|  |  |  |  | 

Зуқа батыр 150 жыл Мәдениет Тарих Қазақ хандығына 550 жыл

ТҮБІ БІР ТҮРКІМІЗ! Ауғанстандағы Хазара түркі халқының мәдени жағдайы

ТҮБІ БІР ТҮРКІМІЗ! Ауғанстандағы Хазара  түркі халқының  мәдени жағдайы

Ауғанстанда көп халық және түрлі-түрлі ұлттар тұрады, олардың бірі Хазара халқы.Хазаралар түркі халықтарының біреуі және түркі тамыры бар бір халық. Ауғанстанда тұратын хазаралар, бүкіл Ауғанстан халық санының шамамен 25-27 пайзын, және дүние жүзінде шамамен 12-15 миллион адамға жетеді. Олар Ауғанстанда, Иранда, Пәкістанда және т.б. мемлекеттерде тұрады, бірақ олардың көбісі осы 3 мемлекетте өмір сүреді. Хазаралар Ауғанстанда 2000 жылдан бері тұрып келеді және олардың көбісі бір ғасырдан көп Иранда және Пәкістанда тұрады. 

Хазарлар өз ішінде тайпаларға бөлінеді. Олардың ішінде түркі тілдес аттары бар: татар, түрікмен, найман, қалаж (М.Қашқаридің жазбасында Жетісуді мекендеген тайпа ретінде көрсетіледі), батур жән т.б. Хазаралар бірнеше ғасыр бұрын Орталық Азиядан Ауғанстанға көшкен, ол қандай тарихи жағдайдан кейін және не үшін орын алғанын дәл айту қазір қиын. Бірақ олар түркі халқы. «Хазаралар мен қазақтар этникалық құрамысы көп жақын, сол үшін, осы екі түркі халқының сәлт-дәстүрі, мәдениеті және түрі бірі-біріне қатты ұқсас.» – Хазаралардың бүгінгі тарихшысы Аббос Дилджо деді. Және хазаралардың мәдениеті орталық азиядағы басқа түркі халқына да ұқсас.

Осы мақалада Ауғанистандағы Хазара халқының мәдени жағдайы туралы жазылды. Хазаралардың мәдени жағдайы, білім тарихы, хазаралардың білімге көзқарастары, хазара қоғамына білімнің әсері, хазаралардың өнері және тілі тулары және неге басқа түркі халықтары олар туралы аз біледі? мақсатымен зерттелді.

Хазараджатта (хазаралар тұратын жері, хазаражат деп аталады) білімінің тарихы және оның проблемалары.Жалпы, Ауғанстанда мемлекеттік білімнің тарихы 1903 жылы басталды, ал Хазараджатта 1946 жылы. Хазара халқына үкімет жағынан систематикалық кемсіту көрсетіліп және этникалық, географиялық проблемалары болғандықтан хазараджатта мемлекеттік білім алуда үлкен бөгеліс болды. Кемсітушілік үкіметтер жағынан хазараларға білім бермеу үшін ұйымдастырылған. 1946 жылға дейін, хазарлардың ешқандай білім алу құқығы болған жоқ, атап айтқанда, медицина, құқық, әскери және кәсіби мектептерде, университеттерде мен мемлекеттік жоғары оқу орындарында білім алуға құқығы жоқ болды. Қысқа бір мерзімде хазарлар білім ала бастады. Хазараджатта мектептер де кеш құрылды, сол үшін хазарлардың білім алу мен білім беру саласында ұзақ тарихы жоқ. Қазіргі уақытта, Хазарларда білім алудың елеулі үлесі бар, жыл сайын көптеген студенттер мектептерден жоғары оқу орындарына жоғары білім алу үшін мемлекеттік емтихан тапсырып жоғары оқу орындарына түседі. 

Білім, хазара қоғамдастығына елеулі әсер етті. Бұл әсер, түрлі аспектілі экономикалық, саяси, мәдени және әлеуметтік жерлерде көрініс берді. Экономикалық ұтқырлық хазара қоғамындағы білім беруде маңызды нәтижелерінің бірі болды, және хазарлар білім арқылы еңбек нарығына шықты. Жас оқытылған хазарлар ауылдан қалаға келіп, негізгі экономикалық жұмыс орындарын тауып жұмыс істеп жатыр. Сондай-ақ, хазаралар мектеп пен ЖОО-да бұрын, бір саяси оқшаулауда (изоляцияда) болған, бірақ қазір олардың саяси жағдайы өсті және саяси жұмыстарымен белсенді айналысуда. Білім алу арқылы, хазаралар Ауғанстанның парламентіне және басқа  үлкен мемлекеттік саяси план құра алатын жағдайға  жетті. Мәдениет тұрғысынан алғанда, Хазаралар білім беру және оқыту арқылы, қазіргі заманғы әдеби шығармалардың Ауғанстан саласындағы білімдерінде маңызды рөл атқарады.  Шамамен Ауғанстанда баспа мен бейне ақпараттар және бұқаралық ақпарат құралдарының жартысын хазарлар арқылы басқарылады. Сондай-ақ хазаралар Ауғанистандағы фильм шығаратын мекемелерде маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар, Ауғанстан қоғамындағы журналистер, жазушылар және сыншылардың ең көбі хазара халқынан. Әлеуметтік перспектива да, Ауғанстан хазара қоғамдастығындағы әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейту туралы айта аламыз. Әйелдердің саясатқа кіруі, еңбек нарығына шығуы, және басқа әлеуметтік жұмыстарын істеуі, білім алудың әлеуметтік нәтижелерінің бірі болып табылады.

Ал егер Ауғанстандағы қазіргі әлеуметтік, саяси, білім, ғылым жайы қалай? – деп сұрасақ.

Жалпы, Ауғанстанда әлеуметтік жағдай орташа. Адамдар тұратын мекеніне қарай күн көреді. Қалалықтар ара­­сында белгілі фирмаларда, зауыт­тарда, тіпті шетелдерде жұмыс істеп ақша табатындары да бар. Ал ауылда тұратын адамдар көбіне ауыл шаруашылығымен, атап айтқанда егіншілікпен, мал шаруашылығымен айналысады. Ал білім, ғылым жағына келсек, әрине, салыстырмалы түрде бізде оның бәрі кенжелеп қалған. Мысалы, Ауғанстанда тұратындардың көбісі қыз балаларын оқытпайды, қоғамдық жұмыстармен айналысуына рұқсат бермейді. Бірақ бір қызығы біздің хазара халқы қыз балаларына ондай мүмкіндіктерді береді, бұл да біздің қазаққа және басқа түркі халқына бір табан жақындығымыздың белгісі болса керек. Мәселен, Ауғанстандағы тұңғыш әйел ғарышкері, Ауғанстан үкіметіндегі ең бірінші әйел министр доктор Сима Самар, бірінші әйел әкім доктор Хабиба Сараби, бірінші қалабасы доктор Озра Азими,  бірінші провинциялық кеңесінің басшысы Таиба Хавари Хазара қыздары болып табылады. Яғни бұл Ауғанстандағы Хазара халқының өзіндік деңгейін көрсетсе керек. Басқа халықтарға қарағанда, мысалы Ауғанстан тарихында бірінші рет Олимпиада ойындарына қатысып орын алған Рухила Никпа деген Хазара жігіті, сондай-ақ дүниежүзілік бокс чемпионы Хамит Рахими, Ауғанстандағы бірінші жас өнертапқыш Мустафа Ризаии, бірінші ең жас министрі Инаят Касими, ең жақсы оқытушы Азиз Руйеш те бәрі Хазара ұлтынан. Мұның бәрін не үшін айтты десеңіз, бұл деген Ауғанстанның қазіргі күйіне хазара халқының қосып жатқан үлесі деп білеміз.

Өнер; Хазарлардың өнері, трагическалық (қайғылы) өнер болып санылады. Себебі, хазарларда бірқайғылы және езгі тарихи жағдай болды. Езгі және қайғылы тарихы  жағдай хазаралардың өнеріне де көрініс тапқан. Хазарлардың өнері бірегей көркем стиль болып табылады. Домбыра Хазарлар арасында кең тараған аспап. Домбыра, басқа тайпаларда да бар, бірақ хазара стильі (хазараги) ерекше бір стиль.

Әдебиет әлемінде хазара халқы бір бай халық. Бірақ, МХТА және ДУБАЙТИ ең көрнекті рәміздер болып табылады. Махта поэтикалық нысанының бір түрі және хазарлар үшін бірегей,  оның қайғылы тақырыбы бар және бұл әнді әйелдер айтады. Бұл ән қайғылы жағдайда,  әсіресе бір қаһраман дүниеден кеткен кезде шырқалады.

ДУБАЙТИ, хазаралар арасында поэтикалық үздіксіздік нысаны, махаббат сияқты эмоционалдық тақырыптарымен, және домбыра поэмасымен байланысты.

Тіл; Хазаралар дари тілінде хазара диалектімен сөйлейді. Хазара диалекті басқа парсы-дари диалекттерге қарағанда ерекше диалект болып табылады. Хазаралар этникалық және географиялық оқшаулау болғандықтан, олардың тілі басқаша болып кетті. Хазаралар түркі халықтарының бірі сондықтанда хазара тілінде түркі сөздері (түркі тілдер ішінде: қазақшадан, өзбекшеден, түрікшеден т.б. тілдерден енген) көп. Өйткені, хазаралар Ауғанстанда Хазара диалектімен сөйлескенде әрқашан қорлануда болған. Ауғанстанда хазаралардың диалекті масқара болғандығын көрсететін көптеген мысалдар бар.

Біз баяу Ауғанстанға келіп күніне асыға күтеп, ал біз де бүкіл түркі халықтарымен тығыз қарым-қатыныста болайық деп үмітеміз. ТІЛДЕ, ІСТЕ, ПІКІРДЕ БІРЛІК!

 

Фотографтарда;

  1. доктор Сима Самар, Ауғанстан үкіметіндегі ең бірінші әйел министр, Ауғанстандағы адам құқықтары комессиясының бастығы және Ауғанстаннан бірнеше мәртепе Нобель сыйлығын алған кісі.
  2. Рухила Никпа; Ауғанстан тарихында бірінші рет Олимпиада ойындарына қатысып орын алған және Ауғанстандағы БҰҰ бейбітшілік елшісі.

 

Жазушы: Ясир Рашид

Related Articles

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • …ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз.

    Әлеуметтік желіде осы отандасымызды қызу талқылап жатыр екен. Көбі сын айтып жатыр. Видео жазбаның толық нұсқасы жоқ, пікір-талас тудырған бөлігі ғана тарап жатыр екен. Соған байланысты өз ойымды айта кетпекшімін: Бірінші, отандасымыздың видеосы, фотосы әлеуметтік желіде желдей есіп тарап жатыр. Ол азаматтың (азаматшаның) жеке құпиясы саналатын фотосы, видео жазбасы кімнің рұқсатымен тарап жатыр екен? Өз басым осы постты жазу үшін ол азаматтың (азаматшаның) видеодағы бейнесін қара бояумен өшіріп тастауды жөн көрдім. Және рұқсатынсыз фото бейнесін жеке парақшама салғаным үшін одан кешірім сұраймын. Діни ұстанымы, ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз. Екінші, отандасымыздың діни ұстанымына байланысты айтқан сөздері қоғамда қатты пікір тудырған екен. Тіпті оны “ұлт дұшпаны”

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: