады. Осы Ақмалайдың Қалматайынан Шәйкөз туады. Ал, шәйкөз болса уақтың сегіз маңызды руының бірі. Ал, осы Елтоқтың бес баласының бірі Изенберді(Изенбөрі, Есенбөрі). Керей мен уақ рулары да Изен, Жусан деген адамдардан тараған ұрпақ. Ал, Елтоқтың бес баласының бірі болған Ағанастан Қараш, Қараштан Изенберді, Жусанберді деген тағы екі тармақ тарап тұр. Ал, уақтың ішінде сіргелі руы бар. Ұлы жүз сіргелінің ішіндегі Ақкөңірдек руы Елтоқ, Жантоқ деген екі тармаққа бөлінеді. Уақта сарыбағыс руы бар. Арғында ақбағыс руы бар. Арғындағы ақбағыстан қарақас туады. Керейдегі абақтан қарақас туады. Демек, ақбағыс деп жүргені абақас дегеннен келіп шыққан. Сарыбағыс дегені сары абақас дегеннен келіп шыққан. Ителінің Ақбақтысы да Абақты ғана емес, Ақ Абақ деген ұғымды да жүктеп отыр. Бағаналының шегелегі ішіндегі ителі, қаракерейдің қожамбеті ішіндегі ителі, қанжығалы ішінде барғанадан туатын ителі және Керей шежіресіндегі Мағаналы(барғаналы, бағаналы) атауы өзара туыстыққа ие. Бұлардың бәрі шашыраған Керей Ителінің тұқымдары.

Related Articles

  • «Бейсенбі ме бүгін деп, Жұмаға қарсы өткені-ай…» (Абай)

    «Бейсенбі ме бүгін деп, Жұмаға қарсы өткені-ай…» (Абай)

    Қазақ халқының даңқты перзенті, ұлы жазушы Мұқтар Мағауин 85 жасқа қараған шағында дүниеден озды. «Бейсенбі ме бүгін деп, Жұмаға қарсы өткені-ай…» (Абай) Шұбартауда дүниеге келді. Жондағы Жобалай Керейдің ең үлкен Аруағы Жобалай бидің ұрпағы еді. Байқотан би, Томан би, Бегеш шешен, Уәйіс, Төлеу ақын… Атағы Аталарынан асып кетті… Тірісінде олай деген жоқ… Бұл сөзді дүниеден өткен соң біз айтып отырмыз… Өмірінің соңғы кездері шетте өтті. «Үкіметке, басқаларға да өкпем жоқ, өкпелейтін олардың жағдайы жоқ!» (М.Мағауин) деген еді өзі бертінде. Астары ауыр, еңсеңді езердей салмақты сөз… Данышпан адам неге елден жырақ кетті. Бұл «Оңаша жатқанды ұнатамын, Елімді ел қылмасын ерте сезіп… Елден кеттім жырақ…» (Шәкәрім) дейтін кетіс сияқты. Сонда да «Көк

  • 1893 жылы 25 қарашада

    1893 жылы 25 қарашада

    1893 жылы 25 қарашада, Даниялық ғалым В.Томсен құлпытастағы бітік жазудың құпиясын ашты. Ғылыми жаңалық еуропа қоғамын дүр сілкіндіреді. Тосмен алғаш «түрік», «күлтегін», «тәңірі» деген сөздерді шешіп оқиды. Бітіктастағы жазудың келесі беті қытай иероглифімен бәдізделген-ді. Томсен иероглифтегі есімдердің реттік (қайталану) жилігіне қарап отырып келесі бетіндегі құпия таңбаларды біртіндеп сөйлете бастайды. Сол дәуірде шығыстану соның ішінде түркітану саласы жеке ғылым ретінде абройлы зерттеу нысанына айналды. В.Томсен таңбаны шешіп құпиясын ашқанымен көне түрік тілін білмеуші еді, сол себепті «бұл мәтінді оқыса Радлов оқиды» деген. Көп өтпей Радлов, Томсен шешкен таңбаның ізінше мәтін жолдарын оқыған. Сонымен жұмбақ күйде қалған тастағы бітік жазуы сөйлей бастаған… 25 қараша күні маңызды күн. Бітік жазу күні құтты болсын!

  • ОТАМАННЫҢ АҚЫРЫ

    ОТАМАННЫҢ АҚЫРЫ

    Шағын сараптама (Жанабіл Смағұлұлының қазасына арнаймын) Бірінші, ХХ ғғ.-дағы Қытай қазақтарының интеллигенциясын үлкен масштабта үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең 1911-12 жылдардағы саяси төңкерістен кейін қалыптасқан қазақ интеллигенция. Бұл кезеңдегі интеллигенцияны екі санатқа бөліп қарастыруға болады. 1) Рухани ағартушы интеллигенция; 2) Саяси интеллигенция. Рухани ағартушы интеллигенцияның өзін екі топқа бөлуге болады: бірінші топ, жәдиттік мектептің ағартушылары; екінші топ, қазақы дүниетанымның ағартушылары. Ал, бұл кезеңдегі саяси интеллигенцияны да екі топқа бөліп қарастыра аламыз. Бірінші топ, қазақтың дәстүрлі саяси билік жүйесі негізінде қалыптасқан саяси интеллигенциясы; екінші топ, 1914-1922 жж. шығыстық білім беру жүйесі негізінде қалыптасқан саяси интеллигенция. Екінші, шығыстық білім беру жүйесінің интеллигенциясы 1912 жылғы Пекинде өткен президент сайлауынан соң қалыптаса

  • Шоқай Торғайұғлы

    Шоқай Торғайұғлы

    “Ақмешіт уезінде белгілі қазақ ақсақалдарынан Шоқай Торғайұғлы 23-нші декабрде опат болды. Қазақша атқа мінген жұрт кісісі болғанның үстіне өнер, білімнің керектілігін ерте сезіп, заманға лайық істерге кіріскен адам еді. Мұстафа деген баласы осы күні Петербор университетінде оқып жүр” “Қазақ” газеті, №46, 1914 жыл Суретте: Шоқай Торғайұлы. Сурет Н.Гродековтың кітабынан алынды. Серікбол Хасан

  • САРБАС РУЫ ЖӘНЕ САРТОҚАЙ БАТЫР

    САРБАС РУЫ ЖӘНЕ САРТОҚАЙ БАТЫР

    Тарихты түгендеу, өткеннің шежіресін кейінге жалғау – атадан балаға жалғасқан ежелгі дәстүр. Шежіре, ұлт-ру, тайпа тарихы – атаны білу, арғы тарихты білу болып қалмастан ұлттың ұлт болып қалыптасуы жолындағы бастан кешкен сан қилы оқиғалары мен ауыр тағдырынан да мол дерек береді. Шежіре – тұтас халық тарихының іргетасы ғана емес, ұлт пен ұлыс танудың әліппесі  саналады. «Қазақ халқы 200-ден аса рудан құралса да әр рудың өз шежіресі болған. Шежірешілер жүз, тайпа, ру, ата тарихын терең талдай білген»(1). Патшалық ресейдің дәурені аяқталар тұста қазақтың мемлекеттігін қалпына келтіруді мақсат тұтқан Алаш көсемі Әлихан Бөкейхан (1866-1937) алғашқы болып қазақ тарихының қажеттілігін алға тартып, башқұрттың әйгілі ғалымы Уәлиди Тоғанмен кездесіпті. Уәлиди Тоған өзінің естелігінде: «Мен бірнеше

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: