Тұлғалар | Kerey.kz/Керей.кз

تاريح

تىككەن تۋى جىعىلماعان ەر جاباي

kerey.kz
| Sep 18, 2018 | 144 views

اعاشتا، بيىكتى ايتساڭ، قاراعايدى ايت،جىگىتتىك، ەرلىكتى ايتساڭ، بوگەمبايدى ايت!نايزاسىنىڭ ۇشىنا جاۋ مىنگىزگەن -ەمەنالى كەرەيدە ەر جابايدى ايت! ەر جاباي باتىردىڭ 340 جىلدىق مەرەي تويى قارساڭىندا، الماتى قالاسىندا قىركۇيەكتىڭ 15 كۇنى “تىككەن تۋى جىعىلماعان ەر جاباي” اتتى عىلىمي كونفەرەنتسيا بولدى. تاريحشىلار مەن جازۋشىلار باتىردىڭ تاريحي ەرلىكتەرى مەن اۋىز ادەبيەتىندەگى تاريحي بەينەسى تۋرالى باياندامالار جاسادى. ماقسۇت تەمىرباەۆ، اسقار ءسابيت، زيابەك قابۋكي-شوقان، ءنابيجان مۇقامەتxانۇلى، ءجادي شاكەنۇلى، ۋاتقان ءسايپىل، ءابدىلدا سالىقباي، ابۋباكىر قايران، اسقار سابيت، ايبىن اۋباكىر- قاتارلى بەلگىلى جازۋشىلار مەن تاريحشىلار، جاباي باتىر ۇرپاقتارى قاتىستى. ەر جاباي باتىردىڭ 340 جىلدىعىنا( ەكى جىلدان سوڭ) وراي ءمۇشايرا (كوركەم شىعارما، عىلىمي ماقالا، جىر، ولەڭ ت.ب) جاريالاناتىن بولدى. ەر جاباي باتىردىڭ اتىنا قور قۇرۋ، قالماقتاردىڭ قاس جاۋى بولعان (باتىردىڭ باسىن
69
تۇلعالار

اقىن عافۋ قايىبەكوۆتىڭ تۋعانىنا 90 جىل

kerey.kz
| Aug 19, 2018 | 936 views

90 جىل اقىن عافۋ قايىبەكوۆتىڭ تۋعانىنا 90 جىل “مەن دە قايتا تۋىپ كورەيىنشى (وتىزجىلبۇرىنعى مەرەي تويدانەستەلىك) 88-جىل بولاتىن. عافاڭنىڭ 60-جىلدىق مەرەي تويىارقالىقتانباستالدى. ارقالىققالاسىنداوبلىستىقپارتيانىڭبىرىنشىحاتشىسىقاتىسقانششىعارماشىلىق كەش گورنياك مادەنيەتۇيىندەوتتى. ودانكەيىن امانتوعايدا، امانكەلدىاۋدانىندااتالدى. جولداعىسوۆحوزدار اباي، الباربوگەتتەندەكۇتىپقوناعاسىبەرۋشىلەربولدى. تورعايداعافاڭنىڭاتاباباسىنىڭتۋعانجەرىشۇبالاڭ. شۇبالاڭ مەن اۋدانورتالىعىنىڭاراسىندا “ع.قايىربەكوۆايىنداعىوقۋشىلارلاگەرى بار، عافاڭ، بادەشجەڭگەمىز، جازۋشىساكەنجۇنىسوۆ، ونىڭجۇبايىمىنگەنماشينەلەرسولبالالارلاگەرىنەسوقتى. تۇرعانجەرىكەرەمەت، ءسۋىمولدىر، تاماشادەمالىسورنىەكەن. قوناقتارسوعانتامسانىپبىرازجۇردى. ءسسسىنولاربالالاراسحاناسىنانناناۋىزتيدى. سودانشىعىپ، مەرەي تويدىتويلاۋشىلارتورعايعاجاقىن، لاگەردەنبىرشاقىرىمدايجەردەتۇرعان تورعاي وزەننىڭباتپاقسۋات دەپ اتالاتىن جاعاسىناكەلدى. سۋاتدەسەدەگەندەي، سۋعااپاراتىنجالعىزاياقجول بار ەكەن، جانجاعىقوپا. نەگىزىنەنوسىدانالپىسجىلبۇرىنعافاڭنىڭتۋىپ، كىندىگىكەسىلگەنجەرى وسى. سولسۋاتقاكەلىپكوپماشينەلەرۇيىرىلىپتۇراقالدى. عافاڭ ،بادەشماشينەلەرىنەناسىقپايتۇستى. باسقاماشينەلەردەنبىر توپ ايەلدەرتۇسىپ، اقىنعاقارايجامىرايكەلىپ، وزىجەپجەڭىلعافاڭدىقولدارىناكوتەرىپالدى. سويتسە، بۇلارجەڭگەلەرىەكەن، “”قازىرسەنىتۋعانجەرىڭەاۋناتامىز!” دەدى. عافاڭجەڭگەلەرىنىڭايتقانىناكونگەن “ال، اۋناتساڭدار، اۋناتىڭدار، مەن دە تاعىبىرتۋىپكورەيىن” دەگەن. جەڭگەلەرىعافاڭدىسويتىپوزەنجاعاسىنابىربىراۋناتىپالعان. سولجەرگەبادەشجەڭگەمىزبىرۋىسكۇمىستەڭگەشاشقان. “ونى “عافاڭنىڭجاسىن، ابىرويىنبەرسىن” دەپتەرىپالىپجاتقانداربولدى. جۇماتانەسۇلى عافۋعا (ارناۋ ولەڭ) باتپاقسۋات وزەننىڭ بەرگى بەتى، سۋ الۋعا كەلىنشەك بارعان كەزدە، باتپاعى ءسال توبىقتان اسار
58
تاريح

گولوششەكيندى قۇلاق-شەكەدەن ۇرعان جالاۋ مىڭبايۇلى تۋرالى بىلەسىز بە؟

kerey.kz
| Apr 3, 2018 | 3,407 views

مەملەكەت قايراتكەرى جالاۋ مىڭبايۇلىنىڭ تۋعانىنا 125 جىل 2016 جىلدىڭ قىسىندا ءبىرىنشى رەت ماڭعىستاۋ جەرىندە بولدىم. جالاۋ مىڭباي ەسكەرتكىشىنە تاعزىم ەتىپ، وسى كىسىنىڭ اتىنداعى مەكتەپ وقۋشىلارىمەن جۇزدەستىم. بيىل كۇز مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولادى، سونى قالاي لايىقتى ەتىپ وتكىزۋدى جەرگىلىكتى بىلىكتى ازاماتتار ويلاستىرا باستاپتى. ماعان قولقا سالدى. كاسپيگە بەتىمدى جۋىپ تۇرىپ، جالاۋ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتقا ىشتەي ءبىراز وي جۇگىرتتىم. بولشەۆيكتەرگە تەك پارتبيلەت شەڭبەرىندە قاراماي اباي ايتقان «ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» تۇرعىسىنان دا قاراۋ كەرەك-اۋ دەگەن ۇستانىم بەزبەنىنە سالىپ بايقادىم. ءيا، ەل ازاماتتارى اراسىندا ەرتەدەن تۇلەپ، 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى كەزىندە باس كوتەرگەن، 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇرانعا اينالعان الاش يدەياسى ەل بيلىگىن بولشەۆيكتەر زاڭسىز
358
تۇلعالار

ەكى عاسىر ساقتالعان باتىر شاپانى

kerey.kz
| Mar 18, 2018 | 5,079 views

«جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتىمدىكتىڭ بەلگىسى»، «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز»… ايتۋعا عانا وڭاي سوزدەر ارينە. قاعىس ەستىگەن بولىپ قۇلاقپەن تىڭداعان ادامعا قازاقتىڭ كوپ ماقالىنىڭ ءبىرى سياقتانعانىمەن، ساناعا ءسىڭىرىپ ميمەن تىڭداعان ادامعا بۇدان ارتىق اۋىر، بۇدان ارتىق اششى ءسوز جوق. «قۇلاقپەن ەمەس ميمەن تىڭدا..»دەيتىن مۇندايدا قازاق ساتيراسىنىڭ اتاسى وسپانحان اۋباكىروۆ . «قازاق رۋعا بولىنبەيدى، رۋدان قۇرالادى» دەيتىنى بار، «جۇزگە بولىنگەننىڭ ءجۇزى كۇيسىن، رۋعا بولىنگەن ۋ ءىشىپ ءولسىن» دەگەن ھاھارمان اتامىزدىڭ. ءوز شىققانتەگىن، ءوز اۋلەتىن ءبىلۋ كەيىنگى ۇرپاققا ۇعىندىرۋ، ۇيرەتۋ دەگەن ءسوز ۇلتتىق سانادان رۋلىق سانانى جوعارى قويۋ دەگەن ءسوز ەمەس. جاڭاعى جەتەسىز جەتىم اتانباۋى ءۇشىن. ەڭ ماڭىزدىسى تەكتىلىكتى تۋ ەتىپ، قان تازالعىن ساقتاۋ ءۇشىن. جەتى اتاسىن جەتىك مەڭگەرگەن جەتكىنشەك جار تاڭداعاندا جازا
304
تۇلعالار

مۇسىرەپوۆ باعالاۋىنداعى ماعاۋين

kerey.kz
| Mar 18, 2018 | 5,404 views

«بۇل مۇحتار تۋرالى ءبىرىنشى ايتپاعىم — ونىڭ جاستار قاتارىندا سانالاتىن كەزەڭى بۇدان ەداۋىر جىل بۇرىن ءوتىپ كەتكەن ەكەن. ءبىزدىڭ سىنشىلار ول جايدى كەزىندە-اق كورگەن بولار، مەن ءوزىم كەشىرەك كورىپ قالدىم. ونىڭ الپىسىنشى، جەتپىسىنىشى جىلدارى جازعان اڭگىمە، پوۆەستەرى قالام ۇشى وتكىر، ءار ءسوزدىڭ ىشكى-تىسقى ەن تاڭباسىن، قات-قابات سىرى بارىن سول كەزدە-اق تانىتىپتى. مۇحتار ماعاۋيننىڭ سول تۇستا جازعان “ايەل ماحابباتى”، “كۇتپەگەن كەزدەسۋ” سياقتى اڭگىمەلەرىن، “قارا قىز” سياقتى پوۆەسىن وقىعان سىنشى، نە بولماسا زامانداس دوستارى سول كۇنى-اق اۆتوردى قۇشاقتاپ قۇتتىقتاعان شىعار دەپ ويلايمىن. ءوز باسىم سول دوستار قۋانىشىنىڭ ىشىندە بولماعانىمدى وكىنىش ەتكەندەيمىن. پەندەشىلىك تاعى… مۇحتار ماعاۋين انا ءتىلىمىزدىڭ بايلىعىن، ورالىمدى، استارلى، ءارى وت جالىندى، ءارى نازىك تە بيازى بوياۋ-سىرلارىن العاشقى ادىمدارىنان باستاپ-اق مەڭگەرىپ
215
تۇلعالار

قاليحاندى جابىلىپ ۇرىپ، قابىرعاسىن سىندىرعان ورىستاردى ولجاس يتشە تەپكىلەگەن ەكەن…

kerey.kz
| Mar 2, 2018 | 3,772 views

ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ نايزاعاي نامىستى ازامات ەكەنىن كوپشىلىك بىلەدى. ول شىعارماشىلىعى مەن عىلىمي زەرتتەۋشىلىك جولىندا تۇركى ءناسىلىنىڭ ورنى ءاماندا توردە ەكەنىن دالەلدەي ءبىلدى. زامانداستارىنا، باۋىرلارىنا جاساعان قامقورلىعى، جومارتتىعى مەن نامىسىن جىرتۋى دا تالاي اڭگىمەنىڭ جۇگى. سونداي وقيعانىڭ ءبىرىن قازىنا ءتىلدى قالامگەر، ايگىلى دراماتۋرگ، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى قاليحان ىسقاق “كەلمەس كۇندەر ەلەسى” رومان-ەسسەسىندە بىلاي سۋرەتتەيدى. ول كەزدە جازۋشى ماسكەۋدە ادەبيەت ينستيتۋتىندا ءبىر توپ قازاق قالامگەرلەرىمەن قاتار وقىپ جاتسا كەرەك. ء“بىر كۇنى كەشقۇرىم بولمەمە سۋرەتشى ىدىرىس قارساقباەۆ كىرىپ كەلدى. ءبىر كوزى شودىرايىپ ءىسىپ كەتكەن. كەلىنشەگى سارا لاعمان سوزىپ، مەنى شاقىرىپ كەل دەپ جۇمساپ جىبەرسە كەرەك. ليتينستيتۋتتا وقيتىن اقىنسۇرەي پرەدرەەۆ، يۆانوۆ باستاعان بەس جىگىت باسپالداقتا كەزدەسىپتى دە تەمەكى سۇراپتى. ىدىرىس شىلىم شەكپەيتىن. ءجونىن ايتسا،
364
تاريح

سەكسەن جىل بۇرىن شابىلعان بايتەرەكتەر

kerey.kz
| Feb 27, 2018 | 5,551 views

بىلتىر جانە بيىل «ۇلكەن تەررور» دەپ اتاعان قاندى ساياسي قۋعىن- سۇرگىندەرگە 80 جىل تولادى. سونىمەن قاتار، الاش ۇكىمەتىنىڭ قۇرۋىنا، الاش مەملەكەتىنىڭ تۋىنىڭ كوتەرۋىنە دە، قازان توڭكەرىسى مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ورنالاستىرۋىنا دا ءبىر عاسىر تولدى. ستاليندىك قىزىل تەررور الاش زيالىلارىن دا، كەڭەس ۇكىمەتتى ورنالاستىرعانداردى دا اياعان جوق. ەكى-ءۇش جىلدىڭ ىشىندە قازاقتان شىققان بىلگەندەر قىزىل قىرعىنعا ۇشىردى، كوبىسى اتىلدى، اتىلماعاندارى اباقتىدا، لاگەردە تەمىر توردىڭ ار جاعىندا ازاپ تارتىپ دۇنيەدەن ءوتتى. «37-ءشى جىل» دەگەن ءسوز ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردى بىلدىرەتىن قاناتتى سوزىنە اينالىپ كەتتى. شىنىمەن، شاكارىمدەي، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتاي الاش ازاماتتارى ودان جەتى بۇرىن اتىلسا داعى، جاقىپ اقپاەۆ اباقتى مەن ايداۋداردان كەشىپ اۋرۋ حالدە قايتىپ دۇنيەدەن وزسا، الاش كوسەمى اقىن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1935 جىلى لاگەردە قايتىس
148
تۇلعالار

بۇقارا تىشقانباەۆ

kerey.kz
| Feb 1, 2018 | 4,335 views

بۇقارا تىشقانباەۆ، 1920-شى جىلى الماتى وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 30-شى جىلدارى الاپات اشتىقتا شىعىس تۇركىستانداعى قازاقتارعا وتكەن. 1944-شى جىلى قۇلجاداعى “ازات شىعىس تۇركىستان” (كەيىن توڭكەرىس تاڭى بولىپ وزگەرتىلگەن) گازەتىنىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى (باس رەداكتور) بولعان. 1945-شى جىلى قۇلجادا شىعىس تۇركىستان توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمىنىڭ ورتالىق كوميتەتى قۇرىلىپ، كوميتەت جاعىنان شىعارىلعان “وداق” جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولعان. 1952-شى جىلى شىڭجاڭ ولكەلىك مادەنيەت مەڭگەنمەسىنە اۋىسىپ ءبولىم باستىعى بولعان. كەيىن “شۇعىلا” جۋرنالىنىڭ شىعۋىنا جەتەكشىلىك ەتكەن. 1955-شى جىلى “قاسەن-ءجاميلا” كينوسىن جازىپ، ەكرانعا تۇسىرگەن. 1962-شى جىلى اۋعان قالىڭ ەلمەن بىرگە قازاقستانعا وتكەن. Eldeç Orda
142
تاريح

ساتباەۆ نەگە قۋعىندالدى؟

kerey.kz
| Jan 30, 2018 | 6,493 views

قازاق جەرىندەگى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋ يدەياسى ۇلى وتان سوعىسى ءجۇرىپ جاتقان ۋاقىتتا پايدا بولعان ەدى. كورنەكتى عالىم سوعىستىڭ قيىنشىلىعىنا مويىنسۇنباي، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىن ۇيىمداستىرۋ ءىسىن تاباندى تۇردە قولعا الدى. قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرىلۋى رەسپۋبليكامىزدىڭ عىلىمي تۇرعىدا دالەلدى شەشىمدەرىن تۇجىرىمداۋعا، ەل ەكونوميكاسىنىڭ، عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە ۇلكەن مۇمكىندىكتەر اشتى. عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرامىنا زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى، كىتاپحانالار مەن مۇراجايلار، لابوراتوريالار، سونىمەن بىرگە بازالار مەن فيليالدار قارايدى، سونداي-اق، بۇل مەكەمەلەردەگى ءتيىستى سالالاردى جوعارى ءبىلىمدى ماماندار جانە قىزمەتكەرلەرمەن قامتاماسىز ەتەدى. قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى اشىلعاننان كەيىن دەربەس عىلىم سالالارىندا زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ اشىلۋى ەتەك الا باستايدى. قوعامدىق جانە جاراتىلىستانۋ عىلىم سالالارىندا كوپتەگەن عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ اشىلۋى، ولاردىڭ دامۋىنا
183
مادەنيەت

تەكەس اۋدانىنىڭ قالا قۇرلىسىن “شاڭىراق” فورماسىندا جوبالاپ ۇسىنىس جاساعان ءالىمجان اقالاقشى.

kerey.kz
| Jan 30, 2018 | 8,279 views

جالپى شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە دەيىنگى (1939-1944جج اراسى) مادەني، ادەبي، ەكونوميكالىق ءھام اعارتۋشىلىق تاريxى عىلمي تۇرعىدا زەرتتەلمەي كەلەدى. ءبىر xالىق ءۇشىن قولىنا قارۋ الىپ جانىن شۇپەرەككە ءتۇيىپ، باسىن قاۋىپكە تىگۋ- سول xالىق شىدامىنىڭ ەڭ سوڭعى تالعامى دەپ ەسەپتەيمىن، وعان دەيىن ول xالىق رۋxاني، مادەني ءھام الەۋمەتتىك جاڭعىرۋمەن تىرەسىپ باعادى. مەنىڭ ايتپاعىم، شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ قارۋلى توڭكەرىس جاساعانعا دەيىنگى مادەني، رۋxاني ءھام الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاڭعىرۋى تۋرالى بولماق. 20-جىلداردىڭ باسى ۇلكەن رۋxاني جاڭعىرۋدىڭ باستاۋى سانالدى. الەمدىك دەڭگەيدە ءجۇرىلىپ جاتقان مادەني تولقۋلاردى كۇنى بۇرتىن سەزىنىپ ءوز xالقىن بايىرعىنىڭ قاراڭقى قاپتالىندا ۇيىقتاپ، ۇيالاپ قالماسىن دەپ شامشىراققا، جارىق كوكجيەككە سۇيرەگەن كوسەمدەر پايدا بولا باستادى. سونداي جاڭالىقتىڭ شاعىن مىسالىنا بۇگىن توقتالماقپىن. التايدا، ۇرىمجىدە، قۇلجادا، شاۋەشەكتە قازاقتار
191