|  |  | 

Тарих Қазақ шежіресі

Шыңғысханмен тірескен меркіттер қазір қайда?

«Арабтық қурайыш тайпасының ақсүйегі Мұстафаның жаннан асқан Айбақ атты сұлу қызы болыпты. Қыз нөкерлерін ертіп, анда-санда сейіл-серуенге шығып тұрады екен. Бір күні ол араб түбегіндегі ең көркем саналатын Мәрмәрат тауына саяхатқа шыққанда арабтық Тәліп мырзамен көңі қосып қалады. Онымен тұрмыстануға туыстары: «Өз нәсіліміз» деп жол қоймайды. Мұстафаның інісі Мұсыраф: «Қыз салтты бұзды, жаман жолға түсті. Оны өлтіру керек» деп жініксе, Мұстафаның екінші әйелі: «Айбақтың көзін құртыңдар» дейді.

Сонымен, Айбақтың шешесі Фатима оны Басыра қаласында тұратын түрік азаматы Самармен үйлендіреді» («Меркіт ата» кітабынан). Тағы сол кітапта «Самар қаңлының бір кіші руынан, оғыз түріктің немересі Жамсап мырзаныың ұрпағы» делінеді.

«Айбақ бике Самарға тұрмыстанған соң бір ұл туады, оның атын Меркіт Марат деп қойыпты. Меркіт Марат есейе келе Меркіт, Мәркіт аталып кетеді. Меркіт төрт әйелінен 20 ұл, 15 қыз жиыны – 35 ұрпақ көреді. Меркіттің атын сақтаған ұрпақтары Ришат, Асқап, Кәсейін, Бегет, Қанағат, Өкеш, Шағыр қатарлы адамдар. Олардың ұрпақтары кейін Қосакол, Орхон жағасына келіп мекен етеді» («Меркіт ата» кітабынан).

«Меркіттер түркі ұлттарының барлығына сіңген, тіпті, қытай, моңғолдардың ішінде де бар» (Шәкерім Құдайберді).

«Тарихта жалайыр, татар, меркіттер моғол атанды» (Қыдырғали Жалайыр).

«Моғолстан атауы Шыңғысхан дәуірінен арғы жатқан ұғым» (Әлікей Марғұлан).

«Меркіт елі – ежелгі қаңлылардың бір бұтағы» ( Ғизат Әубәкір)

«Керей, найман, қоңырат және меркіттер кезінде моңғолдармен көршілес отырған түркі тайпарлаы (Жақып Мырзахан).

Меркіттердің мекені, шаруашылығы жайлы

«Қосакөлінен бастап Селенгі, Орхон өзені бойларында мал шаруашылығымен шұғылданған» («Түрік, қырғыз, қазақ әм хандар шежіресі» Шәкерім Құдайберді).

«IV ғасырдың соңынан VI ғасырдың басына дейінгі аралықта меркіт ұрпақтарының жағыдайы өте жақсы болған. Олар Мұқар өңірінде шалқыған тұрмыс кешіріп, меркіт тайпасының іргесін қалап, атын шығарды» (Құрманғали).

«Гәугилер Қосакөлде тұрғанда көлдің батысында меркіт, ораңхай елі бар еді» (Шәкерім Құдайберді).

«Меркіттер бастапта IV ғасырда Байқал көлінен бастап, Селенгі, Орхон өзені бойларында мал шаруашылығымен шұғылданған. IV ғасырдың соңында қазіргі Тұрпанның батысында, сондай-ақ, Тянь-Шань тауларының солтүстік жағы мен батысындағы жайылымдарға Алтай, Тарбағатайға дейін көшіп-қонып отырған» (Әнуар Байтұр, ұйғыр зерттеушісі. «Шинжияңдағы ұлттар тарихы»).

Меркіттердің жан саны, рулары, мәдениеті

«Меркіттер түркі тілінде сөйледі. Орхон-енисей жазуын, соңынан соғды жазуын пайдаланды» (Ғизат Әубәкір).

«Меркіттер алдымен христиан дінін» (нейрустан) «моңғол дінін» (лама), соңынан ислам дінін қабылдаған» ( «Меркіт ата» кітабы).

«Өтекин меркіт» (Өкеш ұрпақтары), «Қатағай меркіт» (Кәсейін ұрпақтары), «Жюн-тұрақылиын» (Айбақ бикенің Сауфуан ұрпақтары), бұдан басқа тағы «Моңғолдың құпия шежіресінде» «Ұдоуиын меркіт», «Уас меркіт» рулары жазылған.

«XI-XII ғасырларда меркіт ұлысының жан саны көп, қонысы кең, өз ішінен оғыз, мұдан, хиюн, тұрақылиын тайпалары болып неше топтарға бөлінеді» («Қазақтың қсқаша тарихы». Нығымет Мыңжан).

Меркіттердің моңғолдармен соғысы

«Моңғолдармен меркіттердің соғысы – 1179 жылдан 1220 жылға дейін жалғасқан» («Меркіт ата» кітабы).

«Шыңғысханның меркіттермен болған соғысы 1197 жылдан 1208 жылға дейін толастамаған» (Жақып Мырзахан).

«Моңғолдар күшеюден бұрын меркіттердің халқы мол, әскери күші мығым еді, кейін меркіттердің қырғын тауып, түркілерге таралуына моңғол-меркіт соғысы себепкер болған» (Жақып Мырзахан).

«… Дәл осы кезде Ясукей баһадүр Онон өзенінің бойында аң аулап жүргенде меркіт руының Олхонұт елінен келіншек алып бара жаратқан Икі Чилодо деген адамына ұшрасады. Бажайлап қараса, әкетіп бар жатқан қыз ай мен күндей сұлу екен. Ясукейдің бұл қызға көңілі ауып қалады да ауылына шауып барып ағасы Некүн тайшы мен інісі Дарытай Отекчиінді ертіп келіп…» («Моңғолдың құпия шежіресі»).

Міне, осылай Ясукейдің Ұгүлұн Ұжұнды Чилұдодан тартып алуы кейінгі моңғол-меркіт соғысының басты себебіне айналды.

Шыңғысхан ержетіп, Бөртені алып, ауылына қайтып келе жатып Гергүлен өзенінің батысындағы Боргі-ергі деген жерінде отырғанда үш меркіт тұтқиылдан тап беріп, Бөртені алып кетеді. Олар қуана: «Ақыры кегіміз қайтты» десті. Темучин ағайындарымен бірге Бұрһан халдұн тауына жасырынып аман қалады. Ол кезде Моңғолдардың күші әлсіз, оның үстіне бөлшектенген жағыдайда тұрғандықтан Темучин меркіттерге бірден батынып тиісе алмайды. Сонымен, Керей ханы Тұғырұлдың әкесімен болған андалығынан пайдаланып, көмек сұрайды.

Сонда Тұғырұл:

«Қолқасы үшін ішіктің,

Меркітті жер қаптырам.

Қатының Бөрте ханымды,

Құтқарып әкеп тапсырам.

Қара бұлғын ішіктің,

Қарымжысын қайтарам.

Меркіт қирап, байшешек,

Қолға қонар қайтадан», – дейді.

Темучин Тұғырұлдың ақылымен және өзінің көне достығына сүйеніп Жамұқадан да көмек сұрайды. Керейлер 20 мың, Жәйжіраттар (кейбір шығармаларда Жалайырлар) 20 мың адаммен меркіттерге шабуыл жасайды. «… Кілхо өзеніне жетті. Сал жасап өзеннен өтіп, Бұғұра Кегердегі Тохтабектің үйінің үстінен түсті

Қалқиған қара едіге,

Қақ ортадан бөлінді.

Қатын, бала-шағасы,

Қалмай бәрі қырылды.

Қасиетті ордадан,

Ортаға түсті шаңырақ.

Тізе бүкті ел-жұрты

Мекені қалды қаңырап».

«Меркіттер жан сауғалап жан-жаққа көшумен болды. Есі кеткен меркітті біздің шеріктер өздеріне қаратып ала берді» (Моңғолдың құпия шежіресі). Міне, осылай бірнеше ғасыр дәурендеген меркіт ұлысы гүлденуден құлдырауға, құлдыраудан ұлы құл, қызы күң болған ашынышты тарихқа кіріптар болды.

«Осыдан Моңғолдар меркіттердің тұқымын түгел қалдырмай қырып, ұлды ұрпақсыз, қызды күң етіп қырғын жасаған» (Ислам Қабышұлы. «Керейлер керуені»).

Меркіттердің биі Тохтабек сергелдең тұрмысты басынан өтікізсе де, қажымай-талмай ел жұртын, атамекенін құлдықтан құтқару қамында жүрді. Бірақ, қан уыстап туған айлакер Шыңысханды жеңе алмады.

«Бұрхан һалдұнды қоршай шабулдаған үш меркіт өрен-жаранымен өме қапты: сау қалғаны сауғаға салынды. Қойынға сыйғаны құшылды, қораға сыйғаны құлданылды» («Моңғолдың құпия шежіресі»).

«Чыңғыс қаған тышқан жылының күзінде Хараталаның Хұжағұр өзенінде меркіттің Тохтабегін жеңіп, елін қаратып алды. Тохтабек екі баласымен, тағы аздаған адамымен қашып кетті» («Моңғолдың құпия шежіресі).

Тохтабекті Шыңғысхан өзі қуалай соққылайды. Тохтабек пен Күшлік хан бастаған меркіттер мен наймандардың бір бөлімі Ертіс өзенінің бойында Шыңғысханмен ақтық сайсуға дайындалып жатады.

Сиыр жылының көктемінде болған бұл соғыста Тохтабек қайтыс болып, балалары оның сүйегін алып кете алмағандықтан басын кесіп алып, Моңғолдарға тастамай, Ертіс өзенінен өтіп кетеді.

Тірі қалған меркіттер Орталық Азиядағы ұйғырларға, қыпшақтарға, сартауыл еліне сіңіп, Шыңғысханның қанды шеңгелінен сытылып кетеді.

Қазіргі Долан ұйғырларын тарихшылар сол заманғы меркіттердің ұрпағы деп санайды екен. Қазір Керей тайпасында да меркіт руы бар. Моңғолиядағы моңғолдар ішінде де меркіт руы кездеседі.

(Қытайдағы қазақтардың «Сен – қазақ» сайтында Табыс есімді адамның жазбасы негізінде дайындалды)

Baq.kz

 

Related Articles

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

  • Шағын сараптама:Шыңжаң өлкелік үкіметі, шетелге оқушы жіберу жұмысы

    Шағын сараптама 1934-35 жылы жаңа Шыңжаң өлкелік үкіметі құрылған соң шетелден оқу, шетелге оқушы жіберу жұмысы кешенді жүзеге асты. Соның негізінде өлкелік үкімет Совет Одағынан оқитын жас талапкерлерге конкурс жариялап арнайы үкіметтің оқу стипендиясын бөлді, нәтижесінде 1935-39 жылдары ұзын саны 300-ге тарта студент Совет Одағында білім алды. 1935 жылдары Шығыс Түркістандық студенттердің ең көп оқуға түскен білім ордасы- Ташкендегі САГУ еді, атап айтқанда Орталық Азия Мемлекеттік Университеті. Ташкеннен оқыған Шыңжаңдық студенттер Шығыс Түркістанның барлық аймақтарында түрлі қызметте жұмыс істеді, оларды кейін “Ташкентшілдер” деп те атады. 1939 жылдан кейін Мәскеу мен Шыңжаң өлкелік үкіметтің арасы дипломатиялық дағдарысқа ұшырады, соның кесірінен ресми Үрімжі Совет Одағы құрамындағы студент азаматтарды елге шақыртып алды. Білім

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: