– Qazaqstannıñ sayasi keñistiginde bir-birimen aytısıp, közqarası kelisim tappay kerildesip, tartısıp jatqan partiyalar joq. Bäsekelestiktiñ joqtığı belgili jayt. Ärine, qazınanıñ aqşası jwmsaladı. Bir jağı, saylauğa tüsetin kandidattar, partiyalardıñ özi de qarjısın molınan saladı. Ol aqşa keri izben qaytadan halıqqa oraladı. Sayasi bäsekelesterdiñ aytısqanı, daulasqanı qayta qoğamğa köbirek aqşa alıp keledi. Eger saylauğa 20-30 partiya tüsse, 2-3 ayğa bolsa da bwl sayasi nauqan üşin ügitşi-nasihatşı jaldau kerek, aqparat qwraldarında jarnama jasaluı kerek, üydi-üydi aralap, listovka taratuşılar kerek. Osığan oray jwrttı jwmısqa alıp, osı maqsat üşin aqşasın salıp, nasihatşıların qarjılandırsa, jwmıs ornın köbeytip, qamtamasız eter edi. Sol sebepti halıq üşin saylaudıñ jiirek bolğanı, köbirek bolğanı jaqsı.

– Siz bwl pikiriñizdi eşbir ironiyasız aytıp twrsız ğoy?

– Ras, eş ironiyasız, mısqılsız aytamın. Bwl da jwmıs. Saylauğa säykes, qorı bar, basqası, bar, är partiya öz byudjetin qalıptastıradı. Televideniege, gazetterge, sayttarğa, blogerlerge, internetke töleydi. Aynalıp kelgende, mwnıñ bäri ekonomikağa tölenetin aqşa. Aqparat qwraldarı üşin tipti tiimdi bolmaq. Saylaudıñ köbirek bolğanı, tipti jıl sayın bolğanı jaqsı dep otırğanım sol, qoğam özine qarjılıq qoldau körip qaladı.

– Taratudı özderi swrap, qayta tağayındalatın deputattardıñ qanşa payızı qayta oraladı dep mejeleysiz?

– Mwnı qaradürsin tüsindirsem bılay: siz ekeumiz erli-zayıptımız delik. Belgili bir müddemizdi, maqsatımızdı iske asıru üşin ajırasuğa kelisemiz de, ajıraspaymız. Orıstar mwnı «fiktivnıy brak» deydi. Bwl da tura osı sekildi dünie.

– Halıqtıñ qalauınan göri biliktiñ talabın köbirek orındaytın ötken Parlament Mäjilisi deputtarı qabıldağan 90-ğa juıq zañnıñ qaysısı alaböten esiñizde qaldı nemese aşuıñızdı tudırdı?

– Şınımdı aytayın, köñilimnen şıqqan, jetisken zañdı körgem joq. Meniñşe, kez kelgen zañ jobası Parlamenttiñ deñgeyinde emes, aldımen qoğam deñgeyinde talqılanuı tiis. Zañ jobası qoğamnıñ öz işinen tuındap, öz ortasınan qaynap şığuı kerek. AQŞ-ta bas¬tamaşı bolğan twlğanıñ atımen atalatın zañdar bar, yağni qwqıqtıq qwjat zañdı wsınğan adamnıñ familiyasımen ataladı. Bizge de nege osınday azamattıq zañ jazu täjiri¬besin bastamasqa? Sonda jaqsı zañ bolsa, tarihqa jaqsı zañnıñ atımen, jaman zañ bolsa, jaman atımen kiredi. Bolaşaqta zañ jobaların jekelegen twlğanıñ atımen atağan dwrıs siyaqtı. Ziyandı, zalaldı zañnıñ avtorı bolsañ, mäñgilikke qara tañba basılğan qarabetsiñ, jaqsı zañnıñ bastamaşısı bolsañ, däuirden däuirge jaqsı atıñmen ötip, ömir boyı jwrt sağan riza bolıp ötedi. Köp balalı ana da, jetim bala da, jesir de, ardagerler de, basqası da sağan alğısın jaudırıp jüretin boladı. Meniñşe, zañ şığaru jwmısına balama retinde osı jüyeni wsınuğa bolatın sekildi.

– Parlament bir palatalı boluı kerek, Senat pen Mäjilis ekeuin jarıstırıp qatar wstaudıñ qajeti joq degen pikir köpten aytılıp keledi…

– Mına saylağalı otırğan Mäjilisimiz de arı ketse, eki jıldıq, üş jıldıq qana boladı dep oylaymın. Bwlardıñ bastı mindeti – konstituciyalıq zañdardı engizu. Qazaqstanda twratın ärbir azamattıñ «jandı jeri» bolıp tabılatın zañ jobaları bar. Sondıqtan osı saylaudı barınşa bäsekeli twrğıda, «mına saylaudıñ nätijesi zañdı, dwrıs eken» deytindey därejede ötkizu kerek bolıp twr. Öytpese bolaşaqtağı ülken sayasi «jüristerdiñ» tamırına balta şapqanday boladı. Bastı mäsele – deputattardıñ osı saylanğan merziminde jasağan tirligi azdap bolsa da qoğamnıñ köñilinen şığu kerek.

– Tizimniñ işinde artister men sportşılardıñ atı-jöniniñ molınan körinui turalı sizdiñ pikiriñizdi bilsek…

– Är zamannıñ öz talabı bar, «är källada – bir qiyal» degendey, bügingi qoğamnıñ kelbetinde bwl kisiler ayırıqşa orın alıp otırğandıqtan, jağdaydıñ osılay bet bwruı tüsinikti de şığar. Bilik partiyası sportşılar men änşilerdi keremet dep oylasa, endeşe qoğamnıñ talğamı da soğan säykes kelip twrğanı. Olar da bwl ümitkerlerdi kezdeysoq iriktep alğan joq. Qoğamdı jan-jaqtı jaqsılap twrıp zerttedi. Bayqasañız, wsınğan tizimniñ işinde birde-bir aqın ne jazuşı joq. Nege? Moyındau auır bolsa da aytayıq, bügingi sayasi taq üşin olar äşeyin bireu ğana bolıp qaldı. Keşegi qwndılıqtar auıstı, basqa ölşem keldi. Bügingi qoğamnıñ tübegeyli özgergeniniñ, qoğamdıq wsınıs pen talap-tilekterdiñ özgergeniniñ belgisi bolar, halıq sportşılar men änşilerge nazar audarıp jatır. Sayasat atımen joq kezde, osılay boluı zañdı da. Söz joq, G.Golovkin mıqtı boksşı, biraq kün sayın basınan äldeneşe ret soqqı alatın adamnıñ aqılınıñ keremet bolatınına kümänmen qaraymın. Änşilerdiñ de öre-deñgeyi bärimizge jaqsı belgili. Halıq erteñ bwlarğa dauıs bere me, joq pa, mäsele sonda. YAğni, sayasattıñ joqtığı. Erteñ ärbir zañ jobası qabıldanar kezde dau tuındağanda, ärbir şeşim töñireginde tartısqanda, byudjet talqılanğanda, ekonomikalıq özekti swraqtar aynalasında aytıs bolğanda ol jerde bilgir ekonomist, sayasatkerler otıruı kerek emes pe? Al mınau bolıp jatqan jayttar aqılğa sıyımsız bolıp baradı. Biliktegiler halıqpen oynap otır.

– Oralman qandastardıñ dauısı Parlamentten estilui kerek dep jatır. Al, olardıñ kandidat bolıp tirkelui üşin belgili bir partiyanıñ müşesi boluı şart. Biraq kelgen qandastarımızdıñ özi samarqau ma, älde basqa sebebi bar ma, belsendilikteri bayqalmay jatadı ğoy…

– Mäselen, Qazaqstandağı 17 mln. adamnıñ dauıs beruge qwqılısı 10 mln.nıñ töñiregi dep esepteyik. Osınıñ işinde 1 millionnan artığı sırttan keldi. Jiırma jıldan beri oralmandardıñ işinen bir ministr, 4-5 deputat saylaytın jağdayğa keldik qoy. Qalay aytsaq ta, zañdı emes pe? Tağı da qaradürsin tüsindirsem, elimizde 2 mln. velosipedşi bolsa, bir velosipedşini saylau mindetimizge kirer edi. Al bwlar aynalıp kelgende, öz qazağımız, öz qandasımız. Nege biz olardı «oralmansıñ» dep bölektey beremiz? Tüsinbeymin. Qazaq köşi twralap qaldı. Köşti qayta jañğırtudıñ bir tetigi – oralmandardı bilikke keltiru. «Belsendiligi tömen» deuge eşqanday moral'dıq haqımız joq. Belsendi bolu üşin mindetti türde olar jeke partiya qwrıp şığuı kerek pe sonda? Olay etse «bölinip jatır, oybay» dep tağı attandap şığamız. Biraq qandastarımızdıñ arasında öte belsendi, öte sauattı, öte bilimdi azamattar jeterlik. Aqını men aytıskerin aytpağanda, qoğamdıq tirlikterge aralasıp, bilikke aralasıp jürgen azamattarı bar.

– Aydos, ötken Mäjilistegi 107 deputattıñ 55-i zeynet jasındağılar eken. Prezidenttiñ özi «zeynetke şıqqandardıñ bärin jwmıstan bosatu kerek» degen talap qoyıp jatır. Qaytpek kerek?

– Erkek pe, äyel me, käri me, jas pa, mäsele mwnda emes. Meniñşe, bastı mäsele, adamnıñ jasında emes, oy-parasatında. Deputattıq kriteriy osıdan tuındauı tiis. Deputat mäseleni dwrıs köterip jatır ma, kötere almay jatır ma, dwrıs äñgime qozğay aldı ma, joq pa, bwl swraqqa osı twrğıdan keluimiz kerek. Talap osılay ğana qoyılu kerek siyaqtı. Olardıñ arasında täjiribeli adamdar bar. 70-tegi adam da şındıqtı ayta aladı, 20-dağı adam da şındıqtı ayta aladı. Deputat Prem'er-ministrdiñ de, ministrdiñ de aldında bwltalaqtamay, bügejektemey aytarın aşıq ayta alatınday boluı kerek. Qalay bolğanda da halıqtıñ kökeyindegisin ayta alatınday boluı kerek.

– Parlament tarihında tura öziñiz aytqan kriteriydiñ bärine jauap bergen qanday deputattar boldı?

– Qwdayğa şükir, köp boldı. Äsirese, 1992, 1993, jalpı 1995 jılğa deyingi Parlamentte osınday azamattar molınan otırdı. Demokratiyalıq ürdiske jaqın Parlament dep osı kezeñge tura kelgen Parlamentti aytuğa boladı. Taratılğan Parlament, qaşqan Parlament, qarsı bolğan Parlament, ne kerek, halıq tür-türine kuä bolıp kele jatır. Olar turalı el işine aluan türli anekdottar da taradı. «Reseyde Parlamentti taratuğa tank kerek bolsa, Qazaqstannıñ Parlamentin bir Tanya tarattı» degen siyaqtı äzilder taban astında tua beretin.

– Öziñiz dauıs beruge barasız ba?

– Biz, Qazaq Wlttıq keñesi jaqın arada bas qosıp, sayasi partiyalarğa özimizdiñ 20-30 naqtı talabımızdı qoyğalı otırmız. Belgili bir sayasi partiya «Wlttıq keñes wsınğan talaptardıñ 40, 50, 70 payızın moynımızğa alamız, bwl bizdiñ wranımız» dep mälimdeme jasasa, biz de halıqtı sol partiyağa dauıs beruge ügitteymiz. Özim de sol partiyağa dauıs beruge dayınmın.

– Äñgimeñizge rahmet!

Tüp nwsqadağı taqırıp :   Aydos Sarım, sayasattanuşı: «Biliktegiler halıqpen oynap otır»