Мәліметтерге жүгінсек: «…Июльдің он бірінші дүйсенбі күні албан Қарқараға жиналды. Кеңес – бала беру, бермеу. Көп бермеуге қаулы қылып келіп, Серікбай, Айтбай, Тұрлықожа үшеуі арқылы жауабын берді. Үшеуі келіп приставқа айтты. Пристав бір ауық ашуланды, бір ауық ақылын айтып, майдалады: «Қатты жазаға ұшырайсыңдар!» деді. Жұрт илікпей тұрып алысты. Аяғында пристав елге: «Тарқа, не жауап болса, болыстарыңнан естисіңдер», – деді. (Ғылыми кітапхананың Сирек қолжазбалар қоры. 1022-бума. Жинаған – Ілияс Жансүгіров. Әңгімелеуші – Алдаберген Қойшыбекұлы).
Қазақтан: «Үш кісі жауап береміз» деді. Пристав: «Мақұл» деді. Жауап беруге бастапқы шақырылған Тұрлықожа, Айтбай, Серікбай үшеуі келді. Ел артынан ентелеп, жаяу сығылып, басып кетті. Полиция ұрып-соғып, қылыштарын жарқылдатып, әзер тоқтатып тұр. Мен дәл сол алдыңғы топтың ішінде бұғып тұрмын. …Бөркі қолында, Серікбай сөзді майдалап, ізектеп тұр: «Көп біледі, жұрттың ісі, жұртқа ауыр тиіп тұр, жұрт өз аузымен айтсын, бала бересіңдер ме?» дегенде, көп: «Жоқ, жоқ!» деп шу ете түсті.
Үстінде көгала шыт шапаны бар Тұрлықожа: «Тоқта, олай емес, – деп сөзді алып кетті. – «Хан әділінен тайса, қарашасы бұзылады» деген. Біз орысқа қарағанға елу жыл толған жоқ, елу жылға дейін солдат алмақшы емес еді, одан танды. 1 сом 20 тиыннан артық түтіннен рамат алмақ емес еді, биыл 21-45-тің арасына келгеннен алым алды, артық алды. Жерді алды, қонысты алды, суды алды, аш орысты алып келді, өз жерімізді өзімізге сатты!» деп, тағы бір осындайларды «бір» деп, «екі» деп, дауыстап өзі санап тұрды. Бітіп, айтып келіп: «Біз бала бере алмаймыз! Рас па?» деп еді, тұрған көп: «Рас, Рас!» деп айқайды аспанға шығарды. Көптің қозғалысы қозып кетті. Көптің ортасынан бір шал өгізін жетелеп келіп қалған екен: «Кім болса да, «бала берем» дегенді мен жарып өлтірем» деп пышағын суырып алды. «Патша бала алмасын, мал алсын. Бала алса, қолына жабдық берсін. Ұрыста ор қазып, шепке ұсталып, қойша қырылғанша, жастығын ала жататын болсын! Астына ат, қолына қару берілсін, жұрт осыны тілейді!» деді Тұрлықожа. Айтбай да кібіртіктеп, бірдемені айтты. Бірақ ду оның сөзін естіртпеді. Намаздыгерде ел тарады («Қарқарадағы көтеріліс». 46-59-беттер)
«Сонымен, шілденің 11-і күні ереуілдің оты лап етіп жанған күн болды». (С.Тәнекеев. 1916 жыл. Қарқара-Албан көтерілісі) Иә, 11 шілдеде көтерілістің туы тігілді. Сол туды ұстағандардың бірі – Тұрлықожа Жансеркеұлы.
Енді Тұрлықожаның тергеу ісіне берген жауабына тоқталайық. «1916 жылдың 10 шілдесінде Қабан қарағайдағы Ұзақ Саурықовтың ауылындағы кеңесте басқа да адамдармен келісе отырып, Жоғары мәртебелінің 25 июнь жарлығына орай соғысып жатқан әскер маңына қатынас, қорғаныс салу жұмыстарына адам бермеуге және осы жылдың 11 шілдесінде осы уездің Қарқарадағы Нарынқол-Шарын бөлімшесінің приставы Подварковқа револьвер, нагандармен қаруланған мың қаралы жиынына қатысып, «адам бермейміз, кім беруге келісетін болса, оны өлтіреміз» деп айттым. …Қарқараға кеңеске келген Иванов, Кеген, Баянкөл, Алжан, Құрман болыстарының тілмаштары Гудзалевский, Достовалов, Комаров, Грибановскийлерден әскерге шақырылғандардың тізімін тартып алып, құртып жібердім» (Қ.М.О.А. 109-қор. 1-тізбе, 35-іс).
Сонымен, тергеу қорытындысында 67 адам қылмысты деп танылады да, 15 адам аса қауіпті қылмыскер ретінде ату жазасына бұйырылады. Олар:
1. Тұрлықожа Жансеркин – Айт болысы
2. Ұзақ Саурықов – Құрман болысы
3. Қазыбек Шорманов – Байынқол болысы
4. Жәмеңке Мәмбетов – Иванов болысы
5. Серікбай Қанаев – Шілік болысы
6. Айтбай Дәркембаев – Қожбамбет болысы… деп ары қарай кете береді. 11 шілдедегі оқиғаны тергеу кезінде тыңшы-тілмаш біткеннің барлығы Тұрлықожаны «ерекше белсенділік танытты» деп көрсетеді де, атылуға бұйырылған 15 адамның ішінде ол «№1 аса қауіпті қылмыскер» деп танылады.
М.Әуезовтің «Қилы заманында» және С.Тәнекеевтің «Қарқара-Албан көтерілісі» шығармаларында Тұрлықожаны Қарақол түрмесінде «жоғалтып» алады. «Серікбаймен бірге жолда атылды» дей салады. Шын мәнінде, ол түрмеге қамалған. Қарақол түрмесіндегі қырғыннан төрт адам аман шығады. Олар – Әубәкір Сұлтанбеков, Тұрлықожа Жансеркин, Біләл Разақов, Жайшыбек Бектенов. Енді Әубәкірдің естелігіне назар аударалық: «…Түн ортасында абақтының есігі ашылып, үстімізге бірталай адам кіргізді. Олар – албаннан: Жәйшібек, Тұрлықожа, Бекдайыр, Қазыбек, Саза, Кәрібоз, Сыбанқұл, Құдиярбек, Нөке, Жәмпейіс, Құрман, Жаңабай, Біләл – барлығы он үш кісі, бұларды да Қарқараға шақырып алыпты да, Қарақолға айдап келіпті».
Тұрлықожаның Қарақол қырғынынан кейінгі тағдыры туралы әртүрлі деректер жарияланып жүр. Бірде елмен бірге қаза болғандығы айтылса, енді бірде аман қалғаны, іле-шала қайта ұсталып, атылып кеткендігі сөз болады. Деректердің осылайша түрленіп кетуіне Қарақол түрмесінің бастығы Храмыхтың 1916 жылы 31 тамызда берген рапорты себепкер болған. Онда ол тұтқындардың бәрін «атылдыға» жатқызып қойған.
Сонымен, Тұрлықожа елге оралады. Абақты азабы, Қарақол қырғыны, үзеңгілес серіктерінің түгелге жуық опат болуы оны мойыта алмайды, қайта ширата түседі. Тауы шағылмаған ол, патша үкіметіне қарсы күресін тоқтатпаған. Серіктерімен бірге Қытайға жұртты өткізбей тұрған шекара бекетiне шабуыл жасап, оны жойып жіберген.
1917 жылдың көктемінде Тұрлықожа жанына айт ішіндегі сүйіндіктен Әміре мерген мен қалыбектен Байбосын ділмарды ертеді де, Сүмбенің сағасымен Шартастың етегі, Қысаңның аузы арқылы тағы да Қытай асады. Осы сапар туралы Көдек ақын «Үркін» дастанында былай дейді:
Қашуды, албан, қой! – дедi.
Өз жерiңде өл!» – дедi.
«Елiмдi жиып алам» деп.
Қонысына салам», – деп.
«Ерлiгiмдi көр» дедi.
Айтқанына көндiрдi.
Жанына қауiп төндiрдi.
Ыңғайында ол жүрдi.
Сөзiне сонда сендiрдi.
Ел шығынын өндiрдi.
Ердiң iсiн ел бiлдi.
Ақылға елдi көндiрдi.
Жерiне елдi қондырды.
Оң сапарын сол қылды.
Қалың албан шулапты.
Шаңдатыпты тулақты.
Қалмақ деген қу халық.
Үзеңгiге у жағып.
Сол удан ер сұлапты.
Ат жалын құшып құлапты.
Райымбек, ауданында тұрып, сексеннен асып о дүниелік болған Айтбай қарияның әңгімесіне кезек берелік: «1952 жылы мені басшылар хат беріп, Маңғұлкүреге жұмсады. Бұл Қытайдағы «ашылып сайрау» науқанының кезі болатын. Құрманжанның құлыбы жанында иін тірескен ел. Атақты қалмақ Молынға айып тағылып жатыр екен. Жиналыс соңында сөз айыпталушыға берілді: «Ал, халайық, – деді ол, – бағанадан бері таққан кінәларыңның бәрі өтірік. Менде бір-ақ айып бар. Оны таба алмадыңдар. Бала кезімде үлкендердің жұмсауымен «хасақтың ханы» Тұрлықожаның үзеңгісіне у жақтым. Кейін «өлді» деген хабар келді. Менің айыбым – осы».
Қалмақтар Тұрлықожаны «хасақтың ханы» деп бекер атамаған. Албан ішінде алжандар Диқанбай Жанпейісовтi, айттар Тұрлықожаны хан сайлаған. Бұл – патша билігін мойындамай, өз алдына ел болу мақсатындағы талпыныс. Қалмақтар қазақтың екі адамы өлгенде той жасап, ат шаптырған. Бірі – Тұрлықожа, екіншісі – Құсық Мергенбай батыр.
Тұрлықожа қалмақтардың қастығынан 1917 жылдың мамыр айында 54 жасында дүниеден өткен.
Бес нәрсені біліңіз
1916 жылғы Ұлт-азаттық көтеріліс қанды қырғынға, қасіретті босқындыққа ұласты…Сондықтан да бүгінгі Тәуелсіздігіміз үшін құрбан болғандарды алдымен ел болып аза тұту, сонсоң барып ұлықтау жөн деп білеміз.
Мен бұл мақаламда төмендегідей шындықтарға мән бергім келді. Біріншіден, Ресей патшасының жаппай қырып-жою әрекеті – қазақ ұлтына жиырмасыншы ғасырда жасалған барлық геноцидтің басы. Неге?
Ұлы Мұхтар Әуезовтiң «Қилы заманының» француз тіліндегі нұсқасын оқыған (аударған – Ғалымжан Мұқанов) Альберт Фишлер: «Патша өкіметінің өз халқын малша қырған мынадай сұмдық оқиғаны Еуропа білмейді! Сұмдық қой! Қандай қасiрет!» деп аза бойы қаза болады. Ал енді повесте нағыз қырғындар емес, оның шет жағы ғана айтылған ғой. Шын мәнінде, Мұхаң меңзеп отырған патша тарапынан болған қазақ ұлтына жасалған қырғынды кейбір ғалымдар мойындағысы келмейді екен. Жақында, мамырдың 20-21-де Бішкекте өткен халықаралық конференцияға әлемнің ірі-ірі бірнеше мемлекетінің – АҚШ, Еуропа, Азия, Қиыр Шығыс елдерінің ғалымдары қатысқан болатын. Сол ғылыми жиынға қатысушылар бұл көтерілісте геноцид болған жоқ дегенді айтқысы келген. Шындығында, әр ауылдан жан санына қарай ондық, елулік, жүздік топ құрып атқа қонған қазақтардан шошынған патшалық Ресей Қарқарадағы көтерілісшілерді басып-жаншу және қыру-тонау үшін 8750 адамнан құралған 35 рота, 3900 жендеттен құралған 24 жүздік, 16 зеңбірек, 47 пулемет жіберген. (Өмірбек Озғанбаевтың дерегі. «Түркістан» 16 маусым, 2016) Осынша әскер анадай қаруымен қорғансыз елдің маңдайынан иіскейін деген жоқ. Жаппай қырды. Ату, асу, шабу, өртеу, зорлау, қорлау әдістерімен әдейі қыру – жай ғана жазалау емес, бұл – тұтас бір ұлтты жер бетінен жоспарлы түрде жоқ қылу әрекетінің айғағы. Геноцид екендігінің себебін сол кездегі қырылғандар мен аман қалғандар санын салыстыру арқылы анықтау оп-оңай. Мұхамеджан Тынышбайұлы 1917 жылы «Қазақ» газетінің №254 желтоқсанның 6-сында шыққан мақаласында Жетісу бойынша 44 болыста 47 мың 759 түтін болғанын, (әр түтінде 3-4 адам бар деп есептегенде, барлығы орта есеппен 200 мыңға жуықтайды – С.М.) сонан қырылғаны 95 200 адам екенін, сөйтіп, көтеріліске қатысқандардың тең жартысына жуығы қырылғанын көрсеткен. Қарқара алабындағы 100- ге жуық елді мекен қиянатқа ұшырап, 373 үй өртенген, күл болған. Жазалаушы Фон Бергтің бір ғана отряды үш күннің ішінде Қарақолдан Текеске дейінгі аралықта 1110 адамды атқан, асқан, шапқан. Ивановтың отряды мұнан да көп адамды өлтірген. (Бұл жөнінде өздері берген рапорттарында айтылады) Ылайлыда болған қанды оқиға, Қырғынтекшедегі қырғын, Ақшоқыдағы қырғын – мұның бәрі – сол жаппай қырып-жоюдың жоспарлы түрде жүзеге асырылғандығының дәлелі. Ендеше, Қарқара көтерілісіне қатысушыларды жазалаудың соңы геноцидке ұласты деп түсінген әлдеқайда әділетті болмақ. Сонда ғана біз Азаттықтың, Тәуелсіздіктің, Бостандықтың, Еркіндіктің құнын терең сезінеміз.
Екіншіден: Жаппай қырып-жою басталғанда қазақтар ұрпағын аман алып қалу мақсатында амалдың жоғынан туған жерін тастап босқын болды.
Кіндік қаны тамған жерді, атамекенін тастау – «туған жерге туың тік» дейтін қазақ үшін ең ауыр азап. Моральдық-психологиялық ауыр соққы. Өлшемі жоқ жаза. Қашудың соңы босқындыққа ұласты. Бұл үрку немесе үдере көшу емес, бұл жаппай босқындыққа ұшырау. 237 мыңнан астам адам шексіз зәбір көріп Қытай асқан. Жаркент уезінің халқы көтеріліске дейін 17 мың 712 түтін құраған болса 1916 жылдың күзінде 12 мың 612 адам босқындыққа ұшырап, Қытай асқан. Олар шекарада тағы да қырғынға ұшыраған. Ары өткеннен кейін Қытай қалмақтарының қыру, тонау, қорлау, зорлауына тап болған. Одан 1917 жылы қайта бері өткенде де босқындықтың зардабын одан әрі тартқан. Қашып бара жатқан Анненковтың ашулы әскеріне тап болып, тағы қырылған. Осындай саяси қуғын-сүргін елді жаппай босқындыққа ұшыратқан. Мамырдың 20-21-інде Бішкекте өткен конференцияда 1916 жылғы қазақтардың қытайға амалсыз босуынның себебі – патшаның әскерге адам алу туралы жарлығын орындаудан, яғни «патша әскеріне бала беруден жалтару амалымен қашқан» деген тұжырым айтылады. Мен мұндай пікірге түп тамырымен қарсымын. Қазақтардың Қытайға босуы солдатқа бала бермеу себебінен емес, патшаға әділін айтамын деген қарапайым халықты жаппай қырып-жоюға ұшыратқаннан кейін қара басынан гөрі Ұрпағын аман алып қалу мақсатында амалсыз босқан. Патшаға «бала бермеймін» дегенде олар орыс баласы қатарлы қолына мылтық алып майданға шығу емес, тылдағы қара жұмысқа салынатын болғандықтан, мұның өзі өзге халықтың ер-азаматтарынан төмен санағандық ретінде намысына тигендіктен, мұнан да зорғысы патша үкіметі отарлау саясатын тым біржақты жүргізіп және ашықтан-ашық жергілікті ұлтты атамекенінен ығыстырғандықтан, оның өзі өз жерінде өзі салық төлейтін, өз жеріне өзі ие бола алмай қорланғандықтан көтерілді. Көтерілген елді қырғынға ұшыратты. Сол себептен де ел амалсыз босты. Сондықтан да амалсыз туған жерінен басқа жаққа кетуге мәжбүр болғандарды «қашқандар», «үріккендер», «ауа көшкендер», «ауғандар» демей, ресми түрде «босқындар» деген атпен атаудың осындай ғылыми негізі бар деп білемін.
Үшіншіден: Зар өлеңдері – тарихи шындықтың бұлтартпас айғағы. Осы босқындық кезінде әу баста ақындық қанында бар қазақтың екеуінің бірі зар айтқан. Ішкі шерін сол зарлы өлеңмен шығарған, көңілін зарлы өлеңмен жұбатқан. Осы қырғыннан, босқыннан туған сол зарлы өлеңді екінің бірі айтатын болған. Солардың көбі ел ауызында кешегі күнге дейін сақталып келді. Оны Көдек те, Рыскелді де, Әкімбек те, Әбдіхалықтың әйелі де, Нұрақын жыршы да, Шарғын да, Әжек те шығарған. Оларды былайғы жұрт бірінің аузынан бірі жаттап айтатын болған. Айту арқылы ішкі зар-запыранын сыртқа шығарып, өзін-өзі жұбатқан. Шерін тарқатқан. Сөйтіп, өлең арқылы өзін-өзі рухтандырған. Тарихи шындықты айта отырып, жігерін жаныған. Жеңілмеске, берілмеске бекінген. Босқындықта туған бұл зарлаулар кейін байларды жаппай тәркілеу кезінде қайта айтыла бастаған Туған жерінен кеңес үкіметінің қысымынан амалсыз босып бара жатқан. Кеңес үкіметінің солақай саясатынан ұрпағын аман алып қалу мақсатында туған жерін қимай көшкен ел тағы да нәубетке ұрынып, тоз-тоз болып босқан. Осы нәубеттер кезінде туған зар өлеңдерді Қазақ ауыз әдебиетіндегі тарихи оқиға тудырған зарлау жанры деп ғылыми айналымға енгізуді қолға алған дұрыс және ол бүгінгінің міндеті деп білемін..
Ел басына туған аласапыран, азалы күндерді өз көзімен көрген Көдек ақын Байшығанұлы Маралбай қайғысы мен мұңы бір, көрген зобалаңдары ұқсас Албан мен Бұғы руының зарын айтады:
Бұғымен қатар жатқан Албаным-ай,
Құлаштап татыраңға салғаның-ай!..
Бұл күнде қырғын менен қуғын көріп,
Тұрғаның заман тетір айналып-ай!
Төскейде малы бірге, төсекте бас,
Күйзелді, күңіренді мал-жаның-ай!
Барғанда өрге босып қайтып келдік,
Қорланып жаяу-жалпы арланып-ай!
Билігі заманыңның өзіңде емес,
Қайтейін амал бар ма, арманым-ай!.
Ел тозған, ер азған зобалаңды күндерде не істерін білмей, амалы құрыған жүректен ащы мұң зар болып шыққан:
…Албаным!
Албаным-ай, Aлбаным-ай,
Айырылып Албанымнан қалғаным-ай…
Айт, тойда алты қырдан ән шырқаушы ем
Зарына сор заманның салғаным-ай!
Сапыра сар қымызды шайқап ішкем,
Зар болып қара суға қалғаным-ай…
Деп едім Ақ патшадан құтылдым ба,
Қытайдың тұтылғаным қалмағына-ай…
Қу қалмақ іліп алып қармағына-ай
Жаныңды жегідей жеп, жалмауын-ай…
дейді жыршы Нұрақын Қасымбекұлы. Осындай зарлы жырларды зерттей келе мынадай қорытындыға келеміз:
Хантәңірі баурайында болған тарихи қанқұйлы уақиға туғызған шерлі, мұңлы, қайғылы, өксікті, өкінішті, қасіретті көңілден шыққан зарлы өлеңдерді біз екі сөзбен «зар өлең» немесе бір сөзбен «зар» деп атасақ. Олай атауымызға басты себеп мыналар:
– Зар бір ғана адамның емес, тұтас бір елдің басында бар мұң-шерді арқау етеді;
– Зар бір ғана сәттік емес, бір күн немесе бір ай тіпті, бірнеше жылдар бойы тұтас бір елдің басында тұрып алған ауыр да азапты қиыншылықтарда өмірге келеді де сол жылдар бойы ел ішіне кең жайылады.
– Зар типтік сипат алғандықтан да өзіне ғана тән мазмұндық-пішіндік қалыпқа түскен, ол қалпы тұрақталған; (көбінесе 11 буынды қара өлең үлгісінде. Тармақтың соңғы сөзі «-ай!» деген өкініш пен ащы зарды айқындайтын жұрнақ қосылып айтылады).
– Зар бір ақын шығарғанымен жұрттың бәріне ортақ тақырыпты қозғайтын болғандықтан, өзгелер де тез жаттап алып, шерін тарқату үшін айта беретін жыр болып қалыптасқан, сондықтан да ол жалпылық яғни халықтық сипат алған;
– Зар бір ғана кезеңдік жанр ретінде өмір сүреді, яғни халық басынан өткен қырғын мен босқындық, арып-ашқан, елден, жерден айырылған қиын-қыстау кезеңде ғана ерекше көрініп, кейін заман өзгергенде күнде айтыла бермейтін, тарихты еске түсіргенде ғана бой көтеретін дәстүрлі өлең-жырдың бірі санатында өмір сүреді.
Төртіншіден: Ереуілтөбе – тарихи тағылымы бар ескерткіш. Оның орны көмескіленбеуі керек.
«Жұлдыз» журналы 1976 жылғы бір санында осы көтерілісте шейіт болған батыр аталарымызға және нақақтан қырылған балалар мен аналарға арнап 1926 жылы Ораз Жандосов, Ыдырыс Көшкінов, Әубәкір Жүнісовтер бастап, Қазақ драма театрының іргетасын қалаған Серке Қожамқұлов, Қалибек Қуанышбаев, Қанабек Байсейітов, Елубай Өмірзақов, Қапан Бадыров, Күләш Байсейітова, Әміре Қашаубаев, Иса Байзақовтар қоштап, жәрмеңкеге жиналған бүкіл елді ұйымдастырып, қазақтардың шешім шығарар, ант қабылдар төрі, кешегі көтерілістің ордасы болған Айттөбеге шығыс жағындағы Желқарқара арнасынан тас тасып үйіп, оны намысты көтерілістің құрметіне, басқаша айтқанда, азаттық үшін айқастың қадірі мен қасиетіне арнап «Ереуілтөбе» деп атағанын жазыпты. Осы Ереуілтөбе тұрғызуға қатысқандары туралы Иса Байзақов та, Елубай Өмірзақов та, Қалибек Қуанышбаев та өз естеліктерінде айтқан.
Кейін газет-журналдарда біршама айтылды. Осы мақаланың авторы, Бексұлтан Нұржекеев, Тұрсын Жұртбаев, т.б. жазды. Мәселе көтерді. Осындай қоғамдық пікірдің қалыптасуынан кейін ғана Кеген ауданының коммунистер бастаған басшылары іске кірісті. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске 1987 жылы Қазан төңкерісінің 70 жылдығына орайлас ескерткіш қойылды. Ол ескерткіш нағыз Ереуілтөбенің үстіне емес, басқа төбеге орнатылды. «Ереуілтөбе – осы» дегенге жұрт нана қоймады. Өйткені, бұл төбенің басында, не айналасында, бауырында, тым болмаса етегінде кешегі 1926 жылы «бүкіл халық екі қабат үйдің биіктігіндей» (Серке Қожамқұловтың сөзі) етіп үйген тастардың бірде-бірі жоқ еді. Шығысындағы Желқарқара да, батысындағы Басқарқара да алыс. Жаяу-жалпы да, арбамен де, қоржынға салып бөктеріп те тас тасуға тым шалғай еді.Үлкен Қарқара өзені мен бұл төбелердің арасында тас көтерген емес, жай жаяу адамның өзінің өтуі қиын саздауыт бар-тын. Осындай күмәнді төбеге қойылған ескерткіштің мәрмәр тақтасына «Тасүйік» деген дүдәмал атау жазылды. Коммунистер «қазақтар орыстарды қырған, реакциялық характері бар көтеріліске ескерткіш қойды» дей ме деп жасқанса керек. Бірақ БАҚ араласып, жоғары жақтан Өзбекәлі Жәнібеков нұсқау беріп, көп ұзамай осы орнатылған ескерткіштің аты өзгертілді. «Ереуілтөбе» делінді.
Қырғындарда өлген адамдардың сүйегін кім арулап жерге тапсырды дейсіз?! Қарақолдан Текеске дейінгі аралықтағы сай-сала, қырат-қырқа, жазық далада қалған жоқ па көмусіз… ендеше, бүкіл Қарқара алабы тұтасымен ұлт -азаттық көтерілістің ордасы және сол жолда шейіт болғандардың сүйегі жатқан киелі жер ретінде әр нүктесі тәу етуге тұрарлық.
Бәрі жөн. Бірақ халық жадын алдау мүмкін емес. Басты мәселе – ата-бабалар аманатына адалдықта. Міне, 90 жыл өтті. Шын Ереуілтөбе өзінің тарихи орнында жоқшысын әлі күтіп жатыр…
Ереуілтөбе – осындай қасиетті де киелі істерге қойылған, тарихи тағылымы бар ескерткіш. Ереуілтөбеде – елі үшін басын бәйгеге тіккен Ораз Жандосов, Ыдырыс Көшкінов, Әубәкір Жүнісов, Қапез Байғабылов бастаған қайраткерлер мен Сер-ағаң Қожамқұлов бастаған өнер тарландарының алақандарының табы, табанының ізі қалған, маңдай терлерімен бірге азаматтық-патриоттық сезімі сіңген рухты төбе, тарихи мағынасы зор құнды мұра. Бұл Ереуілтөбе – азаттық үшін айқас, тәуелсіздік үшен күрес символы. Қазақ деген халықтың алдыңғы буынының кейінгі буынына қалдырған тарихи аманаты.
Бұл төбені әу баста кімдер үйген? Ғұндар ма? Сақтар ма? Үйсіндер ме? Түріктер ме? Кімдерден біздерге тікелей мұра болып қалды екен? Әрине, мұның бәріне Ахан Оңғар бастаған археолог, тарихшылардың күні ертең жауап беретіні сөзсіз. Бізге айтқаны – бұл төбеде біздің заманымыздан бұрынғы 6-7-ғасырға тән белгілер де және біздің заманымыздың 2-5-ғасырларына тән нышандар да бар көрінеді.
Мен 1926 жылы қазақтардың ескерткіш қалдыру әдісін еске ала тұрып, сонау көне замандардан жалғасқан ұлы сабақтастықты байқадым. Байырғы сақ, Үйсін бабаларымыз ел жадында қалдырар тұлға жерленген моланың, бейіттің үстіне дәстүр бойынша саналы түрде белгілі бір заңдылықты сақтай отырып тас үйген екен. Тас үю сол заманның әдет-әдебі, ғұрпы, дәстүрінің бөлінбес бөлшегіне айналған.
Ең қызығы – сонау екі мың жылдық уақыт өткен соң кешегі ХХ ғасыр басындағы Ораз Жандосов бастаған саяси қайраткерлер, Серке Қожамқұлов бастаған өнер тарландары және соларға ерген бүкіл аталарымыз да төбенің үстіне тас үйген. Бұл неткен сабақтастық? Тас үю ғұрпы Ораз Жандосов бастаған халықтың санасында қайдан жүр? Соншама әуре болмай-ақ, қарағайдың шанжасын майлап, қазық жасап, оған бір тақтай шегелеп оның бетіне «Ереуілтөбе» деп жазып, шанши салуына да болар еді ғой. Жоқ, өйтпейді! Жәрмеңкеге келген қазақтың кәрі- жасы қалмай, бәрі жабыла жақын жердегі өзен аңғарынан жаяулап та, атпен де, арбамен де, дорбамен де тас тасып әкеліп үйеді! Неге?!
Сөйтсек, қадірлі де киелі әрі тарихи маңызы мен мәні бар орынға тас үю дәстүрі халықтың тарихи жадында ежелден, яғни сонау ғұндар мен сақтардан, үйсіндерден бері сақталған екен! Ондай дәстүр санадан-санаға, яғни ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырған екен! Демек, Қарқара алабының қазіргі тұрғындарын ежелгі тұрғындардың ұрығы үзілмеген ұрпағы деп айтуға әбден болады!..
Сонымен, «Ереуілтөбенің» тарихы ежелгі дәуірлерге жетеледі. Яғни оның мәні мен маңызы бұрынғыдан да арта түсті. Ендеше, осы ескерткіштің халықаралық мәртебесін асқақтатып, ұрпақтар қастерлеп өтетін тарихи мәні жоғары, рухани құны өлшеусіз жәдігерге айналуына күш салуымыз керек. Ол үшін алдымен жақсылап қоршап, тақтаға тайға таңба басқандай етіп анықтамасын жазып, бір тасын да шашау шығармай, тарихи маңызы бар ескерткіш ретінде мемлекеттік тіркеуге алып, мемлекеттік деңгейде қорғау керек!
Бесіншіден: Бұл көтерілістің халықаралық мәні бар.
Өйткені көтеріліске себепші болған біріншіден, патшалық Ресейдің; екіншіден, патша жарлығын желеу етіп, отарлау саясатына қарсы шыққан Қазақ елінің; үшіншіден, отарлау саясатына және Қарақолда орыс автономиясын құруға қарсы көтерілген Қырғыз елінің; төртіншіден, босқан елді тосып алған және кері қайтарған Қытай үкіметінің; бесіншіден, «түрік бауырларымыз неге қырғынға, одан босқынға ұшырады» деген алаң көңіл білдірген Түркия мемлекетінің қатысы болғандықтан, бұл көтеріліске бір ғана Албан деген тайпаның бас көтеруі емес, бірнеше мемлекеттің қатысы бар әрі еларалық мәні үлкен ірі тарихи оқиға деп қараған дұрыс. Ұлт-азаттық көтеріліс маңызының салмақтылығы сонда.
Қарқара көтерілісі :
– үш жүз жылға ұласқан патшалық империяның отарлау бұғауын тас-талқан еткен;
– жазықсыз жандарды, бейбіт тұрғындарды қорлау, азаптау, қуғындау, қырып-жою арқылы жерді босату, босаған жерлерге өз азаматтарын орналастыру арқылы иен далаға ие болу шараларын үздіксіз жүргізген патшалық Ресей әрекетінің саяси астарын ашып берген;
– қазақ халқына патшалық Ресей тарапынан жүргізілген геноцидті айғақтаған ұлы оқиға. Ол осындай мәнімен де бағалы. Сонымен бірге Қарқара көтерілісі – қазақ халқының өз ұрпағының келешегі үшін бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарған ынтымағын паш еткен саналы әрекеттер нәтижесі;
– Тәуелсіздікке ұмтылған ата- бабаларымыздың ұлы ерлігінің куәсі.
Сағатбек МЕДЕУБЕКҰЛЫ,
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті журналистика факультетінің деканы.
Қызылсай қырғыны
…Шу өзенінің теріскейін бойлай, қатар жатқан Өрікті, Сарыбұлақ, Жолдысай, Жансай сағаларында мал өсіріп, егін салып, өзімен өзі жатқан қазақ ауылдарын «Патша соғыстың қара жұмысына қазақтан адам алатын болыпты» деген жайсыз хабар дүр сілкіндіреді. Көп ұзамай «Өмірбайдың Көкағашы» деген жерде Сырымбет елінің Ырғайты, Қалғұты, Шөміш болыстықтарына қарасты елдің бірлескен жиыны өтеді. Аттарын ойқастатқан старшын, ауылнай атаулылар: «Ақ патшаға қарсы болмаңдар, 19 бен 43 жас арасындағы жігіттерді майдан жұмысына жиып беріңдер» деп, болыстарға сөзін өткізе дігерлейді. Қарапайым жұрттың еңсесі басылып, өзегі қараяды. «Түрлі алым-салықпен жүдеткені аздай, енді желкілдеген жастарымызға ауыз салмақ па?» деп көкіректері қарс айырылады. «Халық сөзін сөйлейтін бір жанның болмағаны ма?» Жоқ, бар екен ондай азамат! Шөміш болысының кедей жатағы, ер тұлғалы Асан Тасболатов Үшбай болыстың шадыр көзін шақшита былай дейді:
– Байқаңдар, болыстар! Біз сендерге топтап айдайтын мал емеспіз. Намысымызды таптатпаймыз, солдатқа адам бермейміз. Біз тірі тұрғанда жас құрақтарымызды отатпаймыз!
Сол кезде Асанға ілесе Бейсенбай Қожамбетұлының да ызғарлы үні естіледі:
– Менің айтарым да осы, бармаймыз солдатқа! Туған жерден ұзамаймыз, өлсек те алысып өлеміз!
Жиын аяғын күтпестен аттарының басын кері бұрған оларға тағы бірнеше жігіт ілесе кетеді. Соның ертесіне-ақ: «Үш болыс Сырымбеттің жиынында Асан мен Бейсенбай патша жарлығына қарсы сөз айтыпты, болысты шаппаққа қол жинап жатыр екен» деген сөз бүкіл Қордай еліне тарайды.
Бұл сыбыстың жаны бар болатын. Озбырлықтан ығыр болған халық бойларын кек кернеп, тұс-тұстан Асанды іздеп келіп жатты. Әрқилы ойларын ортаға салды. «Теріскейде Бекболат сарбаз жинап жатыр дейді, соған барып қосылайық», «Күнгейде қырғыз жігіттері де патшаға қарсы көтеріліп, Ивановканы басып алыпты. Тоқпақта, Кемінде де жұрт көтеріліп жатқан көрінеді, солармен бірігейік» десті.
Асан мұны естісімен күн-түн демей, ел арасынан жарамды мылтық, найза, қылыш жинап, адам санын көбейтеді. Көтерілісшілерге барып қосылу туралы ұйғарымға келіп, дереу іске кіріседі. Жансыздары арқылы оның әр қадамын аңдып отырған болыстар «бүлікшіл» ауылдардың бас көтерерлерін жазалауды сұрап, төңіректегі орыс алпауыттарына шабады. Столыпиннің сұрқия саясатымен қазақ жерінің ең шұрайлы өңірлеріне ауыз салған қара шекпенділер бұл аймақта да аз емес болатын. Құнарлы Қордай қойнауына дендей енген орыс мұжықтары Георгиевка, Успеновка, Малоархангельск, Новоалександровка, Михайловка, Благовещенка, Горноникольск тәрізді селолар салып, жергілікті қазақтарды жайылымнан қыса бастаған. Қарасуды билеген шіріген бай Федор дереу жасақ жиып, елді патша жарлығын орындауға күштеп көндірмек болады. Сұлутөрдегі кулак Каширин де сол аймақтағы қазақтарды тырп еткізбей ұстау қамына кіріседі.
Ал, ауылдан жырақта, тау ішінде құрылып жатқан Асанның қолы күннен-күнге толығып, кәдімгідей ірі топқа айналады. Ақыры ол жүз қаралы жігітпен атқа қонады. Көбінің қаруы – cойыл, тоқпақ, шоқпар, бірауыз, қосауыз білтелі мылтық. Жігіттер алдымен Шудың арғы бетіне өтіп, Бірқұлақтағы (Ивановка) қырғыз көтерісшілеріне бет түзейді. Бұлар келгенде олар жеңіліс тауып, Алатауға шегінген екен. Тоқпақ пен Кемін тараптағы көтерілісшілер де патшаның қарулы отрядтарына төтеп бере алмай, басылыпты. Асан жігітерімен амалсыз кері қайтады. Алайда, күш біріктірмейінше, аздаған топпен қырғыздарша жеңіліс табарына көзі жетеді. Енді қалайда Суықтөбе, Үшқоңыр жақта құрылып жатқан Бекболаттың қалың қолына барып қосылуды көксейді. Айналаға хабар салып жасағын, қару-жарағын көбейтуге ден қояды. Қасабай мерген, Арғынбай аңшы, Бейсенбай, Еспембет сынды өжет жігіттерді қасына топтайды.
Қордайдағы ереуіл жайлы хабар Пішпектің уездік бастықтарына жетіп, олар жедел түрде жазалаушы отряд шығарады. Асанды не тірідей, не өлідей алып келу, жасағын түгел қыру тапсырылады.
«Шаш ал десе, бас алатын» әумесер казак-орыстар жол-жөнекей жергілікті тұрғындарға ойларына келгенін істейді. Сәл қарсылық көрсеткенін атып немесе қылыштап шауып кете барады. Жендеттерден қаймыққан бір пақыр ақыры басқалардың амандығы үшін Асандардың жиналған жерін көрсетіп береді. «Солдат келіп қалды!» дегенде Асан санын бір-ақ соғады. Қапыда қалған жігіттердің қаша жүріп атқанынан бірер солдат оққа ұшып, жараланғаны болмаса, бәлендей тегеурінді қарсылық көрсете алмайды. Жендеттер жүзден аса адамның қанын судай төгеді. Бұл қырғында Кенжебала Бекболатқызы деген жасөспірім қыз ғана өліктердің астында аман қалыпты. 1992 жылы 93 жасында қайтыс болған Кенжебаланың жүрегі қан жылап отырып айтқан естеліктерін жергілікті мұғалім Қаматай Тұрғанов хатқа түсірген.
Бұл оқиға туралы аз жазылған жоқ. Қордайлық журналист, марқұм Қырғызбай Дәуітовтiң ертеректегі бір мақаласында Қызылсайдағы қырғында опат болғандардың саны 120 адам делінеді. Жанұясымен үркіншілікке ұшырап, қырғызға, қытайға ауып кеткендер де аз болмаған.
1926 жылы қыркүйек айында Жансайдағы оқиғаның 10 жылдығына орай жиын өтеді. Барша жұрт сай табанынан төбе басына бір-бір тасты атқа өңгеріп алып шығып, қызыл ту байланған сырықтың қасына үйеді. Ол жер «Үйгентас» аталады, ал Жансай ауылына Қызылсай атауы беріледі. Бірақ қазір ол тастар жоқ. Тарихқа деген немқұрайдылықтың салдарынан жұрт үй іргелерін қалауға тасып әкеткен. Тек ауыл клубы жанынан кейіннен орнатылған кішігірім обелискідегі «Тасболатов Асанның бастауымен 1916 жылы патша жарлығына қарсы көтеріліске қатысып, қаза тапқан жерлестерімізге ескерткіш» деген жазу ғана бұл оқиғадан үнсіз сыр шертіп тұратын. Енді міне, жүз жыл бұрынғы сол қанды қасапты еске салатын жаңа белгілер пайда болды.
Жақында Жамбыл облысының Қызылсай ауылында осы өңірде 1916 жылдың шілде-тамыз айларында болған қанды оқиғалардың 100 жылдығына байланысты еске алу жиыны өтті. «Июнь жарлығына» қарсы толқуларда қырылған жазықсыз жандардың опат болған жерінде және ауыл ортасында жаңа ескерткіштер ашылды. Аудан әкімінің орынбасары Бейқұт Жамангөзов, ауданның Құрметті азаматы Бақыт Байтөле, Қызылсай ауылының қариясы Рахымбай Молдашев және Ауқатты ауылдық округінің әкімі Данияр Қарымсақов бір ғасыр бұрын қазақ даласын шарпыған ұлт-азаттық қозғалыстармен өзектес Қызылсай қырғыны туралы тебірене сөз сөйледі. Соңынан аруақтар рухына Құран бағышталды.
Қызылсай қырғыны – Қордай тарихындағы ең қасіретті оқиғалардың бірі. Қызылсайлықтардың басталмай жатып аяусыз жанышталған қозғалысының да күллі қазақ даласын шарпыған ұлт-азаттық көтерілістер сапындағы тарихи маңызы зор.
Құрманбек Әлімжан, Қазақстан
Журналистер одағының мүшесі.
Жамбыл облысы.
Алаш отряды. Амангелдінің жұмбақ өлімі
Газетіміздің №56 санында (14.07.2016ж.) Торғай мен оған шектес Ырғыз уездерінде ұлт-азаттық көтерілісінің қалай тұтанғанын баяндағанбыз. Күздің соңында жазалаушы отрядтармен ауыр шайқастарды өткеріп, «қазақ зеңбіректен қашып тарап кеткен соң» әскер олардың соңынан түсті. Бірақ Ресейдегі саяси бүліктің салдары қазақ даласына жеткенде көтерілісті жазалау әрекеттері саябырлады, жағдай басқаша сипат алды. 1916 жылдың қыркүйек-желтоқсаны аралығында қанша қазақтың соғыс даласында мерт болғаны, қанша әйел, бала-шағаның жазалаушы отрядтың қолынан өлгені белгісіз күйінде қалды. Бір анығы – Торғайдың оқығандары мен ел билеген ақсақал-болыстары арасында өзара айтыс-тартыс туып жатса да, шешуші сәттерде бастарын сауғалап кетпеді. Олар елдің тағдыры үшін өздерін жауапты сезінді, ең қиын сәттерде ел-жұртының қасынан табылды.
Амангелді мен Әбдіғапар соңынан ерген сарбаздардың соңғы шайқасы қарашаның соңында Батпаққарада өтті. Батпаққараның Құм кешу деген жерінде 700 шамалы сарбаз Торғайдан келе жатқан әскердің жолын тосады. Солдаттар алыстан зеңбірек атып, сарбаздарды қашырып, іздеріне түседі. Батпаққараның табанына ығысып, бекініп жатқанда, 400 солдат үстінен түсіп, күні бойы бір-бірімен атысқан. Сол жерде 6 патша солдаты өлген, қазақтан 50 шақты сарбаз оққа ұшады. Кешке солдаттар Батпаққараға келіп қонғанда, сол түні қазақтар Ақбас Иван атандырған Торғай қаласының уезд бастығы полковникке шұғыл пошта жібертеді. Барған пакетті өзі ашқан полковник ештеңе деп айтпай, таң ата солдаттарға Торғайға қайтуға бұйрық береді. Торғайға келісімен бірқатар солдатын қалаға тастап, қалғанын соңына ертіп Орынборға асыққан. Сол кеткеннен полковник жоғалды. Тарихи құжаттарда осы жерден бастап Әбдіғапар Жанбосынұлының іс-әрекеттері жөнінде сөз жоқ, ауызша деректерде Әбдіғапарды Әліби Жангелдин қастандықпен өлтірді деп айтылады.
1917 жылы 10 наурызда Торғайға Николай патшаның тақтан құлаған хабары жетті. Наурыздың соңында Орынборда шақырылған съезде Әлихан Бөкейханов Уақытша үкіметтің Торғай облыстық комиссары болып тағайындалды. Сәуірдің соңында Торғайда уақытша үкіметтің бөлімшесі – земство басқармасы құрылды. Торғай земство басқармасы бастығы –Қорғанбек Бірімжанұлы, уезд комиссары – Омар Алмасұлы, хатшылыққа –Әлмағамбет Қасымұлы сайланды. Күзге қарай орыстардың большевик пен меньшевикке бөлінуі Торғай даласында да әсерін тигізді. Меньшевиктер жағына үгіттеушілер сол кезде Торғайды билеп тұрған Қорғанбек Бірімжанұлы, Омар Алмасұлы, Әлмағамбет Қасымұлы және елдің беделді ақсақалдары –Тәжмағамбет Көтібарұлы, Жайық Құлжанұлы, Зейнолла Құлжанұлы, Сүйін Атабайұлы, Қамбар Есбергенұлы, Қосжан Тоқтабайұлы, Көбек балалары.
1917 жылдың тамызының соңында Ақтөбе жағынан Әліби Жангелдин Торғай еліне келіп: «Ресей халқының екіге бөлінуі рас, бірақ Бірімжан ұлдары айтқандай, бәлшебек партиясы ел таласы емес, бәлшебек партиясы нағыз қара шаруа мен кедейлерге бостандық алып беретін, әділдікті көксейтін партия» деп қолына түскен халықты ашық үгіттеп, Торғайда большевиктер партиясын ұйымдастырды. Қолдаушылары – Амангелді Иманұлы, Оразғали Асауұлы, Николай Токарев, Әкімбек Төкеұлы, Сейітқасым Көшкімбекұлы, Қанапия Қайдасұлы, Кенжеғұл Бүркітұлы, Сейдахмет Бәйсейітұлы, Рүстем Әбдіғапарұлы. Елдің беделді ақсақалдарынан большевиктерді қолдаушылар – Әбдірахман Иманқұлұлы, Дәуренбек Сәндібайұлы, Оспан Шолақұлы, Нәрімбай ұлдары, Кәрібоз Қабауұлы. Бұлар – 1916 жылғы көтерілісте патшаға қарсы тұрғандар.
1918 жылдың қарашасында Әліби Жангелдин 150 солдатпен келіп Торғайда кеңес өкіметін орнатты. 15 адамнан құралған Торғай уездік кеңесін құрды, бастығы – Амангелді Иманұлы.
Осы кезде бір бөлек Алаш жігіттері Алаш үкіметін құрмақ болып Орынбор арқылы Торғайға келе жатты. Жолда Әліби совет орнатты дегенді естіген олар не Ырғыз, не Торғай уездеріне кіре алмай, Торғай қаласынан 150 шақырым Төре қопасы деген жерге тоқтап, елші жіберді: «Бірге қызмет жасайық, қару-жарағымызбен кіргізіп алсын!». Торғай большевиктері хабар алғасын Кәрім Тоқтабайұлы мен Қияқбай Үркімбайұлын жіберді. Орқаш деген жерде олар Алаш адамдарымен кездескен соң Қоңыраулы, Саға деген жердегі өтей, мәдияр ауылдарына келіп, екі ай бірге жүрген. Қоңыраулы, Саға – Алаш басшылары Міржақып Дулатұлы мен Сейдазым Кәдірбайұлының туған жұрты. Дулатұлы мен Кәдірбайұлының соңында 400 Алашорда әскері бар. Осы жерде жұрт Алаш әскерін күтіп алып, мәре-сәре болады. Тампай ақсақал Алаш жолына деп көк қасқа ту бие шалған. Басқалары да осылай Алаш отрядына сый-құрмет көрсетеді. Өтей, мәдияр ауылдары Алаш отрядына өз арасынан 60 ерікті жігітті таңдап береді. Алаш адамдарына Торғай қызыл үкіметінен астыртын хабар жіберіп тұрғандар – Қазгелді Қарпықұлы, бұрынғы уезд бастығы Ақбас Иван, Нар есімді қыз. Торғай қызыл өкіметінен Алаш отрядына елшілікке жіберілген Кәрім Тоқтабайұлы бұл кезде Алаш әскерінің шаруашылық бөлімінде.
Міржақып Орынбордан бірге келе жатқан 60 атты орыс солдатын Адамов ауданы арқылы кері қайтарып жібереді де, Алаштықтан бас тартып, кеңеске кіретіндіктерін айтып, Қияқбай Үркімбайұлынан хат жазып жіберді. Хат қолына тиген Иманұлы Ақтөбе майданында соғысып жатқан Әлібимен телефонмен сөйлеседі. Әліби Шалқарда. Алаш жігіттерінің қасындағы 60 атты орыс солдатын кері қайтарып, кеңес өкіметіне кіреміз дегендерін жеткізгенде, Әліби: «Шын қызмет істейтін болса, Торғайға кіргіз. Бірақ олар кірмес бұрын Мәскеуде өтетін большевиктер съезіне Алаш адамдарынан –Ахмет Байтұрсынұлы, Сейдазым Кәдірбайұлы, Байқадам Қаралдыұлы менімен бірге жүрсін. Олар маған қосылып, жүріп кеткен соң ғана Алаш адамдарын Торғайға кіргіз», деп бұйрық береді. Хабар алған соң Алаш адамдары Байтұрсынұлын, Кәдірбайұлын шақыртып, Иманұлына хабар бергізеді. Міржақып Дулатұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Сейдазым Кәдірбайұлы, Омар Алмасұлы –барлығы 7 кісі Торғай қаласына келе жатып, Майқарауда Әбдірахман Иманғалиұлының ауылында қызылдың 50 әскерімен ұшырасады. Бұлардың бастығы Сейдахмет Бәйсейітұлы, взвод командирлері – түрік Жамал Эдит, Никита Заваришкин. Алаш басшыларын жолда ұстап алып, Торғайға кіретін болсаңдар, қаруларыңды тастап кет дейді. Сол жерде Дулатұлы біз қарумызды беріп, Торғайға бармаймыз дегенде, Кәдірбайұлы Байтұрсынұлымен оңаша сөйлесіп, қолдарындағы қаруларын тапсырады.
Торғайға келген соң Байқадам Қаралдыұлы, Ахмет Байтұрсынұлы Жангелдиннің шақыртуымен жүріп кетеді де, әрі қарай үшеуі Мәскеудегі съезге бірге аттанады. Кәдірбайұлы бармайды. Жангелдин Байтұрсынұлымен жолыққан соң Майқараудағы қызыл әскерге Алаш әскерінің Торғайға кіруіне рұқсат деген бұйрық жетті. Алаштың 450 әскері сөйтіп Торғай қаласының ішіне кіріп орнықты. Әскери комиссардың көмекшілігіне Кәрім Тоқтабайұлы тағайындалды. Міржақып Дулатұлы мен Мырзағали Есболұлы бар билікті өз қолына алды.
Взвод командирлері Жамал Эдит пен Никита Заваришкин, пулеметшілердің басшылары Ғабдолла Мүлікұлы, Ахмет Жүсіпұлы Алашорда әскері жағына шықты. Амангелді Иманұлы мұны сезбейді. Сол уақытта Шалқар майданына Торғайдағы сәбеттің барлық әскері жетсін деген Әлібидің хабарын алып, шабдар жорға атпен Қанапия Қайдасұлы жеткен. Жангелдиннің қағазын Амангелді Міржақыпқа көрсетіп, Шалқардағы қызыл әскерге жәрдем беру керек дегенде, Міржақып:
– Ат төбеліндей қазақтың баласымыз. Қазіргі уақытта бүкіл Ресей мемлекеті екіге бөлініп төбелесіп жатыр. Біз солардың ешқайсысына жәрдем бермей-ақ, өзімізді өзіміз қорып отыруымыз керек, –дейді. Иманұлы:
– Олай емес, біздің бәлшебек болудағы мақсатымыз – бәлшебек әскері жеңсе біз де жеңеміз, жеңілсе біз де жеңілеміз. Сондықтан солардың өлген жерінде бірге өлеміз және Әлібидің (Әлібайдың) тәртібі бар. Сендер бермесеңдер, өзім тіл алған адамдарыммен жүремін, – деп қару-жарағын асынып, әскеріне хабар берді. Пулемет бастықтары, взвод командирлерінің Алашқа кіріп кетіп, бірқатар әскерінің мылтығынан айырылғанын бір-ақ білген Иманұлы енді Торғайда қалудың мәні жоқтығын, Торғайды Алаш ала тұрсын, өзіме ерген адамдармен қызылдың әскеріне көмекке барайын деп, үйіне келіп қару-жарақ, киімін сайлап, жүруге дәм етіп жатқанда, Алаш отрядының 20 адамы келіп, Амангелдіні ұстамақ болды. Амангелді тұрған үй Торғайдың Совет көшесі, бұрынғы райсоюз орналасқан үй. Алаш отрядының келе жатқанын көргесін іштен қақпасын бекітіп алды. Кіргізбегесін олар сырттан мылтық атады, Амангелді іштен атады. Үш сағат атысады, сол жерде Амангелдінің қорада тұрған жарақты атына оқ тиіп өледі. Алаш отряды кеңсеге келіп, Иманұлы ия өзі өлмей, яки бізді өлтірмей алдыратын емес дегенде, сол жерде Торғайдың ақсақалдары атысу керек емес, біз оны алдап шақырып келейік, қалғанын өздерің біліңдер дейді. Иманұлын шақыруға барған ақсақалдар: Кейкінің ағасы Зейнолла Құлжанұлы, Тоймағамбет Көтібарұлы, Кәрім Тоқтабайұлының әкесі – Досжан, Сүйін Атабайұлы, Дәуренбек Жақыпұлы, Нұрпейіс Аяпұлы. Соңында әскер болмағасын Амангелді оларды үйіне кіргізеді. Ақсақалдар:
– Амангелді шырағым! Арғын-қыпшақтың баласы едік, бөтендігіміз жоқ еді, Құдай деп, Құран деп бір ынтымаққа кіріп едік. Жаңа ғана Міржақыптардың көтіне ерген бір иттері осында келіп, мылтық атып ұят жасапты. Соны Міржақып, Сейдазымдар естіп, оларға шыбық соғып жатқан жерден біз тоқтатып келдік. Бізді сізге солар жіберді. Шалқардағы фронтқа жүремін десең, бірге жүрейік. Бірақ Торғайды да иесіз тастамай, әскердің бір бөлігін осында тастап кетейік. Тіпті түгел жүреміз десек те…Онда Амангелді шырағым, ат төбеліндей арғын-қыпшақтың баласы едік, кешегі күні бас қосып, бір ынтымаққа кіріп едік. Бүгінгі күні итше ырылдасып, бөлек-бөлек болып жатуларың анау кеткен Байтұрсынның Ахметінен де, Жангелдиннің Әлібиінен де ұят қой. Баланың ісін істемей тастаңдар. Кеңсеге жүр, шырағым, – деп үстемшілік айтқанда, Иманұлы:
– Ақсақалдар, сендер бұл сөзді үлкендік деп айтып отырсыңдар. Дулатов жаңа келіп ақтық сөзін айтқан. Өз әскерімді өзіме бермей, пулемет басындағыларды да азғырып алғандығын жаңа барып көріп келіп отырмын. Отрядын жіберіп мені ұстатпақ болды, атып тастамақ та болды. Енді мен алаштарыңа сенбеймін, енді Алашыңа бармаймын. Өлсем бостандық жолында, қызылдың әскеріне барып бірге өлемін. Жібермеймін деуші болса, ол күштерін тағы көрем. Тұр, ақсақалдар, үйді босат, – дегенде, ақсақалдар ұшып тұрып, белбауларын мойындарына салып:
– Амангелді шырағым, сені біз қазақтың бір баласы деуші едік. Кешегі патша заманында да қазақ баласының басына ауыр күн туғанда, қара болатша қайыспай, қаһарлы патшаның айбатына қарсы тұрып, Торғай елінен адам бергізбей қалған сен едің. Бізге шаш қойған, шоқынған Міржақып секілділер керек емес, бізге сен керексің. Ерегіссе осы Торғай уезіндегі 13 болыс елі, сенімен біз бірігіп тұрсақ қайда барады? Біз оны қазірде жоқ етпейміз бе? Біз сенің жолыңда құрбандық! – деп аяғына жығылады. Иманұлы:
– Қайыр, ақсақалдар, жыламаңдар. Мен Алаш адамдарына сенбеймін, бірақ сендер үшін барам. Осы жолда өліп кетсем, менің қаным сендердің мойындарыңда. Бірақ өлсем де соңымнан іздеу болар, ақсақалдар, естеріңде болсын, – дейді де, басқа қаруын таба алмағасын, наганын беліне байлай ақсақалдардың соңынан ереді. Алда ақсақалдар, артта – Амангелді. Емпеңдеген ақсақалдар кеңсе есігінен кіріп, төр үйге өте бергенде, артындағы Амангелдіні сенектен күтіп тұрған Алаштың 8 адамы ұстап, наганын тартып алып, абақтыға апарып қамап тастайды. Бұл сәуірдің бас кезі. Амангелді қамалған соң үйін опистап, 2 қапшық бесатар оғын, басқа да құралдарын алып, Амангелдінің сенімді адамдарының қаруларын тартып алады. Қайдасұлы мен Бәйсейітұлы өздерін Алаш отряды ұстап алатынын біліп, қора-қораның арасымен елсізге қашып кетеді. Амангелді абақтыға жабылған күннің ертеңіне Міржақып пен Омар Алмасұлы Алаш отрядынан 100 адамды түн ішінде ертіп алып, қаладан 12 шақырым – Қосдоскөл деген жерде Қайдасұлы мен Бәйсейітұлын іздеп, таба алмайды. 30 шақырым жүріп, Орынбай деген жерде дәл сол күні түсте ақтың көп отрядынан ығысып, Шалқарда соғысып жатқан қызылдарға қосылу үшін келе жатқан партизан Таранның әскерімен ұшырасады.
Баян Сәрсембина,
Ақтөбе
(Жалғасы бар. Ақтөбе облыстық мұрағатының деректері бойынша дайындалды).
Пікір қалдыру