Алтайымыздың қадiрiн шетелдiктер бiзден артық бiледi

| Jan 21, 2017

“Алтай, Алтай болғалы не көрмеген,
Кiмдер туып, Алтайда кiм өлмеген?!
Қытай, дүңген бауырында ойнақ салып,
Сорлы Алтайдың емшегiн кiм ембеген?!”, – деп,

Бұқара Тышқанбаев ағамыз жырлағандай, қасиеттi Алтай сан ғасырлар бойы кiмге пана болмады дейсiз! Тарихқа көз жiберсек, бүгiнгi таңда Ресей, Қазақстан, Моңғолия, Қытай мемлекеттерi төрт емшегiн таласа емiп отырған қойнауы кенге бай, қолтығы сыңсыған қара орман, жүгiрген аң мен ұшқан құстың базары, етегi егiндi алқап, төрт түлiк малдың мамыражай мекенi Алтай ықылым заманнан берi бiздiң ата-бабаларымыздың алтын бесiгi, кiр жуып, кiндiк кескен өлкесi болғанын ешкiм де жоққа шығармаған. Жоққа шығара алмайды да.
Алтай Алтай болғалы, бауырына адамзат қоныс тепкелi сан ғасыр өтсе де өзгермеген екi нәрсе бар. Бiрiншiсi, қасиеттi өлкенi қандай ұлт мекендесе де бiздiң бабаларымыздың қойған ардақты аты Алтайдың өзгермегенi. Екiншiсi, күнi бүгiнге дейiн Алтайдың Қазақстаннан тыс үш мемлекеттiң қайсысына қарасты өңiрiнен де қазақтардың кiндiгiнiң үзiлмегендiгi (Ресейдiң Таулы Алтайында 10 мың қосағаштық, Моңғолия жерi болып есептелiнетiн Моңғол Алтайында 100 мың байөлкелiк, Қытайда миллионға жуақ өр алтайлық қазақтар мекен етуде).
Бiз бүгiн бұлайша тарихты қозғағанда өзгелерден жер даулағалы отырған жоқпыз. Сол бiр бiздiң ата-бабамыздан қалған Алтай деген қасиеттi атты өзге ұлттардың қалай ардақтап, өзiмiздiң қалай қадiр тұтпай отырғандығымыз жайлы айтпақпыз. Бұл күндерi аталмыш үш елде Алтай – тау аты ғана емес, көптеген қалалардың, ауылдардың, елдi мекендердiң, мекемелердiң, ғылыми жобалардың, экономикалық аймақтардың да атауы. Ең қызығарлығы, сол өлкенiң басты қалалары Алтай деп аталады. Ресей Федерациясы Таулы Алтай автономиялық республикасының астанасы Горно-Алтайск қаласы, Моңғолияның Говь-Алтай аймағының орталығы да Алтай қаласы. ҚХР Шыңжан-Ұйғыр автономиялық ауданының Алтай аймағының орталығы да Алтай қаласы деп аталады. ҚХР құрылғанға дейiн бұл қала “Сарсүмбе” деп аталған. Сол сияқты, “Алтай” атты шағын ауыл, елдi мекен аттары бұл үш елде де толып жатыр. Таулы Алтай Республикасында Алтай атты аудан орталығы бар. Моңғолияның Алтай тауы бауырына орналасқан Баян-Өлгий, Қобда аймақтарының екеуiнде де Алтай атты сұмын (ауыл) бар. Мұның барлығы жергiлiктi халықтардың қасиеттi Алтай тауына тәу етуiнен, аялап, ардақтауынан туған атаулар екенiнде күмән жоқ.
Ал Алтайдың атам заманнан бергi төл тумасы, осы өлкенiң төрттен бiрiне күнi бүгiн ие болып отырған бiзде қалай? Алтай атты қала түгiл, елдi мекен бар ма? Егер Глубокое ауданындағы бiр ғана елдi мекен Алтайск кентi болмағанда, мүлдем ұятқа қалар едiк. Әрi кеткенде, Өскемен қаласындағы инновациялық жобалар дайындайтын технопаркiмiз “Алтай” деп аталады дерсiз. Өзге еш нәрсе жоқ. Рас, бұрын Катонқарағай ауданында “Алтай” атты совхоз болған. Бұл күндерi ол да атын жойған. Тiптi “Төр Алтай” деген айшықты атауды Қалихан Ысқақов, Әлiбек Асқаров, Әлiбек Қаңтарбаев сынды төл жазушыларымыздың шығармаларынан оқығанымыз болмаса, қарапайым халық “Төр Алтайды” ауызға ала да бермейдi.
Шынында солай, бiз Төр Алтайдың төрiнде туып, бар ғұмырымызды осында өткiзiп жатқандықтан қасиеттi мекеннiң қадiрiн бағалай бермейтiн сияқтымыз. Әйтпесе, неге бiр қаланың, бiр ауылдың атын Алтай деп атамаймыз? Осыдан кейiн “қазақ” деген халық Алтайдың төл перзентi деп қалай мақтанамыз?!

Бодаухан ТОҚАНҰЛЫ, журналист.
Өскемен қаласы

zhasalash.kz

Қазіргі заңнама аясында мемлекеттік тілді қалай дамытуға болады?

kerey.kz

Zhalgas Yertay Қазақстан билігі мемлекеттік тілді дамыту үшін қатаң шешімдерге барғысы келмейді дейік. Бірақ қазіргі заңнама аясында мемлекеттік тілді қалай дамытуға болады? Соны ойланып көрейік. Қазақ тілін дамыту жайын айтқан кезде Қазақстан билігі қоғамды екіге бөледі. Бірі – тілді дамытудың радикал шешімдерін ұстанады, екінші жағы – қазіргі статус-квоны сақтағысы келеді, яғни ештеңе өзгертпей-ақ қояйық дейді. Бірақ екі жолды да таңдамай, ортасымен жүруді ұсынып көрсек қайтеді!? Батыл қадамдарға барайық, бірақ ол радикал жол болмасын. Қазақ тілін күшпен емес, ортаны дамыту арқылы күшейтсек болады. Яғни адамдар тілді үйреніп әуре болмай-ақ, халық жай ғана қазақ тілі аясында өмір сүруді үйренсін. Негізгі ой осы. Біз осы уақытқа дейін адамдар ортаны
Елдес Орда, тарихшы: «Түркістан» атауын қолдану – аймақтағы жұмсақ күш позициясын нығайту тәсілі

kerey.kz

Фото ашық дереккөздерден алында Өткен аптада Түркияның ұлттық білім министрлігі мектеп бағдарламасына «Түркістан» деген терминді енгізген еді. Шетел басылымдарының жазуынша, бұл атау енді «Орталық Азия» ұғымының орнына қолданылмақ. Білім министрі Юсуф Текин жаңа атау түркі әлемінің бірлігін қамтамасыз етуге бағытталғанын айтады. Оның сөзінше, үкімет оқу бағдарламасынан империялық мағынасы бар географиялық атауларды алып тастамақшы. Ең қызығы, «Түркістан» аумағына Қазақстаннан бөлек, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркіменстан мен Тәжікстан жатады екен. Сондай-ақ кейбір басылымдар бұл терминнің Қытайдың батысында орналасқан Шыңжан өлкесіне қатысы барын да атап өтті. Кейбір ғалымдар «Орталық Азия» термині колониализмнен қалғанын жиі атап жүр. ХХ ғасырдағы әлемдік академиялық ғылымды сол кездегі ірі империялар қалыптастырғандықтан, бүгінде мұндай терминдер мен атаулар халық санасына әбден сіңіп
АБАҚ АНА ЖӘНЕ ТАСБИКЕ АНА

kerey.kz

Мәми би Жұртбайұлының шежіресінде айтылуынша Керей ұлысының арғы тегі – Шеп, Сеп, Байлау, Қойлау, Елдей, Көлдей, Изен, Жусан секілді тайпалардан таралады екен. Аталған тайпалардың біразы ескі тарих беттерінен кездессе, енді бір бөлімі қазірге дейін Керей руындағы аталардың есімі ретінде аталып келеді. Мұның бір себебін арғы тарихтағы аталардың аты өшпесін деп кейінгі ұрпақтарының аталар атын қайта жаңғыртып қойған дәстүрінен қарау керек. Абақ атауына келсек, арыда Керей ханзадалары мен ханышаларының арасында Абақ, Абақберді, Абахан, Абақтай, Абақай, Абақ бике сынды есімдер болған. Сол ата-апаларының жолын жалғаған, тозып кеткен Керей елінің басын қосып, оған әз ана болған Абақ есімді қасиетті ана өмірде болған адам. Қазақ тарихында ру атына айналған әз аналар аз болмаған. Көрнекті жазушы,
Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы»

kerey.kz

Бұл Дағандел, Бақанас өлкесінен шыққан би Үйсінбай Жанұзақұлы хақында құрастырылып жазылған кітап. Тың толықтырылған еңбекте болыс Әлдеке Күсенұлы, Дағанделі болысының басшылары мен билерімен қатар Әбдірахман Әлімханұлы Жүнісов сынды айтулы тұлғалар жайлы әңгіме қозғалған. Олардың ел алдындағы еңбектері, билік, кесім – шешімдері, халық аузында қалған қанатты сөздері мен өмір жолдары, ата – тек шежіресі қамтылған. Сонымен қатар мұрағат деректеріндегі мәліметтер келтірілген. Кітапқа есімі енген ерлердің заманы, үзеңгілес серіктері туралы жазылған кей мақалалар, жыр –дастандар, үзінділер енген. Кітап қалың оқырман қауымға арналған. Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы», - Жебе баспасы, Шымкент қаласы.134 бет толық нұсқасын төмендегі сілтеме арқылы оқи аласыз. Үйсінбай кітап kerey.kz
ТАРИХ ҒЫЛЫМЫ ҚАЗІР ЭЗОТЕРИКАЛЫҚ ТОПТАРДЫҢ МЕНШІГІНДЕ

kerey.kz

Шығыстанушы-тарихшы Өмір Тұяқбайдың бұрында да «Қазаққа қандай тарих керек? Тәуелсіздік кезеңінде жасалған тарихи мистификациялар хроникасы» деп аталатын мақаласын (22.05. 2025. Zhasalash.kz) оқып ем. Риза болғам. Жақында Ө. Тұяқбайдың «Қазақстанда тарихи бұрмалаулар мен мифтерге тосқауыл қоюдың жолдары» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) атты тағы бір мақаласымен және таныстық. Өте өзекті мәселені көтеріпті. Тарихта орын алып жүрген жағымсыз жайттар турасында ой толғапты. Журналистерді, блогерлерді айыптапты. Тарихтан арнайы кәсіби дайындығы жоқ, бәрін бүлдіріп болды деп. Келеңсіздікті тоқтатудың нақты жолдарын ұсыныпты. Бұған да көңіліміз бек толды. Әйтсе де тарихты бұрмалауға, өз өтіріктерін насихаттауға тек журналистер мен блогерлер ғана емес, «арнайы кәсіби дайындығы бар» «тарихшылардың» да «зор үлес» қосып жатқанын баяндап, айтылған пікірді одан әрі өрбітіп, жалғастырайық.