|  |  |  |  | 

Зуқа батыр 150 жыл Мәдениет Тарих Қазақ хандығына 550 жыл

ТҮБІ БІР ТҮРКІМІЗ! Ауғанстандағы Хазара түркі халқының мәдени жағдайы

ТҮБІ БІР ТҮРКІМІЗ! Ауғанстандағы Хазара  түркі халқының  мәдени жағдайы

Ауғанстанда көп халық және түрлі-түрлі ұлттар тұрады, олардың бірі Хазара халқы.Хазаралар түркі халықтарының біреуі және түркі тамыры бар бір халық. Ауғанстанда тұратын хазаралар, бүкіл Ауғанстан халық санының шамамен 25-27 пайзын, және дүние жүзінде шамамен 12-15 миллион адамға жетеді. Олар Ауғанстанда, Иранда, Пәкістанда және т.б. мемлекеттерде тұрады, бірақ олардың көбісі осы 3 мемлекетте өмір сүреді. Хазаралар Ауғанстанда 2000 жылдан бері тұрып келеді және олардың көбісі бір ғасырдан көп Иранда және Пәкістанда тұрады. 

Хазарлар өз ішінде тайпаларға бөлінеді. Олардың ішінде түркі тілдес аттары бар: татар, түрікмен, найман, қалаж (М.Қашқаридің жазбасында Жетісуді мекендеген тайпа ретінде көрсетіледі), батур жән т.б. Хазаралар бірнеше ғасыр бұрын Орталық Азиядан Ауғанстанға көшкен, ол қандай тарихи жағдайдан кейін және не үшін орын алғанын дәл айту қазір қиын. Бірақ олар түркі халқы. «Хазаралар мен қазақтар этникалық құрамысы көп жақын, сол үшін, осы екі түркі халқының сәлт-дәстүрі, мәдениеті және түрі бірі-біріне қатты ұқсас.» – Хазаралардың бүгінгі тарихшысы Аббос Дилджо деді. Және хазаралардың мәдениеті орталық азиядағы басқа түркі халқына да ұқсас.

Осы мақалада Ауғанистандағы Хазара халқының мәдени жағдайы туралы жазылды. Хазаралардың мәдени жағдайы, білім тарихы, хазаралардың білімге көзқарастары, хазара қоғамына білімнің әсері, хазаралардың өнері және тілі тулары және неге басқа түркі халықтары олар туралы аз біледі? мақсатымен зерттелді.

Хазараджатта (хазаралар тұратын жері, хазаражат деп аталады) білімінің тарихы және оның проблемалары.Жалпы, Ауғанстанда мемлекеттік білімнің тарихы 1903 жылы басталды, ал Хазараджатта 1946 жылы. Хазара халқына үкімет жағынан систематикалық кемсіту көрсетіліп және этникалық, географиялық проблемалары болғандықтан хазараджатта мемлекеттік білім алуда үлкен бөгеліс болды. Кемсітушілік үкіметтер жағынан хазараларға білім бермеу үшін ұйымдастырылған. 1946 жылға дейін, хазарлардың ешқандай білім алу құқығы болған жоқ, атап айтқанда, медицина, құқық, әскери және кәсіби мектептерде, университеттерде мен мемлекеттік жоғары оқу орындарында білім алуға құқығы жоқ болды. Қысқа бір мерзімде хазарлар білім ала бастады. Хазараджатта мектептер де кеш құрылды, сол үшін хазарлардың білім алу мен білім беру саласында ұзақ тарихы жоқ. Қазіргі уақытта, Хазарларда білім алудың елеулі үлесі бар, жыл сайын көптеген студенттер мектептерден жоғары оқу орындарына жоғары білім алу үшін мемлекеттік емтихан тапсырып жоғары оқу орындарына түседі. 

Білім, хазара қоғамдастығына елеулі әсер етті. Бұл әсер, түрлі аспектілі экономикалық, саяси, мәдени және әлеуметтік жерлерде көрініс берді. Экономикалық ұтқырлық хазара қоғамындағы білім беруде маңызды нәтижелерінің бірі болды, және хазарлар білім арқылы еңбек нарығына шықты. Жас оқытылған хазарлар ауылдан қалаға келіп, негізгі экономикалық жұмыс орындарын тауып жұмыс істеп жатыр. Сондай-ақ, хазаралар мектеп пен ЖОО-да бұрын, бір саяси оқшаулауда (изоляцияда) болған, бірақ қазір олардың саяси жағдайы өсті және саяси жұмыстарымен белсенді айналысуда. Білім алу арқылы, хазаралар Ауғанстанның парламентіне және басқа  үлкен мемлекеттік саяси план құра алатын жағдайға  жетті. Мәдениет тұрғысынан алғанда, Хазаралар білім беру және оқыту арқылы, қазіргі заманғы әдеби шығармалардың Ауғанстан саласындағы білімдерінде маңызды рөл атқарады.  Шамамен Ауғанстанда баспа мен бейне ақпараттар және бұқаралық ақпарат құралдарының жартысын хазарлар арқылы басқарылады. Сондай-ақ хазаралар Ауғанистандағы фильм шығаратын мекемелерде маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар, Ауғанстан қоғамындағы журналистер, жазушылар және сыншылардың ең көбі хазара халқынан. Әлеуметтік перспектива да, Ауғанстан хазара қоғамдастығындағы әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейту туралы айта аламыз. Әйелдердің саясатқа кіруі, еңбек нарығына шығуы, және басқа әлеуметтік жұмыстарын істеуі, білім алудың әлеуметтік нәтижелерінің бірі болып табылады.

Ал егер Ауғанстандағы қазіргі әлеуметтік, саяси, білім, ғылым жайы қалай? – деп сұрасақ.

Жалпы, Ауғанстанда әлеуметтік жағдай орташа. Адамдар тұратын мекеніне қарай күн көреді. Қалалықтар ара­­сында белгілі фирмаларда, зауыт­тарда, тіпті шетелдерде жұмыс істеп ақша табатындары да бар. Ал ауылда тұратын адамдар көбіне ауыл шаруашылығымен, атап айтқанда егіншілікпен, мал шаруашылығымен айналысады. Ал білім, ғылым жағына келсек, әрине, салыстырмалы түрде бізде оның бәрі кенжелеп қалған. Мысалы, Ауғанстанда тұратындардың көбісі қыз балаларын оқытпайды, қоғамдық жұмыстармен айналысуына рұқсат бермейді. Бірақ бір қызығы біздің хазара халқы қыз балаларына ондай мүмкіндіктерді береді, бұл да біздің қазаққа және басқа түркі халқына бір табан жақындығымыздың белгісі болса керек. Мәселен, Ауғанстандағы тұңғыш әйел ғарышкері, Ауғанстан үкіметіндегі ең бірінші әйел министр доктор Сима Самар, бірінші әйел әкім доктор Хабиба Сараби, бірінші қалабасы доктор Озра Азими,  бірінші провинциялық кеңесінің басшысы Таиба Хавари Хазара қыздары болып табылады. Яғни бұл Ауғанстандағы Хазара халқының өзіндік деңгейін көрсетсе керек. Басқа халықтарға қарағанда, мысалы Ауғанстан тарихында бірінші рет Олимпиада ойындарына қатысып орын алған Рухила Никпа деген Хазара жігіті, сондай-ақ дүниежүзілік бокс чемпионы Хамит Рахими, Ауғанстандағы бірінші жас өнертапқыш Мустафа Ризаии, бірінші ең жас министрі Инаят Касими, ең жақсы оқытушы Азиз Руйеш те бәрі Хазара ұлтынан. Мұның бәрін не үшін айтты десеңіз, бұл деген Ауғанстанның қазіргі күйіне хазара халқының қосып жатқан үлесі деп білеміз.

Өнер; Хазарлардың өнері, трагическалық (қайғылы) өнер болып санылады. Себебі, хазарларда бірқайғылы және езгі тарихи жағдай болды. Езгі және қайғылы тарихы  жағдай хазаралардың өнеріне де көрініс тапқан. Хазарлардың өнері бірегей көркем стиль болып табылады. Домбыра Хазарлар арасында кең тараған аспап. Домбыра, басқа тайпаларда да бар, бірақ хазара стильі (хазараги) ерекше бір стиль.

Әдебиет әлемінде хазара халқы бір бай халық. Бірақ, МХТА және ДУБАЙТИ ең көрнекті рәміздер болып табылады. Махта поэтикалық нысанының бір түрі және хазарлар үшін бірегей,  оның қайғылы тақырыбы бар және бұл әнді әйелдер айтады. Бұл ән қайғылы жағдайда,  әсіресе бір қаһраман дүниеден кеткен кезде шырқалады.

ДУБАЙТИ, хазаралар арасында поэтикалық үздіксіздік нысаны, махаббат сияқты эмоционалдық тақырыптарымен, және домбыра поэмасымен байланысты.

Тіл; Хазаралар дари тілінде хазара диалектімен сөйлейді. Хазара диалекті басқа парсы-дари диалекттерге қарағанда ерекше диалект болып табылады. Хазаралар этникалық және географиялық оқшаулау болғандықтан, олардың тілі басқаша болып кетті. Хазаралар түркі халықтарының бірі сондықтанда хазара тілінде түркі сөздері (түркі тілдер ішінде: қазақшадан, өзбекшеден, түрікшеден т.б. тілдерден енген) көп. Өйткені, хазаралар Ауғанстанда Хазара диалектімен сөйлескенде әрқашан қорлануда болған. Ауғанстанда хазаралардың диалекті масқара болғандығын көрсететін көптеген мысалдар бар.

Біз баяу Ауғанстанға келіп күніне асыға күтеп, ал біз де бүкіл түркі халықтарымен тығыз қарым-қатыныста болайық деп үмітеміз. ТІЛДЕ, ІСТЕ, ПІКІРДЕ БІРЛІК!

 

Фотографтарда;

  1. доктор Сима Самар, Ауғанстан үкіметіндегі ең бірінші әйел министр, Ауғанстандағы адам құқықтары комессиясының бастығы және Ауғанстаннан бірнеше мәртепе Нобель сыйлығын алған кісі.
  2. Рухила Никпа; Ауғанстан тарихында бірінші рет Олимпиада ойындарына қатысып орын алған және Ауғанстандағы БҰҰ бейбітшілік елшісі.

 

Жазушы: Ясир Рашид

Related Articles

  • Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

    Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

    Осы уақытқа дейін құпия сақталып келген 106-қазақ атты әскер дивизиясының деректері енді белгілі бола бастады. 1942 жылы дивизия Ақмолада жасақталыпты. Әскери шала дайындықпен жасақталған дивизия 1942 жылдың мамырында, Харьков түбіндегі қоршауды бұзып шығуға бұйрық берер алдында, 4091 сарбазға 71мылтық, яғни 7 адамға бір мылтық және бәріне 3100 жарылғыш оқ –дәрі бәріліпті. Қазақ боздақтарын қарусыз жалаң қылышпен өлімге жұмсауы – «Гитлермен салыстырғанда Сталин солдаттарды өлімге 8 есе көп жұмсадының» айғағы (Михаил Гареев, Әскери академиядан.2005 жыл). “Төртінші билік» газетінің 2016 – жылғы мамырдың 28-жұлдызындағы санында шетелдік архивтерден алынған видеосюжеттегі 106-атты әскер дивизиясы жөніндегі неміс офицерінің айтқаны: «Не деген қырғыз (қазақ) деген жан кешті батыр халық, атқа мініп, ажалға қаймықпай жалаң қылышпен танктерге

  • ШОҚАН УӘЛИХАНҰЛЫ ДЕГЕН ЕКЕН..

    ШОҚАН УӘЛИХАНҰЛЫ ДЕГЕН ЕКЕН..

    Ел аузында қазақ оқымыстылары айтты деген сөздер аз емес. Белгілі ғалым, этнограф А. Сейдімбек құрастырған тарихи тұлға, асқан оқымысты Шоқан бабамыздың тапқыр сөздерін назарларыңызға ұсынамыз. * * * Омбыға оқуға жүрер алдында бала Шоқан әкесінің ел іші мәселесін шешудегі кейбір өктем, ожар қылықтарына көңілі толмай, «оқуға бармаймын» деп қиғылық салса керек. Тіптен көнбей бара жатқан баласын қатал Шыңғыс жәрдемші жігіттеріне байлатып алмаққа ыңғайланып: «Шықпаса көтеріп әкеліңдер, арбаға таңып аламыз!» − дейді. Сонда дәрмені таусылған Шоқан әкесіне: «Байлатпа! Абылай тұқымынан байланғандар мен айдалғандар жетерлік болған!» − деп тіл қатады. Бала да болса ақиқат сөзді айтып тұрған баласынан тосылған әке дереу Шоқанды босаттырып жібереді. * * * Петербургте Сыртқы Істер министрлігінің бір

  • Шығыс Түркістан

    Шығыс Түркістан

    Ерзат Кәрібай Сурет: Автордың мұрағатынан алынды.  демографиясы, әкімшілігі мен қарулы күштері Кеңестер одағының көмегімен Алтай, Іле, Тарбағатайдағы қазақты негіз еткен әр ұлт халқының күресі 1944-1946 жылдардағы «Шығыс Түркістан» республикасының құрылуына негіз болды. Десе де осы бір тарих әліге дейін бұрмаланып келеді. Кейбір саяси топтар бұны өз білгенінше мақсат-мүдделеріне пайдаланып жүр. Қазақты негіз еткен 30 мың қарулы армиясы бар мемлекет (толық дербес болмаса да) 20-шы ғасырдың басы мен ортасында болмаған жағдай. Өмір сүру уақыты төрт жыл ғана (нақты атымен екі жыл ғана) болғанымен, Орта Азия әсіресе, Қазақстан тарихында белгілі мән-маңызы бар екенін басып айтқан дұрыс! Өйткені осы уақытша мемлекеттің құрылуына мыңдаған қазақстандық жауынгерлер мен оқыған зиялылар ат салысты. Тіпті Қырғызстан мен

  • Тіл жөнінде талай жазылды ғой…

    Тіл жөнінде талай жазылды ғой…

    Бірақ бұрыннан айтылатын екі принцип сол баяғы өзгермейді. Себебі оны уақыт және өзге елдердің тәжірибесі дәлелдеді: 1. Заң, жарлық, ереже, шешімдермен тілге сұраныс туғызу. Онсыз тіл ешкімге керек емес. Тіл ақша табуға, білім алуға, өзгемен байланысқа түсуге қажет болғанда ғана сұранысқа ие болады, сонда ғана адамдар мәжбүрлі түрде үйренеді. Шетелде оқығың келе ме, IELTS, TOEFL тапсыр. Ол үшін ағылшын оқы. Халықаралық компанияда істеп, көп жалақы алғың келе ме, алдыңғы сөйлемде жазылған шарттарды орында. Сұраныс туғызу механизмі осылай жұмыс істейді. 2. Тіл иесі саналатын ұлт өкілдерінің принципшілдік танытуы. Яғни, тілің кең тарасын десең, оны кең қолдан. Үйде, түзде, басқа жақта. Англияда түріктің кафесіне кірсең, өзара түрікше сөйлесетін. Астанада үй жөндейміз деп

  • БҰЛАНТЫ-АҢЫРАҚАЙ ШАЙҚАСТАРЫ: ЖАЛҒАНЫ МЕН ШЫНДЫҒЫ

    БҰЛАНТЫ-АҢЫРАҚАЙ ШАЙҚАСТАРЫ: ЖАЛҒАНЫ МЕН ШЫНДЫҒЫ

    СӨЗ БАСЫ «Совет өкіметі тұсында қазақ тарихы бұрмаланып, теріс түсінік берілді» деген сөз жиі айтылады қазір. Басылым беттерінде болсын, тарихшылардың бас қосқан жиындарында болсын. Жалғаны жоқ, анық еді. Куәміз, 70-жылдардағы қазақ тарихы оқулығының қалыңдығы пышақтың қырындай ғана-тын. Оның өзі мардымды оқытылмады. Бұл шежіреміздің отар кездегі күйі еді… Ал қазіргі тарихымыз бұрынғыдан да бетер сорақы жағдайға түсті. Білім мен ғылымға көңіл бөлудің орнына бүгінгі қазақ ру-тайпа ұймасынан шыға алмай жүр. Осы күні әркім өз аталасының немесе бабасының би болғанын, жырау не батыр болғанын ойдан шығарған жалған деректерімен үздіксіз насихаттап, кейін оған сан миллиондаған қаржы шашып, кітап шығару, ас беріп, кесене, ескерткіш орнату сықылды т.б. берекесіз істің соңына түскен. Өкінішке қарай, жағымсыз

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: