|  |  |  | 

Тарих Қазақ хандығына 550 жыл Қазақ шежіресі

БӨРІНІҢ АТЫН АЛҒАН ИТЕЛІ МЕН МОЛҚЫ

(«”В”дыбысының өмірі» мақаласынан үзінді)Bori
Ворг(ворк). Бұл кәдімгі көк түсті және осыған байланысты бөріні білдірді. Бөрі деген сөздің өзі көк түсті ұғындырады. Ворг(ворк) сөзі В дыбысының “ұб, об, аб, ба, бо, бұ, ұ, у” болып түрленуіне сай, бурғ, ворғ, буры, влуе, бөрі, бөрік, волк сөздерін тудырды. Волк – өлекшін. Влуе(бөре, бөле) – ағылшын тіліне көк түсті білдіретін атау ретінде ғұндар жағынан енді. Волф(бөріп) сөзі оларда бөріні білдіреді. Бурыл түс те көк түсті негіз етеді. Қазақта “бөріктіріп қырады” деген сөз бар. Бұл біріктіріп қырады деген мағынаны береді. Қазақтың бірігу деген сөзінің әубаста туылуына да бөрілердің азығын ұстаудағы ұйымшаң әрекеті әсер еткен. Волк(бөрғ) – Шығыс Еуропа жерінде бөріні білдірді. Волк сөзі болғ, болқы болып та дыбысталады. Молқы руының аты осыдан келген болуы мүмкін. Молқы шежіресінде Молқының анасы қалмақ қызы еді, ол баласын “Болғ немесе Болқы” деп шақырып жүріп, бұл ұрпақ Молқы атанып кетті дейді. Он екі Абақ Керейдің бірі Молқы, Уақтың Ереншісінен туатын молқы мен Ереншінің ұлы Елшіден туатын молқы, Арғынның Қарпық руының Көзейінен, оның Тоқасынан туатын молқы бар. Мұның бәрі бір ру.
Кок-волк(көк бөрі) атауы уақыт өте келе Көкбұлақ болып айтылып, ителі шежіресінің негізгі атауын тұлғаландырған. Көк бөрі сөзінен шыққан Көкбұлақты көшпенді өмірдегі бөрінің атын тіке атамайтын әдет бойынша, Көкбұлақтың тұқымдарын “ит елі” атап кеткен.
Енді осы Ақмерген(Күйік), Ақбақты, Ақмалай(Тыныбек) деп танылған үш ителінің атасы болған Көкбұлақтың Ахметәлі, Ақберді деген екі ұлының ішінде, Ахметәліден үшеуі тарайды. Көкбұлақтың келесі бір ұлы болған Ақберді атауына келсек, Ах-бөрт(Ақбөрі) деген сөздің кеңітіп айтылуынан келіп шыққан. Қазақтың Алаша руы Ақберлі, Тоқберлі деген екі үлкен тармаққа бөлінеді. Яғни, ақ бөрілі, тоқ бөрілі деген мағыналарда. Осы Тоқбөрліден Бөріше тұқымы шығады. Осындағы ақбөрлі мен ителідегі Ақберді екеуі бір ұғым. Осы Ақберді(Ақбөрі) есімін Ашамайлы атанған адамның нақ өз аты дейтін шежірелер бар. Олай болса оның ағайыны Ахметәлінің шын есімі Абақты болып шығады да, кейінгі молда-қожалар арабшаға бейімдеп Ахметәлі қылып жіберген. Ал, үш ұлдың бірі болған Ақбақты сол абақты сөзінің өзгерген нұсқасы. Ежелден, абақты немесе абақлы, ашамайлы деген атпен көптеген ұлыстардың құрамында осы екі керей тобы кірді. Шежіреде Ақбақтыдан тарауға тиісті Ақмерген мен Ақмалайды оның ағайындылары етіп қойған. Сонымен, бұлар үш ителіні құрап тұр. Бір қызығы, осы үшеуінің жеке-жеке шежіре таралымында Ақбақтыдан Қазеке, Дәуіт, Дәуітқали, Есенбақты. Қазекеден Жаңбыршы, Кенжебай. Жаңбыршыдан Ақмалай болып таралып тұр. Бұл біздің Ақмалай да, Ақмерген де Ақбақтыдан шығады деген қисынымызды бекемдей түседі. Есенбақты деген атаудың өзі бізді ойландырады. Есен-Абақты (Изен-Абақты) немесе Үйсін-Абақты сөзін қисынға келтіреді. Өйткені, абақтың бір шеті сары үйсіннен шығады. Ал, үш ителінің бірі болған Ақмалай Дәулетінен Қиғылық, Қиғылықтан Жандалы тараса, қазіргі уақтың жартысы Жандалы(Жантелі) деп аталады. Осы Ақмалайдың Қалматайынан Шәйкөз туады. Ал, шәйкөз болса уақтың сегіз маңызды руының бірі. Ал, осы Елтоқтың бес баласының бірі Изенберді(Изенбөрі, Есенбөрі). Керей мен уақ рулары да Изен, Жусан деген адамдардан тараған ұрпақ. Ал, Елтоқтың бес баласының бірі болған Ағанастан Қараш, Қараштан Изенберді, Жусанберді деген тағы екі тармақ тарап тұр. Ал, уақтың ішінде сіргелі руы бар. Ұлы жүз сіргелінің ішіндегі Ақкөңірдек руы Елтоқ, Жантоқ деген екі тармаққа бөлінеді. Уақта сарыбағыс руы бар. Арғында ақбағыс руы бар. Арғындағы ақбағыстан қарақас туады. Керейдегі абақтан қарақас туады. Демек, ақбағыс деп жүргені абақас дегеннен келіп шыққан. Сарыбағыс дегені сары абақас дегеннен келіп шыққан. Ителінің Ақбақтысы да Абақты ғана емес, Ақ Абақ деген ұғымды да жүктеп отыр. Бағаналының шегелегі ішіндегі ителі, қаракерейдің қожамбеті ішіндегі ителі, қанжығалы ішінде барғанадан туатын ителі және Керей шежіресіндегі Мағаналы(барғаналы, бағаналы) атауы өзара туыстыққа ие. Бұлардың бәрі шашыраған Керей Ителінің тұқымдары.

Related Articles

  • БҰЛАНТЫ-АҢЫРАҚАЙ ШАЙҚАСТАРЫ: ЖАЛҒАНЫ МЕН ШЫНДЫҒЫ

    БҰЛАНТЫ-АҢЫРАҚАЙ ШАЙҚАСТАРЫ: ЖАЛҒАНЫ МЕН ШЫНДЫҒЫ

    СӨЗ БАСЫ «Совет өкіметі тұсында қазақ тарихы бұрмаланып, теріс түсінік берілді» деген сөз жиі айтылады қазір. Басылым беттерінде болсын, тарихшылардың бас қосқан жиындарында болсын. Жалғаны жоқ, анық еді. Куәміз, 70-жылдардағы қазақ тарихы оқулығының қалыңдығы пышақтың қырындай ғана-тын. Оның өзі мардымды оқытылмады. Бұл шежіреміздің отар кездегі күйі еді… Ал қазіргі тарихымыз бұрынғыдан да бетер сорақы жағдайға түсті. Білім мен ғылымға көңіл бөлудің орнына бүгінгі қазақ ру-тайпа ұймасынан шыға алмай жүр. Осы күні әркім өз аталасының немесе бабасының би болғанын, жырау не батыр болғанын ойдан шығарған жалған деректерімен үздіксіз насихаттап, кейін оған сан миллиондаған қаржы шашып, кітап шығару, ас беріп, кесене, ескерткіш орнату сықылды т.б. берекесіз істің соңына түскен. Өкінішке қарай, жағымсыз

  • Алаштың беймәлім бейнесі табылды

    Алаштың беймәлім бейнесі табылды

    Қуанышты, сүйінішті жаңалық! Алаштың беймәлім бейнесі табылды Арма, қадірлі оқырман! «Искры» журналдың 1907 жылғы бір санында қазақ қайраткерлерінің бізге беймәлім бейнесі сақталған. Айта кетейік, «Искры» суретті журналы 1901-1917 жылдары «Русское слово» газетінің қосымшасы ретінде шығып тұрған. “Думадағы мұсылман фракциясы” деп аталатын суретті хабарда патшалық Ресей құрамындағы мұсылман депутаттарының бейнесі көрсетілген. Ішінде думаға мүше болған қазақ депутаттары да бар. Атап айтсақ төрт тарихи тұлғаның бейнесі сақталыпты: Бірінші сурет: М. Тынышбайұлы, Жетісу облысы; Екінші сурет: Б. Қаратайұлы, Орал облысы; Үшінші сурет: А. Бірімжанұлы, Торғай облысы; Төртінші сурет: Ш. Қосшығұлұлы, Ақмола облысынан. Ұлыстың ұлы мерекесі құтты болсын! Елдес ОРДА 19.03.2025

  • Қазақ жерінің қилы тағдыры

    Қазақ жерінің қилы тағдыры

    Бүгінгі таңда, 1920 жылы құрылып, 1925 жылы бірігуі аяқталған Қазақ республикасының 1925-1936 жылдардағы жер көлемі мен қазақ халқының саны туралы нақты ғылыми зерттеу жұмысы жоқ. Олай деуге, Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты 2000 жылдардың бірінші онжылдығында шығарған «Қазақстан тарихы» атты академиялық 5 томдықта берілген деректер мен сол ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында жарық көрген ресми еңбектердегі статистикалық мәліметтердің мүлдем сәйкес келмейтіні негіз болады. Біз, аталған институт ғалымдары шығарған академиялық 5 томдықтағы мәліметтердің дұрыстығына үлкен күмән келтіреміз және онда халық санының да, жер көлемінің де кемітіліп берілгені туралы мәлімдейміз. Бүгін осы мақаламызда халық санына қатысты емес, жеріміздің көлемі мен оны жырымдау тарихына қатысты тоқталатын боламыз. 1924 жылдың соңында Орта Азия мен

  • Тарбағатайдағы ұлт-азаттық күрес

    Тарбағатайдағы ұлт-азаттық күрес

    (Осы тарихи оқиғаның  70 жылдығына арналады) Қазақ жерінің шығысындағы Тарбағатай жеріде тарихтың тарғалаң жылдарыныда бөліске түсіп жарымы қазіргі Қытай жерінде қалғаны белгілі. Осы қасиетті топырақ ежелден атам қазақтың құтты қонысы болып келген еді, осы Тарбағатайдың арғы бетінде (1944-1962) жылдарға дейін түрлі тарихи, саяси оқиғалар болып жатты, ішінде ең көрнектісі 1944-1947 жылдар аралығында болған ұлт-азаттық күрестер еді.  Деседе осы күрестер болған қазақтың төрт аймағының екеуінде яғни Алтаймен Іледе болған ұлт-азаттық күрестері туралы көп айтылыпта жазылыпта келеді, деседе Тарбағатай жерінде болған күрестер айтылмай келеді, болған тарих тасада қалмау керек, ендеше Тарбағатайдағы оқиғалар қалай болды? Кімдер қозғалыс бастады? Соңы немен аяқталды? Осы сауалдарға тарихи деректермен сол оқиғаға қатысқан куагерлердің естеліктері , тарихи картиналар арқылы жауап

  •    ЕРОФЕЕВАНЫҢ ҒЫЛЫМДАҒЫ БЕЙБАСТАҚТЫҒЫ  

       ЕРОФЕЕВАНЫҢ ҒЫЛЫМДАҒЫ БЕЙБАСТАҚТЫҒЫ  

       ӘЛҚИССА Әбілқайыр хан жайлы өрбіген қолайсыз әңгімелерге байланысты көлемді сын мақала жазып ек бұдан жиырма жеті жыл бұрын. Араша түсіп. Біреулердің айтып жүргеніндей емес деп. Дәлелдерімізді келтіріп. «Ана тілі» газетіне жарияладық, 1998 жылы. Бірде кітап дүкеніне бас сұққанымда көзім сөредегі «Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик» атты кітапқа түсті. Қуанып, қолыма алдым. Ақтара бастадым. Баспадан 1999 жылы шығыпты. Авторы – Ирина Ерофеева есімді тарихшы екен. Тарих ғылымдарының кандидаты. Бұл – 2000 жылы жаз айы-тын. Сатып алдық. Оқыдық. 1710 жылы үш жүздің қазағы Қарақұмда Әбілқайырды хан қып сайлап алыпты. Ғазиз Тәукенің көзі тірісінде-ақ. Осыған сәл шүбәландық. Бірақ рас та шығар, оқиғаны арнайы зерттеген тарихшы айтып отыр ғой деп күдігімізді сейілтік.

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: