«قومسىنعانعا اللا بار» ارىستىڭ بiرi – ءابدiراحمان
kerey.kz
يمانقۇلدىڭ ءابدiراحمانى – سارىقوپا بويىنداعى مايقاراۋدى 30 جىل باسقارعان بولىس، مەككە-مادينەگە ەكi رەت بارعان قاجى، اقىن، كۇللi ارقا وڭiرiنە ابىرويلى تۇلعا. يۋن جارلىعىنان كەيiن تورعاي دۋانىنا كەلiپ بولىس-بيلەرمەن جينالىس اشقان گەنەرال-گۋبەرناتورعا قىزمەتتەن ايىرىلامىن، ايدالىپ كەتەمiن دەپ بۇگەجەكتەمەي، “قومسىنعانعا اللا بار، سوم تەمiرگە بالعا بار، قازاقتى باسىنباڭدار” دەپ قارسى شاپقان، قازاقتىڭ ءسوزiن سويلەمەككە نيكولاي II پاتشانىڭ قابىلداۋىنا بارعان، تورعايدان ەكشەلiپ شىققان جەتەۋدiڭ بiرi دە – وسى يمانقۇلدىڭ ءابدiراحمانى-تىن. يمپەراتور تابالدىرىعىنان اتتاتپاعاننان كەيiن ول كوتەرiلiسشiلەر جاعىنا بiرجولا شىعادى. پاتشانىڭ جازالاۋشى اسكەرiمەن بولعان شايقاستا ءوز ۇلى شارافيددەن مەن iنiلەرi سەيiتكەرەي، ءمادي، ساكەن نارىمبايۇلدارىنىڭ وققا ۇشۋى ءابدiراحمان بولىستى بۇرىنعىدان بەتەر اشىندىرادى. امانگەلدi باتىردىڭ قازاسىنان كەيiن تورعاي رەۆكومىنىڭ تiزگiنi ءابدiراحمان بولىستىڭ قولىنا كوشەدi. بiراق تورعايدا كەڭەس وكiمەتi بiرجولا ورناپ، كۇش العاننان كەيiن “قازاعىم”، “حالقىم” دەگەن قاجى مەن بولشەۆيكتەردiڭ جولى ەكi ايىرىلادى. “باي” دەپ، “قاجى” دەپ، سوڭىنا شام الىپ تۇسكەن قۇدايسىزدار ءابدiراحماننىڭ سۇيەگiن اقىرى قوستانايدىڭ تۇرمەسiنەن شىعارادى. “اكەڭ قاماۋعا الىندى” دەگەندi ەستiپ ماسكەۋدەگi وقۋىنان تورعايعا كەلگەن ۇلى مۇحتاردى دا قىزىل جەندەتتەر جەتكەن بويدا تۇتقىندايدى. ءسويتiپ، تۇرمەدەگi “حالىق جاۋىنىڭ بولتiرiگiن” 550 شاقىرىمداعى قوستانايعا قىستىڭ كوزi قىراۋدا جاياۋ ايدايدى. كيiمi جۇقا ستۋدەنت جولدا ناۋرىزىم توعايىنىڭ iشiندە ءۇسiپ ولەدi. سۇيەگi قاي بۇتانىڭ تۇبiندە قالعانى دا بەلگiسiز. سونىمەن، قازاققا تەڭدiك اپەرەمiن دەپ اق پاتشامەن دە، قىزىل پاتشامەن دە ارپالىسقان قاجىنىڭ ءوزi دە، ات جالىن تارتىپ مiنگەلi تۇرعان اقىنجاندى، اقجۇرەك ۇلى دا قىزىل قاساپحانانىڭ كومەيiندە كەتتi.
ازاتتىقتىڭ الداسپانىنداي ءابدiراحمان قاجى ەسiمi قالتارىستا قالىپ بارا جاتقان. بiرەۋلەر كۇرەسكەر قاجىنى تiپتi تورعاي رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتiنiڭ توراعاسى بولعان قىپ-قىزىل بولشەۆيك دەپ بiلدi. الايدا قازاقتىڭ مۇڭىڭ مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعان، كوتەرiلiسشiلەر ساپىنا بالاسى مەن بەس بiردەي باۋىرىن ءوز قولىمەن قوسىپ بەرگەن، سۇيەگi كەڭەستiڭ تۇرمەسiنەن شىققان ءابدiراحمانداي اسىلدىڭ ارداقتى ەسiمi ءسال كەشiگiپ بولسا دا ورتامىزعا ورالدى. ورالتقان – قاجىنىڭ مۇحتارىنان قالعان تۇياق ساپار ءابدiراحمان. لازەرلiك فيزيكا سالاسىنداعى العاشقى قازاق عالىمىنىڭ بiرi, قازاقستان جوعارى مەكتەبiنiڭ ەڭبەك سiڭiرگەن قايراتكەرi ساپار اعامىز – بۇگiندە زەينەتكەر. بالالارىمەن، نەمەرە، شوبەرەلەرiمەن الماتىدا تۇرادى. ساپەكەڭنiڭ 2011 جىلى جارىققا شىققان “يمانقۇلدىڭ ءابدiراحمانى” اتتى كiتابى الاشتىڭ ءابدiراحمانداي ارىس ۇلىن حالقىمەن قايتا قاۋىشتىردى. مۇراعات دەرەكتەرi مەن ءابدiراحمان قاجىنى كوزi كورگەندەردiڭ اڭگiمەلەرi نەگiزiندە جازىلعان بۇل تاريحي-تانىمدىق باياندى جۇرتشىلىق قولىنا تيگiزۋگە اتسالىسىپ، دەمەۋشiلiك جاساعان – ساپەكەڭنiڭ اتالاس iنiسi ەرمەك احمەتبەكوۆ.
ارينە، بۇل – ءابدىراحمان قاجىنىڭ بار قادىر-قاسيەتى نەمەرەسى جازعان كىتاپقا سىيىپ تۇر، وسى قۇرمەت جەتىپ جاتىر دەگەن ءسوز ەمەس. پاتشالىق يمپەريانى قىزىل يمپەريا الماستىرعان الماعايىپ ۋاقىتتا ۇلت تەڭدىگى تۋرالى كوممۋنيستىك ۋاعىز يمانقۇلدىڭ ءابدىراحمانىنداي ەردىڭ ەرىن دە باۋراپ الدى. اۋزىنان اللاسى تۇسپەيتىن قايراتكەر قاجى بولشەۆيكتەرمەن باسى پىسپەيتىنىن، ءوزى قالاعان جولدىڭ بۇل ەمەسىن كەڭەستەر ابدەن ورنىعىپ، كۇشىنە مىنگەن سوڭ بارىپ ءتۇسىندى. ءابدىراحمان قاجىنىڭ كوزى جەتكەن شىندىقتى ءالىبي توعجانۇلىنداي شىڭدالعان ساياساتكەردىڭ كورمەۋى، سەزبەۋى ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس ەدى. بىراق شەگىنەرگە جول جوق، ەندى ءبارى كەش بولاتىن.
وسى ارادا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ساپىندا ءاليحان بوكەيحان، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، احمەت بايتۇرسىنۇلى سياقتى ايتۋلى ارىستارمەن ۇزەڭگىلەس جۇرگەن ناعاشى اتام قىرىمگەرەي تورە سەيدالين تۋرالى انام ايتقان مىنا ءبىر اڭگىمەنى ايتا كەتۋىم ورىندى ءتارىزدى. بۇل قازاقستاننىڭ بيلىگىنە گولوششەكين كەلىپ، تاپ كۇرەسى قىزىپ، قۋعىن-ءسۇرگىن باستالعان، الاشوردا قايراتكەرلەرىنە بەرىلگەن كەشىرىم قايتىپ الىنعان 1928-29-جىلدارى بولسا كەرەك. «وندا مەن 5-6 جاسار، انە-مىنە، مەكتەپكە بارامىن دەپ جۇرگەن كىشكەنتاي قىزبىن، – دەپ باستايتىن ەستەلىگىن گۇلسىم اپامىز. – قىزىلوردادا مىرجاقىپ اعانىڭ ۇيىمەن كورشىمىز. ءبىر قاباتتى، ەكى پاتەرلى ۇيدە بىرگە تۇرامىز. گۇلنار اپاڭ مەنەن 3-4 جاس ۇلكەن، مەكتەپكە بارادى. ەكەۋمىز ۇيدە بىرگە جۇرەمىز، بىرگە وينايمىز. الدە جاز، الدە كۇز، ايتەۋىر جەر قارا. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ گۇلناردىڭ ءۇيى ازان-قازان بولدى دا قالدى. سويتسەك، مىرجاقىپ اعانى ميليتسيا ۇستاپ اكەتىپتى. ارادا 2-3 كۇن ءوتتى مە، وتپەدى مە، ءبىر كۇنى تۇندە ءبىزدىڭ ۇيگە تۋرا مەنىڭ اكەمنىڭ مۇرتىنداي شيراتىلعان مۇرتى بار، اسكەري كيىمدى، ورتا بويلى ءبىر كىسى كەلدى. ۇيگە بىرەۋ كەلگەندەگى قاشانعى ادەتىممەن ءوز بولمەمە زىپ بەرگەن مەنىمەن انام اسىلجامال دا ىلەسە كىردى. «ءالىبي جانگەلدين دەگەن اعاڭ اكەڭمەن سويلەسۋگە كەلدى، سەن قوزعالماي وسىندا وتىر»، – دەدى ماعان نىقتاپ. ءالىبي اعاي كوپ بوگەلگەن جوق، سالدەن كەيىن اكەم ەكەۋى ءدالىزگە شىعىپ قوش ايتىستى. اكەممەن قول الىسىپ تۇرىپ: «قىرەكە، ارقانى كەڭگە سالماڭىز، ەندىگى كەزەك سىزدىكى، ەرتەڭنەن قالماي كەتىڭىز قىزىلوردادان»، – دەگەنىن ەستىپ قالدىم. ءۇي وڭاشالانعان سوڭ، شەشەم ەكەۋمىز ءوزىنىڭ جۇمىس بولمەسىنە كىرگەن اكەمنىڭ قاسىنا باردىق. بالا بولسام دا اتا-انامنىڭ الدەنەگە ابىرجىپ، تولقىپ تۇرعانىن بايقادىم. «الەكەڭ ازامات قوي، – دەدى قاسىنا تاقاپ بارعان اناما اكەم. – بۇلار ەشكىمدى ايامايدى، ەندىگى كەزەك سىزدىكى، ەرتەڭنەن قالماي بۇل ارادان كەتىڭىز دەپ كەتتى. سودان ءتۇنى بويى بۋىنىپ، ءتۇيىنىپ، تاڭەرتەڭ ۆوكزالعا بارىپ، قوستاناي پويىزىنا مىندىك… اتاقتى ءالىبي جانگەلديننىڭ ءوز وتباسىلارىنا جاساعان جاقسىلىعىن گۇلسىم اپامىز اسا ءبىر ريزاشىلىقپەن وسىلاي باياندايتىن. جانكەشتى بولشەۆيك بولسا، ءالىبي جانگەلدين، ساپار اعامىزدىڭ كىتابىندا ناقتى قۇجاتتارمەن كورسەتىلگەندەي، ءابدىراحمان قاجىنى اباقتىدان بوساتۋعا ۇكىم شىعارتار ما ەدى؟ وكىنىشكە قاراي، جوعارعى سوتتىڭ بۇل ۇكىمى قوستانايعا قاجى باقيعا اتتانعاننان كەيىن ءبىر-اق كەلەدى.
قالاي دەگەنمەن دە، قازاقتىڭ كەنەسارى حان باستاعان ون جىلدىق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى دە، ابدىعاپار حان تۋ ۇستاپ، ءالىبي، ءابدىراحمانداي قايراتكەرلەر دەم بەرگەن، امانگەلدى باتىر قولباسىلىق ەتكەن 1916 جىلعى مايدان دا قايتارا الماعان ءوز ىرقى قازىر وزىنە ءتيدى. مۇراعات اقتارىپ، كوز كورگەندەرمەن تىلدەسىپ، اتاسىن قايتا تىرىلتكەن نەمەرەسى، فيزيك-عالىم ساپار مۇحتارۇلى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ وسى عاسىرلىق مەرەيتويى قارساڭىندا جانە ءبىر ۇلكەن شاراعا ۇيىتقى بولدى. كاسىپكەر ءىنىسى ەرمەك قاسقىربايۇلىمەن بىرگە، الماتىدا ءابدىراحمان اتاسى مەن سول مايداندا ءشايىت كەتكەن باۋىرلارىنا، باسقا دا قۇرباندارعا باعىشتاپ اس بەردى، قۇران وقىتتى. وسى ءراسىمنىڭ اياسىندا قازاقتىڭ 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ تاريحى، ءابدىراحمان يمانقۇلۇلىنىڭ سوقتىقپالى-سوقپاقسىز، قاراما-قايشىلىققا تولى ءومىر جولى تۋرالى عىلىمي كونفەرەنتسياعا بەرگىسىز اڭگىمە ءوربىدى. وندا وسى اسقا تورعاي-قوستاناي وڭىرىنەن ارنايى كەلگەن پروفەسسور قىپشاقپايدىڭ ناريمانى مەن عالىم-پەداگوگ ءارى اۋەسقوي تاريحشى ساپار مۇحتارۇلىنىڭ ءوزى بايانداما جاسادى. سارىقوپادان شىققان قوس عالىم ءوز سوزدەرىندە 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى عانا ايتىپ قويماي، سونىڭ سەرپىنىمەن رەسەيدە تۇتانعان اقپان رەۆوليۋتسياسىنىڭ قازاق ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزى بولعانىن دا اشىپ كورسەتتى.
ەندىگى ءبىر تىلەك – يمانقۇلدىڭ ءابدىراحمانىنداي حالقى ءۇشىن وتتان، سۋدان تايىنباعان ارىستىڭ ەسىمىن ارداقتاۋ تەك نەمەرەسىنىڭ عانا مىندەتى بولىپ قالماسا ەكەن. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، يمانقۇلدىڭ ءابدىراحمانى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قۇرمەتتەلۋگە ابدەن لايىق. وسى ورايدا، ءبىز ءابدىراحمان قاجىنىڭ اتىنا ءوزى تۋىپ-وسكەن، قىزمەت ەتكەن تورعاي – قوستاناي وڭىرىنەن مەشىت، مەكتەپ، كوشە، مەكەمە، مەكەنجاي اتاۋلارى بەرىلسە دەگەن ۇسىنىستى ءباسپاسوز بەتىندە بۇرىن دا ايتقانبىز. بۇگىنگى ءسوزىمىزدىڭ سوڭىندا سونى تاعى دا قايتالاپ ايتامىز، ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن بۇرىنعى- سوڭعى وسىنداي ارىستاردى قۇرمەتتەمەسەك، جادىمىزدا ساقتاماساق، وتانشىل، پاتريوت ۇرپاق قايدان كەلەدى؟..
سىرىمبەت كارىمۇلى، جۋرناليست،
الماتى قالاسى.
قانداستارى حان كوتەرگەن…
تۇرلىقوجا تۋرالى نە بىلەمىز؟
تۇرلىقوجا جانسەركەۇلى اۋەلدە رەسەي اكىمشىلىگىنە قىزمەت ەتىپ، بولىس بولعان. بىرتە-بىرتە ورىس وزبىرلىعىن كورگەن. يۋن جارلىعى، ۇزاقتىڭ ۇيىندەگى باتا، ايتتوبەدەگى ەرەۋىل، ەل باسىنا تونگەن قايعىنىڭ قارا بۇلتى، زورلىق-زومبىلىق، ەلدىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارىنىڭ قۇربان بولۋى، مۇزداي قارۋلانعان پاتشا اسكەرىمەن اشىق سوعىس – ءبارىن باسىنان كەشىرگەن ول، اقىرى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قاس جاۋىنا اينالعان.
1916 جىلى 10 شىلدەدە ۇزاق باتىردىڭ اۋىلىندا بولعان جيىنعا الباننىڭ 16 بولىسىنان وكىلدەر قاتىسادى. وندا وتارشىل ورىستان كورگەن قورلىق، مايدان جۇمىسىنا بالا بەرمەۋ، قارسىلىق كورسەتۋ، اسكەر كەلەتىن جولداردان كۇنشىلىك جەرلەردەن حابار الۋ، ءتىپتى بولماعان جاعدايدا قىتاي اۋىپ كەتۋ، جالپى، ەرتەڭگى ەل تاعدىرى ءسوز بولادى. بۇل مامىلەنى كورشىلەس جاتقان ۆەرنىي، قاپال ۋەزىنەن كەلگەن وكىلدەر، جەرگىلىكتى تارانشىلار، قاراقولدىق قىرعىز-بۇعىلار دا قوستاپ، قولدارىن قىزىل قانعا ماتىرىپ، انت بەرىپ، باتالاسادى. ءسويتىپ، 11 شىلدەدە ەل جارمەڭكەگە جينالدى. جالپى سانى – مىڭ قارالى ادام.
مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك: «ء…يۋلدىڭ ون ءبىرىنشى دۇيسەنبى كۇنى البان قارقاراعا جينالدى. كەڭەس – بالا بەرۋ، بەرمەۋ. كوپ بەرمەۋگە قاۋلى قىلىپ كەلىپ، سەرىكباي، ايتباي، تۇرلىقوجا ۇشەۋى ارقىلى جاۋابىن بەردى. ۇشەۋى كەلىپ پريستاۆقا ايتتى. پريستاۆ ءبىر اۋىق اشۋلاندى، ءبىر اۋىق اقىلىن ايتىپ، مايدالادى: «قاتتى جازاعا ۇشىرايسىڭدار!» دەدى. جۇرت يلىكپەي تۇرىپ الىستى. اياعىندا پريستاۆ ەلگە: «تارقا، نە جاۋاپ بولسا، بولىستارىڭنان ەستيسىڭدەر»، – دەدى. (عىلىمي كىتاپحانانىڭ سيرەك قولجازبالار قورى. 1022-بۋما. جيناعان – ءىلياس جانسۇگىروۆ. اڭگىمەلەۋشى – الدابەرگەن قويشىبەكۇلى).
قازاقتان: «ءۇش كىسى جاۋاپ بەرەمىز» دەدى. پريستاۆ: «ماقۇل» دەدى. جاۋاپ بەرۋگە باستاپقى شاقىرىلعان تۇرلىقوجا، ايتباي، سەرىكباي ۇشەۋى كەلدى. ەل ارتىنان ەنتەلەپ، جاياۋ سىعىلىپ، باسىپ كەتتى. پوليتسيا ۇرىپ-سوعىپ، قىلىشتارىن جارقىلداتىپ، ازەر توقتاتىپ تۇر. مەن ءدال سول الدىڭعى توپتىڭ ىشىندە بۇعىپ تۇرمىن. …بوركى قولىندا، سەرىكباي ءسوزدى مايدالاپ، ىزەكتەپ تۇر: «كوپ بىلەدى، جۇرتتىڭ ءىسى، جۇرتقا اۋىر ءتيىپ تۇر، جۇرت ءوز اۋزىمەن ايتسىن، بالا بەرەسىڭدەر مە؟» دەگەندە، كوپ: «جوق، جوق!» دەپ شۋ ەتە ءتۇستى.
ۇستىندە كوگالا شىت شاپانى بار تۇرلىقوجا: «توقتا، ولاي ەمەس، – دەپ ءسوزدى الىپ كەتتى. – «حان ادىلىنەن تايسا، قاراشاسى بۇزىلادى» دەگەن. ءبىز ورىسقا قاراعانعا ەلۋ جىل تولعان جوق، ەلۋ جىلعا دەيىن سولدات الماقشى ەمەس ەدى، ودان تاندى. 1 سوم 20 تيىننان ارتىق تۇتىننەن رامات الماق ەمەس ەدى، بيىل 21-45-ءتىڭ اراسىنا كەلگەننەن الىم الدى، ارتىق الدى. جەردى الدى، قونىستى الدى، سۋدى الدى، اش ورىستى الىپ كەلدى، ءوز جەرىمىزدى وزىمىزگە ساتتى!» دەپ، تاعى ءبىر وسىندايلاردى «ءبىر» دەپ، «ەكى» دەپ، داۋىستاپ ءوزى ساناپ تۇردى. ءبىتىپ، ايتىپ كەلىپ: «ءبىز بالا بەرە المايمىز! راس پا؟» دەپ ەدى، تۇرعان كوپ: «راس، راس!» دەپ ايقايدى اسپانعا شىعاردى. كوپتىڭ قوزعالىسى قوزىپ كەتتى. كوپتىڭ ورتاسىنان ءبىر شال وگىزىن جەتەلەپ كەلىپ قالعان ەكەن: «كىم بولسا دا، «بالا بەرەم» دەگەندى مەن جارىپ ولتىرەم» دەپ پىشاعىن سۋىرىپ الدى. «پاتشا بالا الماسىن، مال السىن. بالا السا، قولىنا جابدىق بەرسىن. ۇرىستا ور قازىپ، شەپكە ۇستالىپ، قويشا قىرىلعانشا، جاستىعىن الا جاتاتىن بولسىن! استىنا ات، قولىنا قارۋ بەرىلسىن، جۇرت وسىنى تىلەيدى!» دەدى تۇرلىقوجا. ايتباي دا كىبىرتىكتەپ، بىردەمەنى ايتتى. بىراق دۋ ونىڭ ءسوزىن ەستىرتپەدى. نامازدىگەردە ەل تارادى («قارقاراداعى كوتەرىلىس». 46-59-بەتتەر)
«سونىمەن، شىلدەنىڭ 11-ءى كۇنى ەرەۋىلدىڭ وتى لاپ ەتىپ جانعان كۇن بولدى». (س.تانەكەەۆ. 1916 جىل. قارقارا-البان كوتەرىلىسى) ءيا، 11 ءشىلدەدە كوتەرىلىستىڭ تۋى تىگىلدى. سول تۋدى ۇستاعانداردىڭ ءبىرى – تۇرلىقوجا جانسەركەۇلى.
ەندى تۇرلىقوجانىڭ تەرگەۋ ىسىنە بەرگەن جاۋابىنا توقتالايىق. «1916 جىلدىڭ 10 شىلدەسىندە قابان قاراعايداعى ۇزاق ساۋرىقوۆتىڭ اۋىلىنداعى كەڭەستە باسقا دا ادامدارمەن كەلىسە وتىرىپ، جوعارى مارتەبەلىنىڭ 25 يۋن جارلىعىنا وراي سوعىسىپ جاتقان اسكەر ماڭىنا قاتىناس، قورعانىس سالۋ جۇمىستارىنا ادام بەرمەۋگە جانە وسى جىلدىڭ 11 شىلدەسىندە وسى ۋەزدىڭ قارقاراداعى نارىنقول-شارىن بولىمشەسىنىڭ پريستاۆى پودۆاركوۆقا رەۆولۆەر، ناگاندارمەن قارۋلانعان مىڭ قارالى جيىنىنا قاتىسىپ، «ادام بەرمەيمىز، كىم بەرۋگە كەلىسەتىن بولسا، ونى ءولتىرەمىز» دەپ ايتتىم. …قارقاراعا كەڭەسكە كەلگەن يۆانوۆ، كەگەن، بايانكول، الجان، قۇرمان بولىستارىنىڭ ءتىلماشتارى گۋدزالەۆسكي، دوستوۆالوۆ، كوماروۆ، گريبانوۆسكييلەردەن اسكەرگە شاقىرىلعانداردىڭ ءتىزىمىن تارتىپ الىپ، قۇرتىپ جىبەردىم» (ق.م.و.ا. 109-قور. 1-ءتىزبە، 35-ءىس).
سونىمەن، تەرگەۋ قورىتىندىسىندا 67 ادام قىلمىستى دەپ تانىلادى دا، 15 ادام اسا قاۋىپتى قىلمىسكەر رەتىندە اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلادى. ولار:
1. تۇرلىقوجا جانسەركين – ايت بولىسى
2. ۇزاق ساۋرىقوۆ – قۇرمان بولىسى
3. قازىبەك شورمانوۆ – بايىنقول بولىسى
4. جامەڭكە مامبەتوۆ – يۆانوۆ بولىسى
5. سەرىكباي قاناەۆ – شىلىك بولىسى
6. ايتباي داركەمباەۆ – قوجبامبەت بولىسى… دەپ ارى قاراي كەتە بەرەدى. 11 شىلدەدەگى وقيعانى تەرگەۋ كەزىندە تىڭشى-ءتىلماش بىتكەننىڭ بارلىعى تۇرلىقوجانى «ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتتى» دەپ كورسەتەدى دە، اتىلۋعا بۇيىرىلعان 15 ادامنىڭ ىشىندە ول «№1 اسا قاۋىپتى قىلمىسكەر» دەپ تانىلادى.
م.اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامانىندا» جانە س.تانەكەەۆتىڭ «قارقارا-البان كوتەرىلىسى» شىعارمالارىندا تۇرلىقوجانى قاراقول تۇرمەسىندە «جوعالتىپ» الادى. «سەرىكبايمەن بىرگە جولدا اتىلدى» دەي سالادى. شىن مانىندە، ول تۇرمەگە قامالعان. قاراقول تۇرمەسىندەگى قىرعىننان ءتورت ادام امان شىعادى. ولار – اۋباكىر سۇلتانبەكوۆ، تۇرلىقوجا جانسەركين، ءبىلال رازاقوۆ، جايشىبەك بەكتەنوۆ. ەندى اۋباكىردىڭ ەستەلىگىنە نازار اۋدارالىق: «ء…تۇن ورتاسىندا اباقتىنىڭ ەسىگى اشىلىپ، ۇستىمىزگە ءبىرتالاي ادام كىرگىزدى. ولار – الباننان: ءجايشىبەك، تۇرلىقوجا، بەكدايىر، قازىبەك، سازا، كارىبوز، سىبانقۇل، قۇدياربەك، نوكە، جامپەيىس، قۇرمان، جاڭاباي، ءبىلال – بارلىعى ون ءۇش كىسى، بۇلاردى دا قارقاراعا شاقىرىپ الىپتى دا، قاراقولعا ايداپ كەلىپتى».
تۇرلىقوجانىڭ قاراقول قىرعىنىنان كەيىنگى تاعدىرى تۋرالى ءارتۇرلى دەرەكتەر جاريالانىپ ءجۇر. بىردە ەلمەن بىرگە قازا بولعاندىعى ايتىلسا، ەندى بىردە امان قالعانى، ىلە-شالا قايتا ۇستالىپ، اتىلىپ كەتكەندىگى ءسوز بولادى. دەرەكتەردىڭ وسىلايشا تۇرلەنىپ كەتۋىنە قاراقول تۇرمەسىنىڭ باستىعى حرامىحتىڭ 1916 جىلى 31 تامىزدا بەرگەن راپورتى سەبەپكەر بولعان. وندا ول تۇتقىنداردىڭ ءبارىن «اتىلدىعا» جاتقىزىپ قويعان.
سونىمەن، تۇرلىقوجا ەلگە ورالادى. اباقتى ازابى، قاراقول قىرعىنى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىنىڭ تۇگەلگە جۋىق وپات بولۋى ونى مويىتا المايدى، قايتا شيراتا تۇسەدى. تاۋى شاعىلماعان ول، پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەسىن توقتاتپاعان. سەرىكتەرىمەن بىرگە قىتايعا جۇرتتى ءوتكىزبەي تۇرعان شەكارا بەكەتiنە شابۋىل جاساپ، ونى جويىپ جىبەرگەن.
1917 جىلدىڭ كوكتەمىندە تۇرلىقوجا جانىنا ايت ىشىندەگى سۇيىندىكتەن امىرە مەرگەن مەن قالىبەكتەن بايبوسىن ءدىلماردى ەرتەدى دە، سۇمبەنىڭ ساعاسىمەن شارتاستىڭ ەتەگى، قىساڭنىڭ اۋزى ارقىلى تاعى دا قىتاي اسادى. وسى ساپار تۋرالى كودەك اقىن «ۇركىن» داستانىندا بىلاي دەيدى:
«تۇرلىقوجا جيىپ اپ:
«ەل بولمايسىڭ قىتايعا،
قاشۋدى، البان، قوي! – دەدi.
قالماقتان دۇرە جەگەنشە،
ءوز جەرiڭدە ءول!» – دەدi.
…تۇرلىقوجا جول شەكتi,
«ەلiمدi جيىپ الام» دەپ.
«ۇرiككەن جۇرتتى قايتارىپ،
قونىسىنا سالام»، – دەپ.
ءسۇيدiن دەگەن قالادا،
«ەرلiگiمدi كور» دەدi.
ساباپ تورگە قالماقتى،
ايتقانىنا كوندiردi.
اۋدارىپ الىپ بورتە اتتى،
جانىنا قاۋiپ ءتوندiردi.
ۇسەيiنباي قاشقارلىق،
ىڭعايىندا ول ءجۇردi.
مىڭ امبى، سiبە قالىس بوپ،
سوزiنە سوندا سەندiردi.
سەكسەن تۇيە، سەگiز ات،
ەل شىعىنىن ءوندiردi.
قاس، كۇنەس، تەكەس، جىرعالاڭ
ەردiڭ iسiن ەل بiلدi.
ءبارiن تۇگەل ارالاپ،
اقىلعا ەلدi كوندiردi.
قالجات، قورعاس، نارىنقول،
شەگارادان وتكiزiپ،
جەرiنە ەلدi قوندىردى.
…وپاسى جوق سۇم اجال،
ەسiل ەردiڭ قاپىدا،
وڭ ساپارىن سول قىلدى.
بارماق تiستەپ، سان ۇرىپ،
قالىڭ البان شۋلاپتى.
«اجال نەدەن بولدى» دەپ،
شاڭداتىپتى تۋلاقتى.
قاۋىپ قايدان دەمەڭiز،
قالماق دەگەن قۋ حالىق.
قاپىسىن تاۋىپ كەتiپتi,
ۇزەڭگiگە ۋ جاعىپ.
ء…ۇش كۇن سالىپ اراعا،
سۇمبەنiڭ ءوتiپ سۋىنان،
سول ۋدان ەر سۇلاپتى.
جەتكەنiندە جۇما كۇن،
جانسەركەنiڭ جانىنا،
ات جالىن قۇشىپ قۇلاپتى.
رايىمبەك، اۋدانىندا تۇرىپ، سەكسەننەن اسىپ و دۇنيەلىك بولعان ايتباي قاريانىڭ اڭگىمەسىنە كەزەك بەرەلىك: «1952 جىلى مەنى باسشىلار حات بەرىپ، ماڭعۇلكۇرەگە جۇمسادى. بۇل قىتايداعى «اشىلىپ سايراۋ» ناۋقانىنىڭ كەزى بولاتىن. قۇرمانجاننىڭ قۇلىبى جانىندا ءيىن تىرەسكەن ەل. اتاقتى قالماق مولىنعا ايىپ تاعىلىپ جاتىر ەكەن. جينالىس سوڭىندا ءسوز ايىپتالۋشىعا بەرىلدى: «ال، حالايىق، – دەدى ول، – باعانادان بەرى تاققان كىنالارىڭنىڭ ءبارى وتىرىك. مەندە ءبىر-اق ايىپ بار. ونى تابا المادىڭدار. بالا كەزىمدە ۇلكەندەردىڭ جۇمساۋىمەن «حاساقتىڭ حانى» تۇرلىقوجانىڭ ۇزەڭگىسىنە ۋ جاقتىم. كەيىن «ءولدى» دەگەن حابار كەلدى. مەنىڭ ايىبىم – وسى».
قالماقتار تۇرلىقوجانى «حاساقتىڭ حانى» دەپ بەكەر اتاماعان. البان ىشىندە الجاندار ديقانباي جانپەيىسوۆتi, ايتتار تۇرلىقوجانى حان سايلاعان. بۇل – پاتشا بيلىگىن مويىنداماي، ءوز الدىنا ەل بولۋ ماقساتىنداعى تالپىنىس. قالماقتار قازاقتىڭ ەكى ادامى ولگەندە توي جاساپ، ات شاپتىرعان. ءبىرى – تۇرلىقوجا، ەكىنشىسى – قۇسىق مەرگەنباي باتىر.
تۇرلىقوجا قالماقتاردىڭ قاستىعىنان 1917 جىلدىڭ مامىر ايىندا 54 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن.
نۇرلان ابدىبەكوۆ، جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.
بەس نارسەنى ءبىلىڭىز
1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس قاندى قىرعىنعا، قاسىرەتتى بوسقىندىققا ۇلاستى…سوندىقتان دا بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن قۇربان بولعانداردى الدىمەن ەل بولىپ ازا تۇتۋ، سونسوڭ بارىپ ۇلىقتاۋ ءجون دەپ بىلەمىز.
مەن بۇل ماقالامدا تومەندەگىدەي شىندىقتارعا مان بەرگىم كەلدى. بىرىنشىدەن، رەسەي پاتشاسىنىڭ جاپپاي قىرىپ-جويۋ ارەكەتى – قازاق ۇلتىنا جيىرماسىنشى عاسىردا جاسالعان بارلىق گەنوتسيدتىڭ باسى. نەگە؟
ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتiڭ «قيلى زامانىنىڭ» فرانتسۋز تىلىندەگى نۇسقاسىن وقىعان (اۋدارعان – عالىمجان مۇقانوۆ) البەرت فيشلەر: «پاتشا وكىمەتىنىڭ ءوز حالقىن مالشا قىرعان مىناداي سۇمدىق وقيعانى ەۋروپا بىلمەيدى! سۇمدىق قوي! قانداي قاسiرەت!» دەپ ازا بويى قازا بولادى. ال ەندى پوۆەستە ناعىز قىرعىندار ەمەس، ونىڭ شەت جاعى عانا ايتىلعان عوي. شىن مانىندە، مۇحاڭ مەڭزەپ وتىرعان پاتشا تاراپىنان بولعان قازاق ۇلتىنا جاسالعان قىرعىندى كەيبىر عالىمدار مويىنداعىسى كەلمەيدى ەكەن. جاقىندا، مامىردىڭ 20-21-دە بىشكەكتە وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا الەمنىڭ ءىرى-ءىرى بىرنەشە مەملەكەتىنىڭ – اقش، ەۋروپا، ازيا، قيىر شىعىس ەلدەرىنىڭ عالىمدارى قاتىسقان بولاتىن. سول عىلىمي جيىنعا قاتىسۋشىلار بۇل كوتەرىلىستە گەنوتسيد بولعان جوق دەگەندى ايتقىسى كەلگەن. شىندىعىندا، ءار اۋىلدان جان سانىنا قاراي وندىق، ەلۋلىك، جۇزدىك توپ قۇرىپ اتقا قونعان قازاقتاردان شوشىنعان پاتشالىق رەسەي قارقاراداعى كوتەرىلىسشىلەردى باسىپ-جانشۋ جانە قىرۋ-توناۋ ءۇشىن 8750 ادامنان قۇرالعان 35 روتا، 3900 جەندەتتەن قۇرالعان 24 جۇزدىك، 16 زەڭبىرەك، 47 پۋلەمەت ءجىبەرگەن. (ومىربەك وزعانباەۆتىڭ دەرەگى. «تۇركىستان» 16 ماۋسىم، 2016) وسىنشا اسكەر اناداي قارۋىمەن قورعانسىز ەلدىڭ ماڭدايىنان يىسكەيىن دەگەن جوق. جاپپاي قىردى. اتۋ، اسۋ، شابۋ، ورتەۋ، زورلاۋ، قورلاۋ ادىستەرىمەن ادەيى قىرۋ – جاي عانا جازالاۋ ەمەس، بۇل – تۇتاس ءبىر ۇلتتى جەر بەتىنەن جوسپارلى تۇردە جوق قىلۋ ارەكەتىنىڭ ايعاعى. گەنوتسيد ەكەندىگىنىڭ سەبەبىن سول كەزدەگى قىرىلعاندار مەن امان قالعاندار سانىن سالىستىرۋ ارقىلى انىقتاۋ وپ-وڭاي. مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى 1917 جىلى «قازاق» گازەتىنىڭ №254 جەلتوقساننىڭ 6-سىندا شىققان ماقالاسىندا جەتىسۋ بويىنشا 44 بولىستا 47 مىڭ 759 ءتۇتىن بولعانىن، ء(ار تۇتىندە 3-4 ادام بار دەپ ەسەپتەگەندە، بارلىعى ورتا ەسەپپەن 200 مىڭعا جۋىقتايدى – س.م.) سونان قىرىلعانى 95 200 ادام ەكەنىن، ءسويتىپ، كوتەرىلىسكە قاتىسقانداردىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلعانىن كورسەتكەن. قارقارا الابىنداعى 100- گە جۋىق ەلدى مەكەن قياناتقا ۇشىراپ، 373 ءۇي ورتەنگەن، كۇل بولعان. جازالاۋشى فون بەرگتىڭ ءبىر عانا وتريادى ءۇش كۇننىڭ ىشىندە قاراقولدان تەكەسكە دەيىنگى ارالىقتا 1110 ادامدى اتقان، اسقان، شاپقان. يۆانوۆتىڭ وتريادى مۇنان دا كوپ ادامدى ولتىرگەن. (بۇل جونىندە وزدەرى بەرگەن راپورتتارىندا ايتىلادى) ىلايلىدا بولعان قاندى وقيعا، قىرعىنتەكشەدەگى قىرعىن، اقشوقىداعى قىرعىن – مۇنىڭ ءبارى – سول جاپپاي قىرىپ-جويۋدىڭ جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلعاندىعىنىڭ دالەلى. ەندەشە، قارقارا كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلاردى جازالاۋدىڭ سوڭى گەنوتسيدكە ۇلاستى دەپ تۇسىنگەن الدەقايدا ادىلەتتى بولماق. سوندا عانا ءبىز ازاتتىقتىڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ، بوستاندىقتىڭ، ەركىندىكتىڭ قۇنىن تەرەڭ سەزىنەمىز.
ەكىنشىدەن: جاپپاي قىرىپ-جويۋ باستالعاندا قازاقتار ۇرپاعىن امان الىپ قالۋ ماقساتىندا امالدىڭ جوعىنان تۋعان جەرىن تاستاپ بوسقىن بولدى.كىندىك قانى تامعان جەردى، اتامەكەنىن تاستاۋ – «تۋعان جەرگە تۋىڭ تىك» دەيتىن قازاق ءۇشىن ەڭ اۋىر ازاپ. مورالدىق-پسيحولوگيالىق اۋىر سوققى. ولشەمى جوق جازا. قاشۋدىڭ سوڭى بوسقىندىققا ۇلاستى. بۇل ۇركۋ نەمەسە ۇدەرە كوشۋ ەمەس، بۇل جاپپاي بوسقىندىققا ۇشىراۋ. 237 مىڭنان استام ادام شەكسىز ءزابىر كورىپ قىتاي اسقان. جاركەنت ۋەزىنىڭ حالقى كوتەرىلىسكە دەيىن 17 مىڭ 712 ءتۇتىن قۇراعان بولسا 1916 جىلدىڭ كۇزىندە 12 مىڭ 612 ادام بوسقىندىققا ۇشىراپ، قىتاي اسقان. ولار شەكارادا تاعى دا قىرعىنعا ۇشىراعان. ارى وتكەننەن كەيىن قىتاي قالماقتارىنىڭ قىرۋ، توناۋ، قورلاۋ، زورلاۋىنا تاپ بولعان. ودان 1917 جىلى قايتا بەرى وتكەندە دە بوسقىندىقتىڭ زاردابىن ودان ءارى تارتقان. قاشىپ بارا جاتقان اننەنكوۆتىڭ اشۋلى اسكەرىنە تاپ بولىپ، تاعى قىرىلعان. وسىنداي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ەلدى جاپپاي بوسقىندىققا ۇشىراتقان. مامىردىڭ 20-21-ىندە بىشكەكتە وتكەن كونفەرەنتسيادا 1916 جىلعى قازاقتاردىڭ قىتايعا امالسىز بوسۋىننىڭ سەبەبى – پاتشانىڭ اسكەرگە ادام الۋ تۋرالى جارلىعىن ورىنداۋدان، ياعني «پاتشا اسكەرىنە بالا بەرۋدەن جالتارۋ امالىمەن قاشقان» دەگەن تۇجىرىم ايتىلادى. مەن مۇنداي پىكىرگە ءتۇپ تامىرىمەن قارسىمىن. قازاقتاردىڭ قىتايعا بوسۋى سولداتقا بالا بەرمەۋ سەبەبىنەن ەمەس، پاتشاعا ءادىلىن ايتامىن دەگەن قاراپايىم حالىقتى جاپپاي قىرىپ-جويۋعا ۇشىراتقاننان كەيىن قارا باسىنان گورى ۇرپاعىن امان الىپ قالۋ ماقساتىندا امالسىز بوسقان. پاتشاعا «بالا بەرمەيمىن» دەگەندە ولار ورىس بالاسى قاتارلى قولىنا مىلتىق الىپ مايدانعا شىعۋ ەمەس، تىلداعى قارا جۇمىسقا سالىناتىن بولعاندىقتان، مۇنىڭ ءوزى وزگە حالىقتىڭ ەر-ازاماتتارىنان تومەن ساناعاندىق رەتىندە نامىسىنا تيگەندىكتەن، مۇنان دا زورعىسى پاتشا ۇكىمەتى وتارلاۋ ساياساتىن تىم بىرجاقتى جۇرگىزىپ جانە اشىقتان-اشىق جەرگىلىكتى ۇلتتى اتامەكەنىنەن ىعىستىرعاندىقتان، ونىڭ ءوزى ءوز جەرىندە ءوزى سالىق تولەيتىن، ءوز جەرىنە ءوزى يە بولا الماي قورلانعاندىقتان كوتەرىلدى. كوتەرىلگەن ەلدى قىرعىنعا ۇشىراتتى. سول سەبەپتەن دە ەل امالسىز بوستى. سوندىقتان دا امالسىز تۋعان جەرىنەن باسقا جاققا كەتۋگە ءماجبۇر بولعانداردى «قاشقاندار»، «ۇرىككەندەر»، «اۋا كوشكەندەر»، «اۋعاندار» دەمەي، رەسمي تۇردە «بوسقىندار» دەگەن اتپەن اتاۋدىڭ وسىنداي عىلىمي نەگىزى بار دەپ بىلەمىن.
ۇشىنشىدەن: زار ولەڭدەرى – تاريحي شىندىقتىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى. وسى بوسقىندىق كەزىندە ءاۋ باستا اقىندىق قانىندا بار قازاقتىڭ ەكەۋىنىڭ ءبىرى زار ايتقان. ىشكى شەرىن سول زارلى ولەڭمەن شىعارعان، كوڭىلىن زارلى ولەڭمەن جۇباتقان. وسى قىرعىننان، بوسقىننان تۋعان سول زارلى ولەڭدى ەكىنىڭ ءبىرى ايتاتىن بولعان. سولاردىڭ كوبى ەل اۋىزىندا كەشەگى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلدى. ونى كودەك تە، رىسكەلدى دە، اكىمبەك تە، ءابدىحالىقتىڭ ايەلى دە، نۇراقىن جىرشى دا، شارعىن دا، اجەك تە شىعارعان. ولاردى بىلايعى جۇرت ءبىرىنىڭ اۋزىنان ءبىرى جاتتاپ ايتاتىن بولعان. ايتۋ ارقىلى ىشكى زار-زاپىرانىن سىرتقا شىعارىپ، ءوزىن-ءوزى جۇباتقان. شەرىن تارقاتقان. ءسويتىپ، ولەڭ ارقىلى ءوزىن-ءوزى رۋحتاندىرعان. تاريحي شىندىقتى ايتا وتىرىپ، جىگەرىن جانىعان. جەڭىلمەسكە، بەرىلمەسكە بەكىنگەن. بوسقىندىقتا تۋعان بۇل زارلاۋلار كەيىن بايلاردى جاپپاي تاركىلەۋ كەزىندە قايتا ايتىلا باستاعان تۋعان جەرىنەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قىسىمىنان امالسىز بوسىپ بارا جاتقان. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ سولاقاي ساياساتىنان ۇرپاعىن امان الىپ قالۋ ماقساتىندا تۋعان جەرىن قيماي كوشكەن ەل تاعى دا ناۋبەتكە ۇرىنىپ، توز-توز بولىپ بوسقان. وسى ناۋبەتتەر كەزىندە تۋعان زار ولەڭدەردى قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى تاريحي وقيعا تۋدىرعان زارلاۋ جانرى دەپ عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋدى قولعا العان دۇرىس ءجانە ول بۇگىنگىنىڭ مىندەتى دەپ بىلەمىن..
ەل باسىنا تۋعان الاساپىران، ازالى كۇندەردى ءوز كوزىمەن كورگەن كودەك اقىن بايشىعانۇلى مارالباي قايعىسى مەن مۇڭى ءبىر، كورگەن زوبالاڭدارى ۇقساس البان مەن بۇعى رۋىنىڭ زارىن ايتادى:
بۇعىمەن قاتار جاتقان البانىم-اي،
قۇلاشتاپ تاتىراڭعا سالعانىڭ-اي!..
بۇل كۇندە قىرعىن مەنەن قۋعىن كورىپ،
تۇرعانىڭ زامان تەتىر اينالىپ-اي!
توسكەيدە مالى بىرگە، توسەكتە باس،
كۇيزەلدى، كۇڭىرەندى مال-جانىڭ-اي!
بارعاندا ورگە بوسىپ قايتىپ كەلدىك،
قورلانىپ جاياۋ-جالپى ارلانىپ-اي!
بيلىگى زامانىڭنىڭ وزىڭدە ەمەس،
قايتەيىن امال بار ما، ارمانىم-اي!.
ەل توزعان، ەر ازعان زوبالاڭدى كۇندەردە نە ىستەرىن بىلمەي، امالى قۇرىعان جۇرەكتەن اششى مۇڭ زار بولىپ شىققان:
…البانىم!
البانىم-اي، Aلبانىم-اي،
ايىرىلىپ البانىمنان قالعانىم-اي…
ايت، تويدا التى قىردان ءان شىرقاۋشى ەم
زارىنا سور زاماننىڭ سالعانىم-اي!
ساپىرا سار قىمىزدى شايقاپ ىشكەم،
زار بولىپ قارا سۋعا قالعانىم-اي…
دەپ ەدىم اق پاتشادان قۇتىلدىم با،
قىتايدىڭ تۇتىلعانىم قالماعىنا-اي…
قۋ قالماق ءىلىپ الىپ قارماعىنا-اي
جانىڭدى جەگىدەي جەپ، جالماۋىن-اي…
دەيدى جىرشى نۇراقىن قاسىمبەكۇلى. وسىنداي زارلى جىرلاردى زەرتتەي كەلە مىناداي قورىتىندىعا كەلەمىز:
ءحانتاڭىرى باۋرايىندا بولعان تاريحي قانقۇيلى ۋاقيعا تۋعىزعان شەرلى، مۇڭلى، قايعىلى، وكسىكتى، وكىنىشتى، قاسىرەتتى كوڭىلدەن شىققان زارلى ولەڭدەردى ءبىز ەكى سوزبەن «زار ولەڭ» نەمەسە ءبىر سوزبەن «زار» دەپ اتاساق. ولاي اتاۋىمىزعا باستى سەبەپ مىنالار:
– زار ءبىر عانا ادامنىڭ ەمەس، تۇتاس ءبىر ەلدىڭ باسىندا بار مۇڭ-شەردى ارقاۋ ەتەدى;
– زار ءبىر عانا ساتتىك ەمەس، ءبىر كۇن نەمەسە ءبىر اي ءتىپتى، بىرنەشە جىلدار بويى تۇتاس ءبىر ەلدىڭ باسىندا تۇرىپ العان اۋىر دا ازاپتى قيىنشىلىقتاردا ومىرگە كەلەدى دە سول جىلدار بويى ەل ىشىنە كەڭ جايىلادى.
– زار تيپتىك سيپات العاندىقتان دا وزىنە عانا ءتان مازمۇندىق-پىشىندىك قالىپقا تۇسكەن، ول قالپى تۇراقتالعان; (كوبىنەسە 11 بۋىندى قارا ولەڭ ۇلگىسىندە. تارماقتىڭ سوڭعى ءسوزى «-اي!» دەگەن وكىنىش پەن اششى زاردى ايقىندايتىن جۇرناق قوسىلىپ ايتىلادى).
– زار ءبىر اقىن شىعارعانىمەن جۇرتتىڭ بارىنە ورتاق تاقىرىپتى قوزعايتىن بولعاندىقتان، وزگەلەر دە تەز جاتتاپ الىپ، شەرىن تارقاتۋ ءۇشىن ايتا بەرەتىن جىر بولىپ قالىپتاسقان، سوندىقتان دا ول جالپىلىق ياعني حالىقتىق سيپات العان;
– زار ءبىر عانا كەزەڭدىك جانر رەتىندە ءومىر سۇرەدى، ياعني حالىق باسىنان وتكەن قىرعىن مەن بوسقىندىق، ارىپ-اشقان، ەلدەن، جەردەن ايىرىلعان قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە عانا ەرەكشە كورىنىپ، كەيىن زامان وزگەرگەندە كۇندە ايتىلا بەرمەيتىن، تاريحتى ەسكە تۇسىرگەندە عانا بوي كوتەرەتىن ءداستۇرلى ولەڭ-جىردىڭ ءبىرى ساناتىندا ءومىر سۇرەدى.
تورتىنشىدەن: ەرەۋىلتوبە – تاريحي تاعىلىمى بار ەسكەرتكىش. ونىڭ ورنى كومەسكىلەنبەۋى كەرەك.
«جۇلدىز» جۋرنالى 1976 جىلعى ءبىر سانىندا وسى كوتەرىلىستە شەيىت بولعان باتىر اتالارىمىزعا جانە ناقاقتان قىرىلعان بالالار مەن انالارعا ارناپ 1926 جىلى وراز جاندوسوۆ، ىدىرىس كوشكىنوۆ، اۋباكىر جۇنىسوۆتەر باستاپ، قازاق دراما تەاترىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان سەركە قوجامقۇلوۆ، قاليبەك قۋانىشباەۆ، قانابەك بايسەيىتوۆ، ەلۋباي ءومىرزاقوۆ، قاپان بادىروۆ، كۇلاش بايسەيىتوۆا، امىرە قاشاۋباەۆ، يسا بايزاقوۆتار قوشتاپ، جارمەڭكەگە جينالعان بۇكىل ەلدى ۇيىمداستىرىپ، قازاقتاردىڭ شەشىم شىعارار، انت قابىلدار ءتورى، كەشەگى كوتەرىلىستىڭ ورداسى بولعان ايتتوبەگە شىعىس جاعىنداعى جەلقارقارا ارناسىنان تاس تاسىپ ءۇيىپ، ونى نامىستى كوتەرىلىستىڭ قۇرمەتىنە، باسقاشا ايتقاندا، ازاتتىق ءۇشىن ايقاستىڭ قادىرى مەن قاسيەتىنە ارناپ «ەرەۋىلتوبە» دەپ اتاعانىن جازىپتى. وسى ەرەۋىلتوبە تۇرعىزۋعا قاتىسقاندارى تۋرالى يسا بايزاقوۆ تا، ەلۋباي ومىرزاقوۆ تا، قاليبەك قۋانىشباەۆ تا ءوز ەستەلىكتەرىندە ايتقان.
كەيىن گازەت-جۋرنالداردا ءبىرشاما ايتىلدى. وسى ماقالانىڭ اۆتورى، بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ، تۇرسىن جۇرتباەۆ، ت.ب. جازدى. ماسەلە كوتەردى. وسىنداي قوعامدىق پىكىردىڭ قالىپتاسۋىنان كەيىن عانا كەگەن اۋدانىنىڭ كوممۋنيستەر باستاعان باسشىلارى ىسكە كىرىستى. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە 1987 جىلى قازان توڭكەرىسىنىڭ 70 جىلدىعىنا ورايلاس ەسكەرتكىش قويىلدى. ول ەسكەرتكىش ناعىز ەرەۋىلتوبەنىڭ ۇستىنە ەمەس، باسقا توبەگە ورناتىلدى. «ەرەۋىلتوبە – وسى» دەگەنگە جۇرت نانا قويمادى. ويتكەنى، بۇل توبەنىڭ باسىندا، نە اينالاسىندا، باۋىرىندا، تىم بولماسا ەتەگىندە كەشەگى 1926 جىلى «بۇكىل حالىق ەكى قابات ءۇيدىڭ بيىكتىگىندەي» (سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ ءسوزى) ەتىپ ءۇيگەن تاستاردىڭ بىردە-ءبىرى جوق ەدى. شىعىسىنداعى جەلقارقارا دا، باتىسىنداعى باسقارقارا دا الىس. جاياۋ-جالپى دا، اربامەن دە، قورجىنعا سالىپ بوكتەرىپ تە تاس تاسۋعا تىم شالعاي ەدى.ۇلكەن قارقارا وزەنى مەن بۇل توبەلەردىڭ اراسىندا تاس كوتەرگەن ەمەس، جاي جاياۋ ادامنىڭ ءوزىنىڭ ءوتۋى قيىن سازداۋىت بار-تىن. وسىنداي كۇماندى توبەگە قويىلعان ەسكەرتكىشتىڭ ءمارمار تاقتاسىنا «تاسۇيىك» دەگەن ءدۇدامال اتاۋ جازىلدى. كوممۋنيستەر «قازاقتار ورىستاردى قىرعان، رەاكتسيالىق حاراكتەرى بار كوتەرىلىسكە ەسكەرتكىش قويدى» دەي مە دەپ جاسقانسا كەرەك. بىراق باق ارالاسىپ، جوعارى جاقتان وزبەكالى جانىبەكوۆ نۇسقاۋ بەرىپ، كوپ ۇزاماي وسى ورناتىلعان ەسكەرتكىشتىڭ اتى وزگەرتىلدى. «ەرەۋىلتوبە» دەلىندى.
قىرعىنداردا ولگەن ادامداردىڭ سۇيەگىن كىم ارۋلاپ جەرگە تاپسىردى دەيسىز؟! قاراقولدان تەكەسكە دەيىنگى ارالىقتاعى ساي-سالا، قىرات-قىرقا، جازىق دالادا قالعان جوق پا كومۋسىز… ەندەشە، بۇكىل قارقارا الابى تۇتاسىمەن ۇلت -ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ورداسى جانە سول جولدا شەيىت بولعانداردىڭ سۇيەگى جاتقان كيەلى جەر رەتىندە ءار نۇكتەسى ءتاۋ ەتۋگە تۇرارلىق.
ءبارى ءجون. بىراق حالىق جادىن الداۋ مۇمكىن ەمەس. باستى ماسەلە – اتا-بابالار اماناتىنا ادالدىقتا. مىنە، 90 جىل ءوتتى. شىن ەرەۋىلتوبە ءوزىنىڭ تاريحي ورنىندا جوقشىسىن ءالى كۇتىپ جاتىر…
ەرەۋىلتوبە – وسىنداي قاسيەتتى دە كيەلى ىستەرگە قويىلعان، تاريحي تاعىلىمى بار ەسكەرتكىش. ەرەۋىلتوبەدە – ەلى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن وراز جاندوسوۆ، ىدىرىس كوشكىنوۆ، ءاۋباكىر ءجۇنىسوۆ، قاپەز بايعابىلوۆ باستاعان قايراتكەرلەر مەن سەر-اعاڭ قوجامقۇلوۆ باستاعان ونەر تارلاندارىنىڭ الاقاندارىنىڭ تابى، تابانىنىڭ ءىزى قالعان، ماڭداي تەرلەرىمەن بىرگە ازاماتتىق-پاتريوتتىق سەزىمى سىڭگەن رۋحتى توبە، تاريحي ماعىناسى زور قۇندى مۇرا. بۇل ەرەۋىلتوبە – ازاتتىق ءۇشىن ايقاس، تاۋەلسىزدىك ۇشەن كۇرەس سيمۆولى. قازاق دەگەن حالىقتىڭ الدىڭعى بۋىنىنىڭ كەيىنگى بۋىنىنا قالدىرعان تاريحي اماناتى.
بۇل توبەنى ءاۋ باستا كىمدەر ۇيگەن؟ عۇندار ما؟ ساقتار ما؟ ۇيسىندەر مە؟ تۇرىكتەر مە؟ كىمدەردەن بىزدەرگە تىكەلەي مۇرا بولىپ قالدى ەكەن؟ ارينە، مۇنىڭ بارىنە احان وڭعار باستاعان ارحەولوگ، تاريحشىلاردىڭ كۇنى ەرتەڭ جاۋاپ بەرەتىنى ءسوزسىز. بىزگە ايتقانى – بۇل توبەدە ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 6-7-عاسىرعا ءتان بەلگىلەر دە جانە ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 2-5-عاسىرلارىنا ءتان نىشاندار دا بار كورىنەدى.
مەن 1926 جىلى قازاقتاردىڭ ەسكەرتكىش قالدىرۋ ءادىسىن ەسكە الا تۇرىپ، سوناۋ كونە زامانداردان جالعاسقان ۇلى ساباقتاستىقتى بايقادىم. بايىرعى ساق، ءۇيسىن بابالارىمىز ەل جادىندا قالدىرار تۇلعا جەرلەنگەن مولانىڭ، بەيىتتىڭ ۇستىنە ءداستۇر بويىنشا سانالى تۇردە بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتى ساقتاي وتىرىپ تاس ۇيگەن ەكەن. تاس ءۇيۋ سول زاماننىڭ ادەت-ادەبى، عۇرپى، ءداستۇرىنىڭ بولىنبەس بولشەگىنە اينالعان.
ەڭ قىزىعى – سوناۋ ەكى مىڭ جىلدىق ۋاقىت وتكەن سوڭ كەشەگى حح عاسىر باسىنداعى وراز جاندوسوۆ باستاعان ساياسي قايراتكەرلەر، سەركە قوجامقۇلوۆ باستاعان ونەر تارلاندارى جانە سولارعا ەرگەن بۇكىل اتالارىمىز دا توبەنىڭ ۇستىنە تاس ۇيگەن. بۇل نەتكەن ساباقتاستىق؟ تاس ءۇيۋ عۇرپى وراز جاندوسوۆ باستاعان حالىقتىڭ ساناسىندا قايدان ءجۇر؟ سونشاما اۋرە بولماي-اق، قاراعايدىڭ شانجاسىن مايلاپ، قازىق جاساپ، وعان ءبىر تاقتاي شەگەلەپ ونىڭ بەتىنە «ەرەۋىلتوبە» دەپ جازىپ، شانشي سالۋىنا دا بولار ەدى عوي. جوق، ويتپەيدى! ءجارمەڭكەگە كەلگەن قازاقتىڭ كارى- جاسى قالماي، ءبارى جابىلا جاقىن جەردەگى وزەن اڭعارىنان جاياۋلاپ تا، اتپەن دە، اربامەن دە، دوربامەن دە تاس تاسىپ اكەلىپ ۇيەدى! نەگە؟!
سويتسەك، قادىرلى دە كيەلى ءارى تاريحي ماڭىزى مەن ءمانى بار ورىنعا تاس ءۇيۋ ءداستۇرى حالىقتىڭ تاريحي جادىندا ەجەلدەن، ياعني سوناۋ عۇندار مەن ساقتاردان، ۇيسىندەردەن بەرى ساقتالعان ەكەن! ونداي ءداستۇر سانادان-ساناعا، ياعني ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسىپ وتىرعان ەكەن! دەمەك، قارقارا الابىنىڭ قازىرگى تۇرعىندارىن ەجەلگى تۇرعىنداردىڭ ۇرىعى ۇزىلمەگەن ۇرپاعى دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى!..
سونىمەن، «ەرەۋىلتوبەنىڭ» تاريحى ەجەلگى داۋىرلەرگە جەتەلەدى. ياعني ونىڭ ءمانى مەن ماڭىزى بۇرىنعىدان دا ارتا ءتۇستى. ەندەشە، وسى ەسكەرتكىشتىڭ حالىقارالىق مارتەبەسىن اسقاقتاتىپ، ۇرپاقتار قاستەرلەپ وتەتىن تاريحي ءمانى جوعارى، رۋحاني قۇنى ولشەۋسىز جادىگەرگە اينالۋىنا كۇش سالۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن الدىمەن جاقسىلاپ قورشاپ، تاقتاعا تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ انىقتاماسىن جازىپ، ءبىر تاسىن دا شاشاۋ شىعارماي، تاريحي ماڭىزى بار ەسكەرتكىش رەتىندە مەملەكەتتىك تىركەۋگە الىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قورعاۋ كەرەك!
بەسىنشىدەن: بۇل كوتەرىلىستىڭ حالىقارالىق ءمانى بار.
ويتكەنى كوتەرىلىسكە سەبەپشى بولعان بىرىنشىدەن، پاتشالىق رەسەيدىڭ; ەكىنشىدەن، پاتشا جارلىعىن جەلەۋ ەتىپ، وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى شىققان قازاق ەلىنىڭ; ۇشىنشىدەن، وتارلاۋ ساياساتىنا جانە قاراقولدا ورىس اۆتونومياسىن قۇرۋعا قارسى كوتەرىلگەن قىرعىز ەلىنىڭ; تورتىنشىدەن، بوسقان ەلدى توسىپ العان جانە كەرى قايتارعان قىتاي ۇكىمەتىنىڭ; بەسىنشىدەن، «تۇرىك باۋىرلارىمىز نەگە قىرعىنعا، ودان بوسقىنعا ۇشىرادى» دەگەن الاڭ كوڭىل بىلدىرگەن تۇركيا مەملەكەتىنىڭ قاتىسى بولعاندىقتان، بۇل كوتەرىلىسكە ءبىر عانا البان دەگەن تايپانىڭ باس كوتەرۋى ەمەس، بىرنەشە مەملەكەتتىڭ قاتىسى بار ءارى ەلارالىق ءمانى ۇلكەن ءىرى تاريحي وقيعا دەپ قاراعان دۇرىس. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس ماڭىزىنىڭ سالماقتىلىعى سوندا.
قارقارا كوتەرىلىسى :
– ءۇش ءجۇز جىلعا ۇلاسقان پاتشالىق يمپەريانىڭ وتارلاۋ بۇعاۋىن تاس-تالقان ەتكەن;
– جازىقسىز جانداردى، بەيبىت تۇرعىنداردى قورلاۋ، ازاپتاۋ، قۋعىنداۋ، قىرىپ-جويۋ ارقىلى جەردى بوساتۋ، بوساعان جەرلەرگە ءوز ازاماتتارىن ورنالاستىرۋ ارقىلى يەن دالاعا يە بولۋ شارالارىن ۇزدىكسىز جۇرگىزگەن پاتشالىق رەسەي ارەكەتىنىڭ ساياسي استارىن اشىپ بەرگەن;
– قازاق حالقىنا پاتشالىق رەسەي تاراپىنان جۇرگىزىلگەن گەنوتسيدتى ايعاقتاعان ۇلى وقيعا. ول وسىنداي مانىمەن دە باعالى. سونىمەن بىرگە قارقارا كوتەرىلىسى – قازاق حالقىنىڭ ءوز ۇرپاعىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارعان ىنتىماعىن پاش ەتكەن سانالى ارەكەتتەر ناتيجەسى;
– تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان اتا- بابالارىمىزدىڭ ۇلى ەرلىگىنىڭ كۋاسى.
ساعاتبەك مەدەۋبەكۇلى،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى.
قىزىلساي قىرعىنى
…شۋ وزەنىنىڭ تەرىسكەيىن بويلاي، قاتار جاتقان ورىكتى، سارىبۇلاق، جولدىساي، جانساي ساعالارىندا مال ءوسىرىپ، ەگىن سالىپ، ءوزىمەن ءوزى جاتقان قازاق اۋىلدارىن «پاتشا سوعىستىڭ قارا جۇمىسىنا قازاقتان ادام الاتىن بولىپتى» دەگەن جايسىز حابار ءدۇر سىلكىندىرەدى. كوپ ۇزاماي «ءومىربايدىڭ كوكاعاشى» دەگەن جەردە سىرىمبەت ەلىنىڭ ىرعايتى، قالعۇتى، ءشومىش بولىستىقتارىنا قاراستى ەلدىڭ بىرلەسكەن جيىنى وتەدى. اتتارىن ويقاستاتقان ستارشىن، اۋىلناي اتاۋلىلار: «اق پاتشاعا قارسى بولماڭدار، 19 بەن 43 جاس اراسىنداعى جىگىتتەردى مايدان جۇمىسىنا جيىپ بەرىڭدەر» دەپ، بولىستارعا ءسوزىن وتكىزە دىگەرلەيدى. قاراپايىم جۇرتتىڭ ەڭسەسى باسىلىپ، وزەگى قارايادى. «ءتۇرلى الىم-سالىقپەن جۇدەتكەنى ازداي، ەندى جەلكىلدەگەن جاستارىمىزعا اۋىز سالماق پا؟» دەپ كوكىرەكتەرى قارس ايىرىلادى. «حالىق ءسوزىن سويلەيتىن ءبىر جاننىڭ بولماعانى ما؟» جوق، بار ەكەن ونداي ازامات! ءشومىش بولىسىنىڭ كەدەي جاتاعى، ەر تۇلعالى اسان تاسبولاتوۆ ءۇشباي بولىستىڭ شادىر كوزىن شاقشيتا بىلاي دەيدى:
– بايقاڭدار، بولىستار! ءبىز سەندەرگە توپتاپ ايدايتىن مال ەمەسپىز. نامىسىمىزدى تاپتاتپايمىز، سولداتقا ادام بەرمەيمىز. ءبىز ءتىرى تۇرعاندا جاس قۇراقتارىمىزدى وتاتپايمىز!
سول كەزدە اسانعا ىلەسە بەيسەنباي قوجامبەتۇلىنىڭ دا ىزعارلى ءۇنى ەستىلەدى:
– مەنىڭ ايتارىم دا وسى، بارمايمىز سولداتقا! تۋعان جەردەن ۇزامايمىز، ولسەك تە الىسىپ ولەمىز!
جيىن اياعىن كۇتپەستەن اتتارىنىڭ باسىن كەرى بۇرعان ولارعا تاعى بىرنەشە جىگىت ىلەسە كەتەدى. سونىڭ ەرتەسىنە-اق: «ءۇش بولىس سىرىمبەتتىڭ جيىنىندا اسان مەن بەيسەنباي پاتشا جارلىعىنا قارسى ءسوز ايتىپتى، بولىستى شاپپاققا قول جيناپ جاتىر ەكەن» دەگەن ءسوز بۇكىل قورداي ەلىنە تارايدى.
بۇل سىبىستىڭ جانى بار بولاتىن. وزبىرلىقتان ىعىر بولعان حالىق بويلارىن كەك كەرنەپ، تۇس-تۇستان اساندى ىزدەپ كەلىپ جاتتى. ارقيلى ويلارىن ورتاعا سالدى. «تەرىسكەيدە بەكبولات سارباز جيناپ جاتىر دەيدى، سوعان بارىپ قوسىلايىق»، «كۇنگەيدە قىرعىز جىگىتتەرى دە پاتشاعا قارسى كوتەرىلىپ، يۆانوۆكانى باسىپ الىپتى. توقپاقتا، كەمىندە دە جۇرت كوتەرىلىپ جاتقان كورىنەدى، سولارمەن بىرىگەيىك» دەستى.
اسان مۇنى ەستىسىمەن كۇن-ءتۇن دەمەي، ەل اراسىنان جارامدى مىلتىق، نايزا، قىلىش جيناپ، ادام سانىن كوبەيتەدى. كوتەرىلىسشىلەرگە بارىپ قوسىلۋ تۋرالى ۇيعارىمعا كەلىپ، دەرەۋ ىسكە كىرىسەدى. جانسىزدارى ارقىلى ونىڭ ءار قادامىن اڭدىپ وتىرعان بولىستار «بۇلىكشىل» اۋىلداردىڭ باس كوتەرەرلەرىن جازالاۋدى سۇراپ، توڭىرەكتەگى ورىس الپاۋىتتارىنا شابادى. ءستولىپيننىڭ سۇرقيا ساياساتىمەن قازاق جەرىنىڭ ەڭ شۇرايلى وڭىرلەرىنە اۋىز سالعان قارا شەكپەندىلەر بۇل ايماقتا دا از ەمەس بولاتىن. قۇنارلى قورداي قويناۋىنا دەندەي ەنگەن ورىس مۇجىقتارى گەورگيەۆكا، ۋسپەنوۆكا، مالوارحانگەلسك، نوۆوالەكساندروۆكا، ميحايلوۆكا، بلاگوۆەششەنكا، گورنونيكولسك ءتارىزدى سەلولار سالىپ، جەرگىلىكتى قازاقتاردى جايىلىمنان قىسا باستاعان. قاراسۋدى بيلەگەن شىرىگەن باي فەدور دەرەۋ جاساق جيىپ، ەلدى پاتشا جارلىعىن ورىنداۋعا كۇشتەپ كوندىرمەك بولادى. سۇلۋتوردەگى كۋلاك كاشيرين دە سول ايماقتاعى قازاقتاردى تىرپ ەتكىزبەي ۇستاۋ قامىنا كىرىسەدى.
ال، اۋىلدان جىراقتا، تاۋ ىشىندە قۇرىلىپ جاتقان اساننىڭ قولى كۇننەن-كۇنگە تولىعىپ، كادىمگىدەي ءىرى توپقا اينالادى. اقىرى ول ءجۇز قارالى جىگىتپەن اتقا قونادى. كوبىنىڭ قارۋى – cويىل، توقپاق، شوقپار، ءبىراۋىز، قوساۋىز بىلتەلى مىلتىق. جىگىتتەر الدىمەن شۋدىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ، بىرقۇلاقتاعى (يۆانوۆكا) قىرعىز كوتەرىسشىلەرىنە بەت تۇزەيدى. بۇلار كەلگەندە ولار جەڭىلىس تاۋىپ، الاتاۋعا شەگىنگەن ەكەن. توقپاق پەن كەمىن تاراپتاعى كوتەرىلىسشىلەر دە پاتشانىڭ قارۋلى وتريادتارىنا توتەپ بەرە الماي، باسىلىپتى. اسان جىگىتەرىمەن امالسىز كەرى قايتادى. الايدا، كۇش بىرىكتىرمەيىنشە، ازداعان توپپەن قىرعىزدارشا جەڭىلىس تابارىنا كوزى جەتەدى. ەندى قالايدا سۋىقتوبە، ۇشقوڭىر جاقتا قۇرىلىپ جاتقان بەكبولاتتىڭ قالىڭ قولىنا بارىپ قوسىلۋدى كوكسەيدى. اينالاعا حابار سالىپ جاساعىن، قارۋ-جاراعىن كوبەيتۋگە دەن قويادى. قاساباي مەرگەن، ارعىنباي اڭشى، بەيسەنباي، ەسپەمبەت سىندى وجەت جىگىتتەردى قاسىنا توپتايدى.
قوردايداعى ەرەۋىل جايلى حابار پىشپەكتىڭ ۋەزدىك باستىقتارىنا جەتىپ، ولار جەدەل تۇردە جازالاۋشى وترياد شىعارادى. اساندى نە تىرىدەي، نە ولىدەي الىپ كەلۋ، جاساعىن تۇگەل قىرۋ تاپسىرىلادى.
«شاش ال دەسە، باس الاتىن» اۋمەسەر كازاك-ورىستار جول-جونەكەي جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا ويلارىنا كەلگەنىن ىستەيدى. ءسال قارسىلىق كورسەتكەنىن اتىپ نەمەسە قىلىشتاپ شاۋىپ كەتە بارادى. جەندەتتەردەن قايمىققان ءبىر پاقىر اقىرى باسقالاردىڭ اماندىعى ءۇشىن اسانداردىڭ جينالعان جەرىن كورسەتىپ بەرەدى. «سولدات كەلىپ قالدى!» دەگەندە اسان سانىن ءبىر-اق سوعادى. قاپىدا قالعان جىگىتتەردىڭ قاشا ءجۇرىپ اتقانىنان بىرەر سولدات وققا ۇشىپ، جارالانعانى بولماسا، ءبالەندەي تەگەۋرىندى قارسىلىق كورسەتە المايدى. جەندەتتەر ءجۇزدەن اسا ادامنىڭ قانىن سۋداي توگەدى. بۇل قىرعىندا كەنجەبالا بەكبولاتقىزى دەگەن ءجاسوسپىرىم قىز عانا ولىكتەردىڭ استىندا امان قالىپتى. 1992 جىلى 93 جاسىندا قايتىس بولعان كەنجەبالانىڭ جۇرەگى قان جىلاپ وتىرىپ ايتقان ەستەلىكتەرىن جەرگىلىكتى مۇعالىم قاماتاي تۇرعانوۆ حاتقا تۇسىرگەن.
بۇل وقيعا تۋرالى از جازىلعان جوق. قوردايلىق جۋرناليست، مارقۇم قىرعىزباي ءداۋىتوۆتiڭ ەرتەرەكتەگى ءبىر ماقالاسىندا قىزىلسايداعى قىرعىندا وپات بولعانداردىڭ سانى 120 ادام دەلىنەدى. جانۇياسىمەن ۇركىنشىلىككە ۇشىراپ، قىرعىزعا، قىتايعا اۋىپ كەتكەندەر دە از بولماعان.
1926 جىلى قىركۇيەك ايىندا جانسايداعى وقيعانىڭ 10 جىلدىعىنا وراي جيىن وتەدى. بارشا جۇرت ساي تابانىنان توبە باسىنا ءبىر-ءبىر تاستى اتقا وڭگەرىپ الىپ شىعىپ، قىزىل تۋ بايلانعان سىرىقتىڭ قاسىنا ۇيەدى. ول جەر «ۇيگەنتاس» اتالادى، ال جانساي اۋىلىنا قىزىلساي اتاۋى بەرىلەدى. بىراق قازىر ول تاستار جوق. تاريحقا دەگەن نەمقۇرايدىلىقتىڭ سالدارىنان جۇرت ءۇي ىرگەلەرىن قالاۋعا تاسىپ اكەتكەن. تەك اۋىل كلۋبى جانىنان كەيىننەن ورناتىلعان كىشىگىرىم وبەليسكىدەگى «تاسبولاتوۆ اساننىڭ باستاۋىمەن 1916 جىلى پاتشا جارلىعىنا قارسى كوتەرىلىسكە قاتىسىپ، قازا تاپقان جەرلەستەرىمىزگە ەسكەرتكىش» دەگەن جازۋ عانا بۇل وقيعادان ءۇنسىز سىر شەرتىپ تۇراتىن. ەندى مىنە، ءجۇز جىل بۇرىنعى سول قاندى قاساپتى ەسكە سالاتىن جاڭا بەلگىلەر پايدا بولدى.
جاقىندا جامبىل وبلىسىنىڭ قىزىلساي اۋىلىندا وسى وڭىردە 1916 جىلدىڭ شىلدە-تامىز ايلارىندا بولعان قاندى وقيعالاردىڭ 100 جىلدىعىنا بايلانىستى ەسكە الۋ جيىنى ءوتتى. «يۋن جارلىعىنا» قارسى تولقۋلاردا قىرىلعان جازىقسىز جانداردىڭ وپات بولعان جەرىندە جانە اۋىل ورتاسىندا جاڭا ەسكەرتكىشتەر اشىلدى. اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى بەيقۇت جامانگوزوۆ، اۋداننىڭ قۇرمەتتى ازاماتى باقىت بايتولە، قىزىلساي اۋىلىنىڭ قارياسى راحىمباي مولداشەۆ جانە اۋقاتتى اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اكىمى دانيار قارىمساقوۆ ءبىر عاسىر بۇرىن قازاق دالاسىن شارپىعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارمەن وزەكتەس قىزىلساي قىرعىنى تۋرالى تەبىرەنە ءسوز سويلەدى. سوڭىنان ارۋاقتار رۋحىنا قۇران باعىشتالدى.
قىزىلساي قىرعىنى – قورداي تاريحىنداعى ەڭ قاسىرەتتى وقيعالاردىڭ ءبىرى. قىزىلسايلىقتاردىڭ باستالماي جاتىپ اياۋسىز جانىشتالعان قوزعالىسىنىڭ دا كۇللى قازاق دالاسىن شارپىعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر ساپىنداعى تاريحي ماڭىزى زور.
قۇرمانبەك ءالىمجان، قازاقستان
جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.
جامبىل وبلىسى.
الاش وتريادى. امانگەلدىنىڭ جۇمباق ءولىمى
گازەتىمىزدىڭ №56 سانىندا (14.07.2016ج.) تورعاي مەن وعان شەكتەس ىرعىز ۋەزدەرىندە ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ قالاي تۇتانعانىن بايانداعانبىز. كۇزدىڭ سوڭىندا جازالاۋشى وتريادتارمەن اۋىر شايقاستاردى وتكەرىپ، «قازاق زەڭبىرەكتەن قاشىپ تاراپ كەتكەن سوڭ» اسكەر ولاردىڭ سوڭىنان ءتۇستى. بىراق رەسەيدەگى ساياسي بۇلىكتىڭ سالدارى قازاق دالاسىنا جەتكەندە كوتەرىلىستى جازالاۋ ارەكەتتەرى سايابىرلادى، جاعداي باسقاشا سيپات الدى. 1916 جىلدىڭ قىركۇيەك-جەلتوقسانى ارالىعىندا قانشا قازاقتىڭ سوعىس دالاسىندا مەرت بولعانى، قانشا ايەل، بالا-شاعانىڭ جازالاۋشى وتريادتىڭ قولىنان ولگەنى بەلگىسىز كۇيىندە قالدى. ءبىر انىعى – تورعايدىڭ وقىعاندارى مەن ەل بيلەگەن اقساقال-بولىستارى اراسىندا ءوزارا ايتىس-تارتىس تۋىپ جاتسا دا، شەشۋشى ساتتەردە باستارىن ساۋعالاپ كەتپەدى. ولار ەلدىڭ تاعدىرى ءۇشىن وزدەرىن جاۋاپتى سەزىندى، ەڭ قيىن ساتتەردە ەل-جۇرتىنىڭ قاسىنان تابىلدى.
امانگەلدى مەن ابدىعاپار سوڭىنان ەرگەن ساربازداردىڭ سوڭعى شايقاسى قاراشانىڭ سوڭىندا باتپاققارادا ءوتتى. باتپاققارانىڭ قۇم كەشۋ دەگەن جەرىندە 700 شامالى سارباز تورعايدان كەلە جاتقان اسكەردىڭ جولىن توسادى. سولداتتار الىستان زەڭبىرەك اتىپ، ساربازداردى قاشىرىپ، ىزدەرىنە تۇسەدى. باتپاققارانىڭ تابانىنا ىعىسىپ، بەكىنىپ جاتقاندا، 400 سولدات ۇستىنەن ءتۇسىپ، كۇنى بويى ءبىر-بىرىمەن اتىسقان. سول جەردە 6 پاتشا سولداتى ولگەن، قازاقتان 50 شاقتى سارباز وققا ۇشادى. كەشكە سولداتتار باتپاققاراعا كەلىپ قونعاندا، سول ءتۇنى قازاقتار اقباس يۆان اتاندىرعان تورعاي قالاسىنىڭ ۋەزد باستىعى پولكوۆنيككە شۇعىل پوشتا ءجىبەرتەدى. بارعان پاكەتتى ءوزى اشقان پولكوۆنيك ەشتەڭە دەپ ايتپاي، تاڭ اتا سولداتتارعا تورعايعا قايتۋعا بۇيرىق بەرەدى. تورعايعا كەلىسىمەن بىرقاتار سولداتىن قالاعا تاستاپ، قالعانىن سوڭىنا ەرتىپ ورىنبورعا اسىققان. سول كەتكەننەن پولكوۆنيك جوعالدى. تاريحي قۇجاتتاردا وسى جەردەن باستاپ ابدىعاپار جانبوسىنۇلىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى جونىندە ءسوز جوق، اۋىزشا دەرەكتەردە ابدىعاپاردى ءالىبي جانگەلدين قاستاندىقپەن ءولتىردى دەپ ايتىلادى.1917 جىلى 10 ناۋرىزدا تورعايعا نيكولاي پاتشانىڭ تاقتان قۇلاعان حابارى جەتتى. ناۋرىزدىڭ سوڭىندا ورىنبوردا شاقىرىلعان سەزدە ءاليحان بوكەيحانوۆ ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تورعاي وبلىستىق كوميسسارى بولىپ تاعايىندالدى. ءساۋىردىڭ سوڭىندا تورعايدا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ بولىمشەسى – زەمستۆو باسقارماسى قۇرىلدى. تورعاي زەمستۆو باسقارماسى باستىعى –قورعانبەك ءبىرىمجانۇلى، ۋەزد كوميسسارى – ومار الماسۇلى، حاتشىلىققا –الماعامبەت قاسىمۇلى سايلاندى. كۇزگە قاراي ورىستاردىڭ بولشەۆيك پەن مەنشەۆيككە ءبولىنۋى تورعاي دالاسىندا دا اسەرىن تيگىزدى. مەنشەۆيكتەر جاعىنا ۇگىتتەۋشىلەر سول كەزدە تورعايدى بيلەپ تۇرعان قورعانبەك ءبىرىمجانۇلى، ومار الماسۇلى، ءالماعامبەت قاسىمۇلى جانە ەلدىڭ بەدەلدى اقساقالدارى –تاجماعامبەت كوتىبارۇلى، جايىق قۇلجانۇلى، زەينوللا قۇلجانۇلى، ءسۇيىن اتابايۇلى، قامبار ەسبەرگەنۇلى، قوسجان توقتابايۇلى، كوبەك بالالارى.
1917 جىلدىڭ تامىزىنىڭ سوڭىندا اقتوبە جاعىنان ءالىبي جانگەلدين تورعاي ەلىنە كەلىپ: «رەسەي حالقىنىڭ ەكىگە ءبولىنۋى راس، ءبىراق ءبىرىمجان ۇلدارى ايتقانداي، بالشەبەك پارتياسى ەل تالاسى ەمەس، ءبالشەبەك پارتياسى ناعىز قارا شارۋا مەن كەدەيلەرگە بوستاندىق الىپ بەرەتىن، ادىلدىكتى كوكسەيتىن پارتيا» دەپ قولىنا تۇسكەن حالىقتى اشىق ۇگىتتەپ، تورعايدا بولشەۆيكتەر پارتياسىن ۇيىمداستىردى. قولداۋشىلارى – امانگەلدى يمانۇلى، ورازعالي اساۋۇلى، نيكولاي توكارەۆ، اكىمبەك توكەۇلى، سەيىتقاسىم كوشكىمبەكۇلى، قاناپيا قايداسۇلى، كەنجەعۇل بۇركىتۇلى، سەيداحمەت بايسەيىتۇلى، رۇستەم ابدىعاپارۇلى. ەلدىڭ بەدەلدى اقساقالدارىنان بولشەۆيكتەردى قولداۋشىلار – ءابدىراحمان يمانقۇلۇلى، داۋرەنبەك ءساندىبايۇلى، وسپان شولاقۇلى، ءنارىمباي ۇلدارى، كارىبوز قاباۋۇلى. بۇلار – 1916 جىلعى كوتەرىلىستە پاتشاعا قارسى تۇرعاندار.
1918 جىلدىڭ قاراشاسىندا ءالىبي جانگەلدين 150 سولداتپەن كەلىپ تورعايدا كەڭەس وكىمەتىن ورناتتى. 15 ادامنان قۇرالعان تورعاي ۋەزدىك كەڭەسىن قۇردى، باستىعى – امانگەلدى يمانۇلى.
وسى كەزدە ءبىر بولەك الاش جىگىتتەرى الاش ۇكىمەتىن قۇرماق بولىپ ورىنبور ارقىلى تورعايعا كەلە جاتتى. جولدا ءالىبي سوۆەت ورناتتى دەگەندى ەستىگەن ولار نە ىرعىز، نە تورعاي ۋەزدەرىنە كىرە الماي، تورعاي قالاسىنان 150 شاقىرىم تورە قوپاسى دەگەن جەرگە توقتاپ، ەلشى جىبەردى: «بىرگە قىزمەت جاسايىق، قارۋ-جاراعىمىزبەن كىرگىزىپ السىن!». تورعاي بولشەۆيكتەرى حابار العاسىن كارىم توقتابايۇلى مەن قياقباي ۇركىمبايۇلىن جىبەردى. ورقاش دەگەن جەردە ولار الاش ادامدارىمەن كەزدەسكەن سوڭ قوڭىراۋلى، ساعا دەگەن جەردەگى وتەي، ءماديار اۋىلدارىنا كەلىپ، ەكى اي بىرگە جۇرگەن. قوڭىراۋلى، ساعا – الاش باسشىلارى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى مەن سەيدازىم كادىربايۇلىنىڭ تۋعان جۇرتى. دۋلاتۇلى مەن كادىربايۇلىنىڭ سوڭىندا 400 الاشوردا اسكەرى بار. وسى جەردە جۇرت الاش اسكەرىن كۇتىپ الىپ، مارە-سارە بولادى. تامپاي اقساقال الاش جولىنا دەپ كوك قاسقا تۋ بيە شالعان. باسقالارى دا وسىلاي الاش وتريادىنا سىي-قۇرمەت كورسەتەدى. وتەي، ءماديار اۋىلدارى الاش وتريادىنا ءوز اراسىنان 60 ەرىكتى جىگىتتى تاڭداپ بەرەدى. الاش ادامدارىنا تورعاي قىزىل ۇكىمەتىنەن استىرتىن حابار جىبەرىپ تۇرعاندار – قازگەلدى قارپىقۇلى، بۇرىنعى ۋەزد باستىعى اقباس يۆان، نار ەسىمدى قىز. تورعاي قىزىل وكىمەتىنەن الاش وتريادىنا ەلشىلىككە جىبەرىلگەن كارىم توقتابايۇلى بۇل كەزدە الاش اسكەرىنىڭ شارۋاشىلىق بولىمىندە.
مىرجاقىپ ورىنبوردان بىرگە كەلە جاتقان 60 اتتى ورىس سولداتىن اداموۆ اۋدانى ارقىلى كەرى قايتارىپ جىبەرەدى دە، الاشتىقتان باس تارتىپ، كەڭەسكە كىرەتىندىكتەرىن ايتىپ، قياقباي ۇركىمبايۇلىنان حات جازىپ جىبەردى. حات قولىنا تيگەن يمانۇلى اقتوبە مايدانىندا سوعىسىپ جاتقان ءالىبيمەن تەلەفونمەن سويلەسەدى. ءالىبي شالقاردا. الاش جىگىتتەرىنىڭ قاسىنداعى 60 اتتى ورىس سولداتىن كەرى قايتارىپ، كەڭەس وكىمەتىنە كىرەمىز دەگەندەرىن جەتكىزگەندە، ءالىبي: «شىن قىزمەت ىستەيتىن بولسا، تورعايعا كىرگىز. بىراق ولار كىرمەس بۇرىن ماسكەۋدە وتەتىن بولشەۆيكتەر سەزىنە الاش ادامدارىنان –احمەت بايتۇرسىنۇلى، سەيدازىم كادىربايۇلى، بايقادام قارالدىۇلى مەنىمەن بىرگە ءجۇرسىن. ولار ماعان قوسىلىپ، ءجۇرىپ كەتكەن سوڭ عانا الاش ادامدارىن تورعايعا كىرگىز»، دەپ بۇيرىق بەرەدى. حابار العان سوڭ الاش ادامدارى بايتۇرسىنۇلىن، كادىربايۇلىن شاقىرتىپ، يمانۇلىنا حابار بەرگىزەدى. ءمىرجاقىپ دۋلاتۇلى، احمەت بايتۇرسىنۇلى، سەيدازىم كادىربايۇلى، ومار الماسۇلى –بارلىعى 7 كىسى تورعاي قالاسىنا كەلە جاتىپ، مايقاراۋدا ءابدىراحمان يمانعاليۇلىنىڭ اۋىلىندا قىزىلدىڭ 50 اسكەرىمەن ۇشىراسادى. بۇلاردىڭ باستىعى سەيداحمەت ءبايسەيىتۇلى، ۆزۆود كومانديرلەرى – تۇرىك جامال ەديت، نيكيتا زاۆاريشكين. الاش باسشىلارىن جولدا ۇستاپ الىپ، تورعايعا كىرەتىن بولساڭدار، قارۋلارىڭدى تاستاپ كەت دەيدى. سول جەردە دۋلاتۇلى ءبىز قارۋمىزدى بەرىپ، تورعايعا بارمايمىز دەگەندە، كادىربايۇلى بايتۇرسىنۇلىمەن وڭاشا سويلەسىپ، قولدارىنداعى قارۋلارىن تاپسىرادى.
تورعايعا كەلگەن سوڭ بايقادام قارالدىۇلى، احمەت بايتۇرسىنۇلى جانگەلديننىڭ شاقىرتۋىمەن ءجۇرىپ كەتەدى دە، ءارى قاراي ۇشەۋى ماسكەۋدەگى سەزگە بىرگە اتتانادى. كادىربايۇلى بارمايدى. جانگەلدين بايتۇرسىنۇلىمەن جولىققان سوڭ مايقاراۋداعى قىزىل اسكەرگە الاش اسكەرىنىڭ تورعايعا كىرۋىنە رۇقسات دەگەن بۇيرىق جەتتى. الاشتىڭ 450 اسكەرى ءسويتىپ تورعاي قالاسىنىڭ ىشىنە كىرىپ ورنىقتى. اسكەري كوميسساردىڭ كومەكشىلىگىنە كارىم توقتابايۇلى تاعايىندالدى. مىرجاقىپ دۋلاتۇلى مەن مىرزاعالي ەسبولۇلى بار بيلىكتى ءوز قولىنا الدى.
ۆزۆود كومانديرلەرى جامال ەديت پەن نيكيتا زاۆاريشكين، پۋلەمەتشىلەردىڭ باسشىلارى عابدوللا مۇلىكۇلى، احمەت ءجۇسىپۇلى الاشوردا اسكەرى جاعىنا شىقتى. امانگەلدى يمانۇلى مۇنى سەزبەيدى. سول ۋاقىتتا شالقار مايدانىنا تورعايداعى ءسابەتتىڭ بارلىق اسكەرى جەتسىن دەگەن ءالىبيدىڭ حابارىن الىپ، شابدار جورعا اتپەن قاناپيا قايداسۇلى جەتكەن. جانگەلديننىڭ قاعازىن امانگەلدى مىرجاقىپقا كورسەتىپ، شالقارداعى قىزىل اسكەرگە جاردەم بەرۋ كەرەك دەگەندە، مىرجاقىپ:
– ات توبەلىندەي قازاقتىڭ بالاسىمىز. قازىرگى ۋاقىتتا بۇكىل رەسەي مەملەكەتى ەكىگە ءبولىنىپ توبەلەسىپ جاتىر. ءبىز سولاردىڭ ەشقايسىسىنا جاردەم بەرمەي-اق، ءوزىمىزدى ءوزىمىز قورىپ وتىرۋىمىز كەرەك، –دەيدى. يمانۇلى:
– ولاي ەمەس، ءبىزدىڭ ءبالشەبەك بولۋداعى ماقساتىمىز – بالشەبەك اسكەرى جەڭسە ءبىز دە جەڭەمىز، جەڭىلسە ءبىز دە جەڭىلەمىز. سوندىقتان سولاردىڭ ولگەن جەرىندە بىرگە ولەمىز جانە ءالىبيدىڭ ء(الىبايدىڭ) ءتارتىبى بار. سەندەر بەرمەسەڭدەر، ءوزىم ءتىل العان ادامدارىممەن جۇرەمىن، – دەپ قارۋ-جاراعىن اسىنىپ، ءاسكەرىنە حابار بەردى. پۋلەمەت باستىقتارى، ۆزۆود كومانديرلەرىنىڭ الاشقا كىرىپ كەتىپ، بىرقاتار اسكەرىنىڭ مىلتىعىنان ايىرىلعانىن ءبىر-اق بىلگەن يمانۇلى ەندى تورعايدا قالۋدىڭ ءمانى جوقتىعىن، تورعايدى الاش الا تۇرسىن، وزىمە ەرگەن ادامدارمەن قىزىلدىڭ اسكەرىنە كومەككە بارايىن دەپ، ۇيىنە كەلىپ قارۋ-جاراق، كيىمىن سايلاپ، جۇرۋگە ءدام ەتىپ جاتقاندا، الاش وتريادىنىڭ 20 ادامى كەلىپ، امانگەلدىنى ۇستاماق بولدى. امانگەلدى تۇرعان ءۇي تورعايدىڭ سوۆەت كوشەسى، بۇرىنعى رايسويۋز ورنالاسقان ءۇي. الاش وتريادىنىڭ كەلە جاتقانىن كورگەسىن ىشتەن قاقپاسىن بەكىتىپ الدى. كىرگىزبەگەسىن ولار سىرتتان مىلتىق اتادى، امانگەلدى ىشتەن اتادى. ءۇش ساعات اتىسادى، سول جەردە امانگەلدىنىڭ قورادا تۇرعان جاراقتى اتىنا وق ءتيىپ ولەدى. الاش وتريادى كەڭسەگە كەلىپ، يمانۇلى يا ءوزى ءولمەي، ياكي ءبىزدى ولتىرمەي الدىراتىن ەمەس دەگەندە، سول جەردە تورعايدىڭ اقساقالدارى اتىسۋ كەرەك ەمەس، ءبىز ونى الداپ شاقىرىپ كەلەيىك، قالعانىن وزدەرىڭ بىلىڭدەر دەيدى. يمانۇلىن شاقىرۋعا بارعان اقساقالدار: كەيكىنىڭ اعاسى زەينوللا قۇلجانۇلى، تويماعامبەت كوتىبارۇلى، كارىم توقتابايۇلىنىڭ اكەسى – دوسجان، ءسۇيىن اتابايۇلى، داۋرەنبەك جاقىپۇلى، نۇرپەيىس اياپۇلى. سوڭىندا اسكەر بولماعاسىن امانگەلدى ولاردى ۇيىنە كىرگىزەدى. اقساقالدار:
– امانگەلدى شىراعىم! ارعىن-قىپشاقتىڭ بالاسى ەدىك، بوتەندىگىمىز جوق ەدى، قۇداي دەپ، قۇران دەپ ءبىر ىنتىماققا كىرىپ ەدىك. جاڭا عانا مىرجاقىپتاردىڭ كوتىنە ەرگەن ءبىر يتتەرى وسىندا كەلىپ، مىلتىق اتىپ ۇيات جاساپتى. سونى ءمىرجاقىپ، سەيدازىمدار ەستىپ، ولارعا شىبىق سوعىپ جاتقان جەردەن ءبىز توقتاتىپ كەلدىك. ءبىزدى سىزگە سولار جىبەردى. شالقارداعى فرونتقا ءجۇرەمىن دەسەڭ، بىرگە جۇرەيىك. بىراق تورعايدى دا يەسىز تاستاماي، اسكەردىڭ ءبىر ءبولىگىن وسىندا تاستاپ كەتەيىك. ءتىپتى تۇگەل جۇرەمىز دەسەك تە…وندا امانگەلدى شىراعىم، ات توبەلىندەي ارعىن-قىپشاقتىڭ بالاسى ەدىك، كەشەگى كۇنى باس قوسىپ، ءبىر ىنتىماققا كىرىپ ەدىك. بۇگىنگى كۇنى يتشە ىرىلداسىپ، بولەك-بولەك بولىپ جاتۋلارىڭ اناۋ كەتكەن بايتۇرسىننىڭ احمەتىنەن دە، جانگەلديننىڭ ءالىبيىنەن دە ۇيات قوي. بالانىڭ ءىسىن ىستەمەي تاستاڭدار. كەڭسەگە ءجۇر، شىراعىم، – دەپ ءۇستەمشىلىك ايتقاندا، يمانۇلى:
– اقساقالدار، سەندەر بۇل ءسوزدى ۇلكەندىك دەپ ايتىپ وتىرسىڭدار. دۋلاتوۆ جاڭا كەلىپ اقتىق ءسوزىن ايتقان. ءوز اسكەرىمدى وزىمە بەرمەي، پۋلەمەت باسىنداعىلاردى دا ازعىرىپ العاندىعىن جاڭا بارىپ كورىپ كەلىپ وتىرمىن. وتريادىن جىبەرىپ مەنى ۇستاتپاق بولدى، اتىپ تاستاماق تا بولدى. ەندى مەن الاشتارىڭا سەنبەيمىن، ەندى الاشىڭا بارمايمىن. ولسەم بوستاندىق جولىندا، قىزىلدىڭ اسكەرىنە بارىپ بىرگە ولەمىن. جىبەرمەيمىن دەۋشى بولسا، ول كۇشتەرىن تاعى كورەم. تۇر، اقساقالدار، ءۇيدى بوسات، – دەگەندە، اقساقالدار ۇشىپ تۇرىپ، بەلباۋلارىن مويىندارىنا سالىپ:
– امانگەلدى شىراعىم، سەنى ءبىز قازاقتىڭ ءبىر بالاسى دەۋشى ەدىك. كەشەگى پاتشا زامانىندا دا قازاق بالاسىنىڭ باسىنا اۋىر كۇن تۋعاندا، قارا بولاتشا قايىسپاي، قاھارلى پاتشانىڭ ايباتىنا قارسى تۇرىپ، تورعاي ەلىنەن ادام بەرگىزبەي قالعان سەن ەدىڭ. بىزگە شاش قويعان، شوقىنعان مىرجاقىپ سەكىلدىلەر كەرەك ەمەس، بىزگە سەن كەرەكسىڭ. ەرەگىسسە وسى تورعاي ۋەزىندەگى 13 بولىس ەلى، سەنىمەن ءبىز بىرىگىپ تۇرساق قايدا بارادى؟ ءبىز ونى قازىردە جوق ەتپەيمىز بە؟ ءبىز سەنىڭ جولىڭدا قۇرباندىق! – دەپ اياعىنا جىعىلادى. يمانۇلى:
– قايىر، اقساقالدار، جىلاماڭدار. مەن الاش ادامدارىنا سەنبەيمىن، بىراق سەندەر ءۇشىن بارام. وسى جولدا ءولىپ كەتسەم، مەنىڭ قانىم سەندەردىڭ مويىندارىڭدا. بىراق ولسەم دە سوڭىمنان ىزدەۋ بولار، اقساقالدار، ەستەرىڭدە بولسىن، – دەيدى دە، باسقا قارۋىن تابا الماعاسىن، ناگانىن بەلىنە بايلاي اقساقالداردىڭ سوڭىنان ەرەدى. الدا اقساقالدار، ارتتا – امانگەلدى. ەمپەڭدەگەن اقساقالدار كەڭسە ەسىگىنەن كىرىپ، ءتور ۇيگە وتە بەرگەندە، ارتىنداعى امانگەلدىنى سەنەكتەن كۇتىپ تۇرعان الاشتىڭ 8 ادامى ۇستاپ، ناگانىن تارتىپ الىپ، اباقتىعا اپارىپ قاماپ تاستايدى. بۇل ءساۋىردىڭ باس كەزى. امانگەلدى قامالعان سوڭ ءۇيىن وپيستاپ، 2 قاپشىق بەساتار وعىن، باسقا دا قۇرالدارىن الىپ، امانگەلدىنىڭ سەنىمدى ادامدارىنىڭ قارۋلارىن تارتىپ الادى. قايداسۇلى مەن بايسەيىتۇلى وزدەرىن الاش وتريادى ۇستاپ الاتىنىن ءبىلىپ، قورا-قورانىڭ اراسىمەن ەلسىزگە قاشىپ كەتەدى. امانگەلدى اباقتىعا جابىلعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە مىرجاقىپ پەن ومار الماسۇلى الاش وتريادىنان 100 ادامدى ءتۇن ىشىندە ەرتىپ الىپ، قالادان 12 شاقىرىم – قوسدوسكول دەگەن جەردە قايداسۇلى مەن بايسەيىتۇلىن ىزدەپ، تابا المايدى. 30 شاقىرىم ءجۇرىپ، ورىنباي دەگەن جەردە ءدال سول كۇنى تۇستە اقتىڭ كوپ وتريادىنان ىعىسىپ، شالقاردا سوعىسىپ جاتقان قىزىلدارعا قوسىلۋ ءۇشىن كەلە جاتقان پارتيزان تاراننىڭ اسكەرىمەن ۇشىراسادى.
بايان سارسەمبينا،
اقتوبە
(جالعاسى بار. اقتوبە وبلىستىق مۇراعاتىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا دايىندالدى).
zhasalash.kz
پىكىر قالدىرۋ