Şıñğıshanmen tiresken merkitter qazir qayda?
«Arabtıq qurayış taypasınıñ aqsüyegi Mwstafanıñ jannan asqan Aybaq attı swlu qızı bolıptı. Qız nökerlerin ertip, anda-sanda seyil-seruenge şığıp twradı eken. Bir küni ol arab tübegindegi eñ körkem sanalatın Märmärat tauına sayahatqa şıqqanda arabtıq Tälip mırzamen köñi qosıp qaladı. Onımen twrmıstanuğa tuıstarı: «Öz näsilimiz» dep jol qoymaydı. Mwstafanıñ inisi Mwsıraf: «Qız salttı bwzdı, jaman jolğa tüsti. Onı öltiru kerek» dep jinikse, Mwstafanıñ ekinşi äyeli: «Aybaqtıñ közin qwrtıñdar» deydi.
Sonımen, Aybaqtıñ şeşesi Fatima onı Basıra qalasında twratın türik azamatı Samarmen üylendiredi» («Merkit ata» kitabınan). Tağı sol kitapta «Samar qañlınıñ bir kişi ruınan, oğız türiktiñ nemeresi Jamsap mırzanııñ wrpağı» delinedi.
«Aybaq bike Samarğa twrmıstanğan soñ bir wl tuadı, onıñ atın Merkit Marat dep qoyıptı. Merkit Marat eseye kele Merkit, Märkit atalıp ketedi. Merkit tört äyelinen 20 wl, 15 qız jiını – 35 wrpaq köredi. Merkittiñ atın saqtağan wrpaqtarı Rişat, Asqap, Käseyin, Beget, Qanağat, Ökeş, Şağır qatarlı adamdar. Olardıñ wrpaqtarı keyin Qosakol, Orhon jağasına kelip meken etedi» («Merkit ata» kitabınan).
«Merkitter türki wlttarınıñ barlığına siñgen, tipti, qıtay, moñğoldardıñ işinde de bar» (Şäkerim Qwdayberdi).
«Tarihta jalayır, tatar, merkitter moğol atandı» (Qıdırğali Jalayır).
«Moğolstan atauı Şıñğıshan däuirinen arğı jatqan wğım» (Älikey Marğwlan).
«Merkit eli – ejelgi qañlılardıñ bir bwtağı» ( Ğizat Äubäkir)
«Kerey, nayman, qoñırat jäne merkitter kezinde moñğoldarmen körşiles otırğan türki tayparlaı (Jaqıp Mırzahan).
Merkitterdiñ mekeni, şaruaşılığı jaylı
«Qosakölinen bastap Selengi, Orhon özeni boylarında mal şaruaşılığımen şwğıldanğan» («Türik, qırğız, qazaq äm handar şejiresi» Şäkerim Qwdayberdi).
«IV ğasırdıñ soñınan VI ğasırdıñ basına deyingi aralıqta merkit wrpaqtarınıñ jağıdayı öte jaqsı bolğan. Olar Mwqar öñirinde şalqığan twrmıs keşirip, merkit taypasınıñ irgesin qalap, atın şığardı» (Qwrmanğali).
«Gäugiler Qosakölde twrğanda köldiñ batısında merkit, orañhay eli bar edi» (Şäkerim Qwdayberdi).
«Merkitter bastapta IV ğasırda Bayqal kölinen bastap, Selengi, Orhon özeni boylarında mal şaruaşılığımen şwğıldanğan. IV ğasırdıñ soñında qazirgi Twrpannıñ batısında, sonday-aq, Tyan'-Şan' taularınıñ soltüstik jağı men batısındağı jayılımdarğa Altay, Tarbağatayğa deyin köşip-qonıp otırğan» (Änuar Baytwr, wyğır zertteuşisi. «Şinjiyañdağı wlttar tarihı»).
Merkitterdiñ jan sanı, ruları, mädenieti
«Merkitter türki tilinde söyledi. Orhon-enisey jazuın, soñınan soğdı jazuın paydalandı» (Ğizat Äubäkir).
«Merkitter aldımen hristian dinin» (neyrustan) «moñğol dinin» (lama), soñınan islam dinin qabıldağan» ( «Merkit ata» kitabı).
«Ötekin merkit» (Ökeş wrpaqtarı), «Qatağay merkit» (Käseyin wrpaqtarı), «Jyun-twraqıliın» (Aybaq bikeniñ Saufuan wrpaqtarı), bwdan basqa tağı «Moñğoldıñ qwpiya şejiresinde» «Wdouiın merkit», «Uas merkit» ruları jazılğan.
«XI-XII ğasırlarda merkit wlısınıñ jan sanı köp, qonısı keñ, öz işinen oğız, mwdan, hiyun, twraqıliın taypaları bolıp neşe toptarğa bölinedi» («Qazaqtıñ qsqaşa tarihı». Nığımet Mıñjan).
Merkitterdiñ moñğoldarmen soğısı
«Moñğoldarmen merkitterdiñ soğısı – 1179 jıldan 1220 jılğa deyin jalğasqan» («Merkit ata» kitabı).
«Şıñğıshannıñ merkittermen bolğan soğısı 1197 jıldan 1208 jılğa deyin tolastamağan» (Jaqıp Mırzahan).
«Moñğoldar küşeyuden bwrın merkitterdiñ halqı mol, äskeri küşi mığım edi, keyin merkitterdiñ qırğın tauıp, türkilerge taraluına moñğol-merkit soğısı sebepker bolğan» (Jaqıp Mırzahan).
«… Däl osı kezde YAsukey bahadür Onon özeniniñ boyında añ aulap jürgende merkit ruınıñ Olhonwt elinen kelinşek alıp bara jaratqan Iki Çilodo degen adamına wşrasadı. Bajaylap qarasa, äketip bar jatqan qız ay men kündey swlu eken. YAsukeydiñ bwl qızğa köñili auıp qaladı da auılına şauıp barıp ağası Nekün tayşı men inisi Darıtay Otekçiindi ertip kelip…» («Moñğoldıñ qwpiya şejiresi»).
Mine, osılay YAsukeydiñ Wgülwn Wjwndı Çilwdodan tartıp aluı keyingi moñğol-merkit soğısınıñ bastı sebebine aynaldı.
Şıñğıshan erjetip, Börteni alıp, auılına qaytıp kele jatıp Gergülen özeniniñ batısındağı Borgi-ergi degen jerinde otırğanda üş merkit twtqiıldan tap berip, Börteni alıp ketedi. Olar quana: «Aqırı kegimiz qayttı» desti. Temuçin ağayındarımen birge Bwrhan haldwn tauına jasırınıp aman qaladı. Ol kezde Moñğoldardıñ küşi älsiz, onıñ üstine bölşektengen jağıdayda twrğandıqtan Temuçin merkitterge birden batınıp tiise almaydı. Sonımen, Kerey hanı Twğırwldıñ äkesimen bolğan andalığınan paydalanıp, kömek swraydı.
Sonda Twğırwl:
«Qolqası üşin işiktiñ,
Merkitti jer qaptıram.
Qatınıñ Börte hanımdı,
Qwtqarıp äkep tapsıram.
Qara bwlğın işiktiñ,
Qarımjısın qaytaram.
Merkit qirap, bayşeşek,
Qolğa qonar qaytadan», – deydi.
Temuçin Twğırwldıñ aqılımen jäne öziniñ köne dostığına süyenip Jamwqadan da kömek swraydı. Kereyler 20 mıñ, Jäyjirattar (keybir şığarmalarda Jalayırlar) 20 mıñ adammen merkitterge şabuıl jasaydı. «… Kilho özenine jetti. Sal jasap özennen ötip, Bwğwra Kegerdegi Tohtabektiñ üyiniñ üstinen tüsti
Qalqiğan qara edige,
Qaq ortadan bölindi.
Qatın, bala-şağası,
Qalmay bäri qırıldı.
Qasietti ordadan,
Ortağa tüsti şañıraq.
Tize bükti el-jwrtı
Mekeni qaldı qañırap».
«Merkitter jan sauğalap jan-jaqqa köşumen boldı. Esi ketken merkitti bizdiñ şerikter özderine qaratıp ala berdi» (Moñğoldıñ qwpiya şejiresi). Mine, osılay birneşe ğasır däurendegen merkit wlısı güldenuden qwldırauğa, qwldıraudan wlı qwl, qızı küñ bolğan aşınıştı tarihqa kiriptar boldı.
«Osıdan Moñğoldar merkitterdiñ twqımın tügel qaldırmay qırıp, wldı wrpaqsız, qızdı küñ etip qırğın jasağan» (Islam Qabışwlı. «Kereyler kerueni»).
Merkitterdiñ bii Tohtabek sergeldeñ twrmıstı basınan ötikizse de, qajımay-talmay el jwrtın, atamekenin qwldıqtan qwtqaru qamında jürdi. Biraq, qan uıstap tuğan aylaker Şıñıshandı jeñe almadı.
«Bwrhan haldwndı qorşay şabuldağan üş merkit ören-jaranımen öme qaptı: sau qalğanı sauğağa salındı. Qoyınğa sıyğanı qwşıldı, qorağa sıyğanı qwldanıldı» («Moñğoldıñ qwpiya şejiresi»).
«Çıñğıs qağan tışqan jılınıñ küzinde Haratalanıñ Hwjağwr özeninde merkittiñ Tohtabegin jeñip, elin qaratıp aldı. Tohtabek eki balasımen, tağı azdağan adamımen qaşıp ketti» («Moñğoldıñ qwpiya şejiresi).
Tohtabekti Şıñğıshan özi qualay soqqılaydı. Tohtabek pen Küşlik han bastağan merkitter men naymandardıñ bir bölimi Ertis özeniniñ boyında Şıñğıshanmen aqtıq saysuğa dayındalıp jatadı.
Siır jılınıñ kökteminde bolğan bwl soğısta Tohtabek qaytıs bolıp, balaları onıñ süyegin alıp kete almağandıqtan basın kesip alıp, Moñğoldarğa tastamay, Ertis özeninen ötip ketedi.
Tiri qalğan merkitter Ortalıq Aziyadağı wyğırlarğa, qıpşaqtarğa, sartauıl eline siñip, Şıñğıshannıñ qandı şeñgelinen sıtılıp ketedi.
Qazirgi Dolan wyğırların tarihşılar sol zamanğı merkitterdiñ wrpağı dep sanaydı eken. Qazir Kerey taypasında da merkit ruı bar. Moñğoliyadağı moñğoldar işinde de merkit ruı kezdesedi.
(Qıtaydağı qazaqtardıñ «Sen – qazaq» saytında Tabıs esimdi adamnıñ jazbası negizinde dayındaldı)
Pikir qaldıru