|  |  |  |  | 

Зуқа батыр 150 жыл Мәдениет Тарих Қазақ хандығына 550 жыл

ТҮБІ БІР ТҮРКІМІЗ! Ауғанстандағы Хазара түркі халқының мәдени жағдайы

ТҮБІ БІР ТҮРКІМІЗ! Ауғанстандағы Хазара  түркі халқының  мәдени жағдайы

Ауғанстанда көп халық және түрлі-түрлі ұлттар тұрады, олардың бірі Хазара халқы.Хазаралар түркі халықтарының біреуі және түркі тамыры бар бір халық. Ауғанстанда тұратын хазаралар, бүкіл Ауғанстан халық санының шамамен 25-27 пайзын, және дүние жүзінде шамамен 12-15 миллион адамға жетеді. Олар Ауғанстанда, Иранда, Пәкістанда және т.б. мемлекеттерде тұрады, бірақ олардың көбісі осы 3 мемлекетте өмір сүреді. Хазаралар Ауғанстанда 2000 жылдан бері тұрып келеді және олардың көбісі бір ғасырдан көп Иранда және Пәкістанда тұрады. 

Хазарлар өз ішінде тайпаларға бөлінеді. Олардың ішінде түркі тілдес аттары бар: татар, түрікмен, найман, қалаж (М.Қашқаридің жазбасында Жетісуді мекендеген тайпа ретінде көрсетіледі), батур жән т.б. Хазаралар бірнеше ғасыр бұрын Орталық Азиядан Ауғанстанға көшкен, ол қандай тарихи жағдайдан кейін және не үшін орын алғанын дәл айту қазір қиын. Бірақ олар түркі халқы. «Хазаралар мен қазақтар этникалық құрамысы көп жақын, сол үшін, осы екі түркі халқының сәлт-дәстүрі, мәдениеті және түрі бірі-біріне қатты ұқсас.» – Хазаралардың бүгінгі тарихшысы Аббос Дилджо деді. Және хазаралардың мәдениеті орталық азиядағы басқа түркі халқына да ұқсас.

Осы мақалада Ауғанистандағы Хазара халқының мәдени жағдайы туралы жазылды. Хазаралардың мәдени жағдайы, білім тарихы, хазаралардың білімге көзқарастары, хазара қоғамына білімнің әсері, хазаралардың өнері және тілі тулары және неге басқа түркі халықтары олар туралы аз біледі? мақсатымен зерттелді.

Хазараджатта (хазаралар тұратын жері, хазаражат деп аталады) білімінің тарихы және оның проблемалары.Жалпы, Ауғанстанда мемлекеттік білімнің тарихы 1903 жылы басталды, ал Хазараджатта 1946 жылы. Хазара халқына үкімет жағынан систематикалық кемсіту көрсетіліп және этникалық, географиялық проблемалары болғандықтан хазараджатта мемлекеттік білім алуда үлкен бөгеліс болды. Кемсітушілік үкіметтер жағынан хазараларға білім бермеу үшін ұйымдастырылған. 1946 жылға дейін, хазарлардың ешқандай білім алу құқығы болған жоқ, атап айтқанда, медицина, құқық, әскери және кәсіби мектептерде, университеттерде мен мемлекеттік жоғары оқу орындарында білім алуға құқығы жоқ болды. Қысқа бір мерзімде хазарлар білім ала бастады. Хазараджатта мектептер де кеш құрылды, сол үшін хазарлардың білім алу мен білім беру саласында ұзақ тарихы жоқ. Қазіргі уақытта, Хазарларда білім алудың елеулі үлесі бар, жыл сайын көптеген студенттер мектептерден жоғары оқу орындарына жоғары білім алу үшін мемлекеттік емтихан тапсырып жоғары оқу орындарына түседі. 

Білім, хазара қоғамдастығына елеулі әсер етті. Бұл әсер, түрлі аспектілі экономикалық, саяси, мәдени және әлеуметтік жерлерде көрініс берді. Экономикалық ұтқырлық хазара қоғамындағы білім беруде маңызды нәтижелерінің бірі болды, және хазарлар білім арқылы еңбек нарығына шықты. Жас оқытылған хазарлар ауылдан қалаға келіп, негізгі экономикалық жұмыс орындарын тауып жұмыс істеп жатыр. Сондай-ақ, хазаралар мектеп пен ЖОО-да бұрын, бір саяси оқшаулауда (изоляцияда) болған, бірақ қазір олардың саяси жағдайы өсті және саяси жұмыстарымен белсенді айналысуда. Білім алу арқылы, хазаралар Ауғанстанның парламентіне және басқа  үлкен мемлекеттік саяси план құра алатын жағдайға  жетті. Мәдениет тұрғысынан алғанда, Хазаралар білім беру және оқыту арқылы, қазіргі заманғы әдеби шығармалардың Ауғанстан саласындағы білімдерінде маңызды рөл атқарады.  Шамамен Ауғанстанда баспа мен бейне ақпараттар және бұқаралық ақпарат құралдарының жартысын хазарлар арқылы басқарылады. Сондай-ақ хазаралар Ауғанистандағы фильм шығаратын мекемелерде маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар, Ауғанстан қоғамындағы журналистер, жазушылар және сыншылардың ең көбі хазара халқынан. Әлеуметтік перспектива да, Ауғанстан хазара қоғамдастығындағы әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейту туралы айта аламыз. Әйелдердің саясатқа кіруі, еңбек нарығына шығуы, және басқа әлеуметтік жұмыстарын істеуі, білім алудың әлеуметтік нәтижелерінің бірі болып табылады.

Ал егер Ауғанстандағы қазіргі әлеуметтік, саяси, білім, ғылым жайы қалай? – деп сұрасақ.

Жалпы, Ауғанстанда әлеуметтік жағдай орташа. Адамдар тұратын мекеніне қарай күн көреді. Қалалықтар ара­­сында белгілі фирмаларда, зауыт­тарда, тіпті шетелдерде жұмыс істеп ақша табатындары да бар. Ал ауылда тұратын адамдар көбіне ауыл шаруашылығымен, атап айтқанда егіншілікпен, мал шаруашылығымен айналысады. Ал білім, ғылым жағына келсек, әрине, салыстырмалы түрде бізде оның бәрі кенжелеп қалған. Мысалы, Ауғанстанда тұратындардың көбісі қыз балаларын оқытпайды, қоғамдық жұмыстармен айналысуына рұқсат бермейді. Бірақ бір қызығы біздің хазара халқы қыз балаларына ондай мүмкіндіктерді береді, бұл да біздің қазаққа және басқа түркі халқына бір табан жақындығымыздың белгісі болса керек. Мәселен, Ауғанстандағы тұңғыш әйел ғарышкері, Ауғанстан үкіметіндегі ең бірінші әйел министр доктор Сима Самар, бірінші әйел әкім доктор Хабиба Сараби, бірінші қалабасы доктор Озра Азими,  бірінші провинциялық кеңесінің басшысы Таиба Хавари Хазара қыздары болып табылады. Яғни бұл Ауғанстандағы Хазара халқының өзіндік деңгейін көрсетсе керек. Басқа халықтарға қарағанда, мысалы Ауғанстан тарихында бірінші рет Олимпиада ойындарына қатысып орын алған Рухила Никпа деген Хазара жігіті, сондай-ақ дүниежүзілік бокс чемпионы Хамит Рахими, Ауғанстандағы бірінші жас өнертапқыш Мустафа Ризаии, бірінші ең жас министрі Инаят Касими, ең жақсы оқытушы Азиз Руйеш те бәрі Хазара ұлтынан. Мұның бәрін не үшін айтты десеңіз, бұл деген Ауғанстанның қазіргі күйіне хазара халқының қосып жатқан үлесі деп білеміз.

Өнер; Хазарлардың өнері, трагическалық (қайғылы) өнер болып санылады. Себебі, хазарларда бірқайғылы және езгі тарихи жағдай болды. Езгі және қайғылы тарихы  жағдай хазаралардың өнеріне де көрініс тапқан. Хазарлардың өнері бірегей көркем стиль болып табылады. Домбыра Хазарлар арасында кең тараған аспап. Домбыра, басқа тайпаларда да бар, бірақ хазара стильі (хазараги) ерекше бір стиль.

Әдебиет әлемінде хазара халқы бір бай халық. Бірақ, МХТА және ДУБАЙТИ ең көрнекті рәміздер болып табылады. Махта поэтикалық нысанының бір түрі және хазарлар үшін бірегей,  оның қайғылы тақырыбы бар және бұл әнді әйелдер айтады. Бұл ән қайғылы жағдайда,  әсіресе бір қаһраман дүниеден кеткен кезде шырқалады.

ДУБАЙТИ, хазаралар арасында поэтикалық үздіксіздік нысаны, махаббат сияқты эмоционалдық тақырыптарымен, және домбыра поэмасымен байланысты.

Тіл; Хазаралар дари тілінде хазара диалектімен сөйлейді. Хазара диалекті басқа парсы-дари диалекттерге қарағанда ерекше диалект болып табылады. Хазаралар этникалық және географиялық оқшаулау болғандықтан, олардың тілі басқаша болып кетті. Хазаралар түркі халықтарының бірі сондықтанда хазара тілінде түркі сөздері (түркі тілдер ішінде: қазақшадан, өзбекшеден, түрікшеден т.б. тілдерден енген) көп. Өйткені, хазаралар Ауғанстанда Хазара диалектімен сөйлескенде әрқашан қорлануда болған. Ауғанстанда хазаралардың диалекті масқара болғандығын көрсететін көптеген мысалдар бар.

Біз баяу Ауғанстанға келіп күніне асыға күтеп, ал біз де бүкіл түркі халықтарымен тығыз қарым-қатыныста болайық деп үмітеміз. ТІЛДЕ, ІСТЕ, ПІКІРДЕ БІРЛІК!

 

Фотографтарда;

  1. доктор Сима Самар, Ауғанстан үкіметіндегі ең бірінші әйел министр, Ауғанстандағы адам құқықтары комессиясының бастығы және Ауғанстаннан бірнеше мәртепе Нобель сыйлығын алған кісі.
  2. Рухила Никпа; Ауғанстан тарихында бірінші рет Олимпиада ойындарына қатысып орын алған және Ауғанстандағы БҰҰ бейбітшілік елшісі.

 

Жазушы: Ясир Рашид

Related Articles

  • «Бейсенбі ме бүгін деп, Жұмаға қарсы өткені-ай…» (Абай)

    «Бейсенбі ме бүгін деп, Жұмаға қарсы өткені-ай…» (Абай)

    Қазақ халқының даңқты перзенті, ұлы жазушы Мұқтар Мағауин 85 жасқа қараған шағында дүниеден озды. «Бейсенбі ме бүгін деп, Жұмаға қарсы өткені-ай…» (Абай) Шұбартауда дүниеге келді. Жондағы Жобалай Керейдің ең үлкен Аруағы Жобалай бидің ұрпағы еді. Байқотан би, Томан би, Бегеш шешен, Уәйіс, Төлеу ақын… Атағы Аталарынан асып кетті… Тірісінде олай деген жоқ… Бұл сөзді дүниеден өткен соң біз айтып отырмыз… Өмірінің соңғы кездері шетте өтті. «Үкіметке, басқаларға да өкпем жоқ, өкпелейтін олардың жағдайы жоқ!» (М.Мағауин) деген еді өзі бертінде. Астары ауыр, еңсеңді езердей салмақты сөз… Данышпан адам неге елден жырақ кетті. Бұл «Оңаша жатқанды ұнатамын, Елімді ел қылмасын ерте сезіп… Елден кеттім жырақ…» (Шәкәрім) дейтін кетіс сияқты. Сонда да «Көк

  • Бұл – советтік һәм назарбаевтық кезеңнен қалған, журналистиканы жағымпаз қолбала, шауыпкел құрал деңгейіне түсірген шенеуніктік штамповка.

    Бұл – советтік һәм назарбаевтық кезеңнен қалған, журналистиканы жағымпаз қолбала, шауыпкел құрал деңгейіне түсірген шенеуніктік штамповка.

    “Сұхбатты” енді ғана оқып шықтым. Әзірге, сипаты туралы аз сөз: Әлбетте, бұл – журналистика стандарттарына сай, шынайы, нағыз сұхбат емес. Конституциялық құқығы тең, екі саналы азаматтың өзара пікірлескен, еменжарқын әңгімесі емес. Бұл – советтік һәм назарбаевтық кезеңнен қалған, журналистиканы жағымпаз қолбала, шауыпкел құрал деңгейіне түсірген шенеуніктік штамповка. Пәленбай адам түзеп-күзеген, ананы да, мынаны қамтуға тырысқан, аяғында жаны жоқ мәтіндер жиынтығы туған. Тоқаев айналасындағыларға: “осыншалық жасанды кейіппен халық алдында көрінуім ұят болады, қойыңдар, айналайындар, қателессем де өз болмысыммен шығам” деуге түсінігі жетпегені өкінішті. Былтыр “Егеменде” “сұхбаттасқан” Дихан Қамзабек те, биыл “Ана тілінде” “әңгімелескен” Ерлан Жүніс те, кешіріңіздер, ешқандай да интервьюер емес. Иә, біреуі терең ғалым, екіншісі тамаша ақын, бірақ, өмірінде бір

  • 1893 жылы 25 қарашада

    1893 жылы 25 қарашада

    1893 жылы 25 қарашада, Даниялық ғалым В.Томсен құлпытастағы бітік жазудың құпиясын ашты. Ғылыми жаңалық еуропа қоғамын дүр сілкіндіреді. Тосмен алғаш «түрік», «күлтегін», «тәңірі» деген сөздерді шешіп оқиды. Бітіктастағы жазудың келесі беті қытай иероглифімен бәдізделген-ді. Томсен иероглифтегі есімдердің реттік (қайталану) жилігіне қарап отырып келесі бетіндегі құпия таңбаларды біртіндеп сөйлете бастайды. Сол дәуірде шығыстану соның ішінде түркітану саласы жеке ғылым ретінде абройлы зерттеу нысанына айналды. В.Томсен таңбаны шешіп құпиясын ашқанымен көне түрік тілін білмеуші еді, сол себепті «бұл мәтінді оқыса Радлов оқиды» деген. Көп өтпей Радлов, Томсен шешкен таңбаның ізінше мәтін жолдарын оқыған. Сонымен жұмбақ күйде қалған тастағы бітік жазуы сөйлей бастаған… 25 қараша күні маңызды күн. Бітік жазу күні құтты болсын!

  • ОТАМАННЫҢ АҚЫРЫ

    ОТАМАННЫҢ АҚЫРЫ

    Шағын сараптама (Жанабіл Смағұлұлының қазасына арнаймын) Бірінші, ХХ ғғ.-дағы Қытай қазақтарының интеллигенциясын үлкен масштабта үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең 1911-12 жылдардағы саяси төңкерістен кейін қалыптасқан қазақ интеллигенция. Бұл кезеңдегі интеллигенцияны екі санатқа бөліп қарастыруға болады. 1) Рухани ағартушы интеллигенция; 2) Саяси интеллигенция. Рухани ағартушы интеллигенцияның өзін екі топқа бөлуге болады: бірінші топ, жәдиттік мектептің ағартушылары; екінші топ, қазақы дүниетанымның ағартушылары. Ал, бұл кезеңдегі саяси интеллигенцияны да екі топқа бөліп қарастыра аламыз. Бірінші топ, қазақтың дәстүрлі саяси билік жүйесі негізінде қалыптасқан саяси интеллигенциясы; екінші топ, 1914-1922 жж. шығыстық білім беру жүйесі негізінде қалыптасқан саяси интеллигенция. Екінші, шығыстық білім беру жүйесінің интеллигенциясы 1912 жылғы Пекинде өткен президент сайлауынан соң қалыптаса

  • Шоқай Торғайұғлы

    Шоқай Торғайұғлы

    “Ақмешіт уезінде белгілі қазақ ақсақалдарынан Шоқай Торғайұғлы 23-нші декабрде опат болды. Қазақша атқа мінген жұрт кісісі болғанның үстіне өнер, білімнің керектілігін ерте сезіп, заманға лайық істерге кіріскен адам еді. Мұстафа деген баласы осы күні Петербор университетінде оқып жүр” “Қазақ” газеті, №46, 1914 жыл Суретте: Шоқай Торғайұлы. Сурет Н.Гродековтың кітабынан алынды. Серікбол Хасан

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: