|  |  |  |  | 

ساياسات تاريح تۇلعالار قازاق شەجىرەسى

الاشتىڭ العاشقى ماتەماتيكتەرى

فوتو: aikyn.kz

ماتەماتيكا – ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا نەگىز بولعان ىرگەلى عىلىمداردىڭ ءبىرى. ونىڭ باستاۋىن ەجەلگى مىسىر، ۆاۆيلون، ءۇندىستان، قىتاي جانە گرەكيا وركەنيەتتەرىنەن بايقاۋعا بولادى.

 بۇل حالىقتار ماتەماتيكالىق ءبىلىمنىڭ العاشقى جۇيەلەرىن قالىپتاستىرىپ، اريفمەتيكا، گەومەتريا، الگەبرانىڭ نەگىزدەرىن قالادى. كەيىنگى ورتا عاسىرلاردا اراب-مۇسىلمان الەمى ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ دامۋىنا زور ىقپال ەتتى. ءال-حورەزمي، ءال-فارابي، ومار حايام، ناسيرەددين تۋسي سىندى عالىمدار الگەبرا، تريگونومەتريا، ساندار تەورياسى مەن استرونوميا سالالارىندا جاڭالىقتار اشىپ، كەيىنگى ەۋروپالىق عىلىمعا نەگىز قالادى. بۇل ءۇردىس تۇركى حالىقتارى قونىستانعان ايماقتارعا دا اسەر ەتتى.

قازاق دالاسىندا ماتەماتيكالىق ءبىلىمنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولدى. كوشپەلى وركەنيەت تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە نەگىزدەلگەن ماتەماتيكامەن تىعىز بايلانىستا دامىدى. قازاق حالقى استرونوميالىق ەسەپتەۋلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ۋاقىتتى انىقتاۋ ادىستەرىن قولداندى، گەومەتريالىق پرينتسيپتەردى جەر ولشەۋدە، قۇرىلىس سالۋدا، مال شارۋاشىلىعى مەن ساۋدا-ساتتىقتا پايدالاندى. ورتا عاسىرلاردا وتىرار، سايرام، تاراز، تۇركىستان سىندى قالالاردا ءىرى وقۋ ورىندارى اشىلىپ، وندا ماتەماتيكا مەن جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى وقىتىلدى. اسىرەسە ءال-فارابي سىندى ۇلى عۇلامالاردىڭ ەڭبەكتەرى قازاق جەرىندە عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن دالەلدەيدى.

قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىندا ماتەماتيكامەن بايلانىستى ۇعىمدار كونە زاماننان بەرى قولدانىلىپ كەلدى. مىسال رەتىندە ساناماقتى ايتساق بولادى. بىردەن ونعا دەيىنگى سانداردىڭ بويىندا جالپى جەر-جاھاننىڭ جاراتىلۋ قۇبىلىستارى جاسىرىنعان. وسى كۇنگە دەيىن ساناماقتىڭ قۇپياسى تولىعىمەن اشىلمادى. الايدا عىلىمي نەگىزدەگى ماتەماتيكالىق ءبىلىمنىڭ قالىپتاسۋى قازاقستاندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ەنگىزىلۋىمەن تىعىز بايلانىستى بولدى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا رەسەي ۇكىمەتى قازاقستاندا جاڭا اكىمشىلىك-باسقارۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ بارىسىندا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن وقۋ ورىندارىن اشا باستادى. بۇل ءبىلىم وردالارى كوبىنەسە ورىنبور، ومبى، تاشكەنت، سەمەي، قازان سياقتى قالالاردا شوعىرلاندى. وسى كەزەڭدە قازاق جاستارى رەسەيدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسە باستادى.

ايرىقشا ەسكەرەتىن ءبىر جايت، قازاق دالاسىندا جاڭا ساپادا ءبىلىم الۋعا ءبىرىنشى كەزەكتە جوعارى جىك قوعام وكىلدەرى بەلسەندىلىك تانىتتى. اتاپ ايتقاندا، تورە-سۇلتاندار جانە باقۋاتتى اۋلەتتەر ەرەكشە قۇلىقتى بولدى. جاڭا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى، ياعني ءداستۇرلى شىعىستىق ءدىني وقۋدان بولەك، جاديتتىك ءبىلىم ادىستەمەلەرى قازاق قوعامىندا ءبىرىنشى كەزەكتە جوعارى جىك قوعام وكىلدەرى اراسىندا پايدا بولدى. مىسالى، كەشەگى جاڭگىر حان، شوقاننىڭ اكەسى ءۋالي نەمەسە ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايلاردى قاراساڭىز، ولار ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز ءداۋىرىنىڭ جوعارى جىك قوعام وكىلدەرى ەدى. قولىنداعى بار ساياسي ءھام اكىمشىلىك رەسۋرستى ءبىرىنشى كەزەكتە ۇرپاعىن وقىتۋعا جانە اينالاسىن جاڭا ءبىلىم ارناسىنان سۋسىنداۋعا جاعداي جاساۋعا جۇمسادى. سونىڭ نەگىزىندە قازاق دالاسىندا باتىسشا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىمەن وقىعان ءبىر توپ العاشقى ازاماتتار پايدا بولدى.

1
1963 جىلى 19-31 تامىز ارالىعىندا وتكەن اقش-كەڭەس وداعى سيمپوزيۋمىنا قاتىسۋشىلار

مگۋ-ءدىڭ العاشقى ماتەماتيك تۇلەگى

قازاقتان شىققان العاشقى كاسىبي ماتەماتيكتەر حح عاسىردىڭ باسىنان قالىپتاسا باستادى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان كەزدە قازاق جاستارى پەتەربۋرگ، قازان، ماسكەۋ سياقتى ءىرى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ، ماتەماتيكانىڭ تەوريالىق جانە قولدانبالى سالالارىن مەڭگەرە باستادى. كەڭەس وداعى تۇسىندا عىلىم جۇيەلى دامىپ، قازاقستاندا جوعارى وقۋ ورىندارى اشىلىپ، العاشقى ماتەماتيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلە باستادى. 1960-1980 جىلدارى قازاقستاندا ماتەماتيكا عىلىمى ۇلكەن سەرپىلىس الىپ، ىرگەلى ەڭبەكتەر جازىلىپ، ماتەماتيكالىق مەكتەپتەر قالىپتاستى.

ءحىح عاسىردىڭ سوڭى – قازاقتان شىققان العاشقى ماتەماتيكتەردىڭ قالىپتاسا باستاعان كەزەڭى. بۇل كەزەڭدە قازاق جاستارى اسكەري، پەداگوگيكالىق جانە تەحنيكالىق وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ، ماتەماتيكالىق ءبىلىمنىڭ نەگىزدەرىن مەڭگەردى. مىنە، سونداي جوعارى جىك قوعام وكىلى، حانداردىڭ بەل ۇرپاعى سالىمگەرەي ءجانتورين ەدى. اكەسى زەرتتەۋشى سەيىتحان احمەتۇلى (1837 – ءو.ج.ب.) رەسەي گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ مۇشەسى، ارعى اتاسى اتاقتى ەسىم حاننان تارايتىن قايىپ حان اۋلەتى. ناعاشى جۇرتى بوكەي ورداسىنىڭ حانى جاڭگىر حان. ورىنبور گيمنازياسىندا ورتا ءبىلىم العان.

سالىمگەرەي ءجانتورين مگۋ-ءدىڭ (ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى 1755 جىلى قۇرىلعان) فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىندە 1886-1889 جىلدارى ارالىعىندا وقىپ، ءبىلىم الدى. ول كەزدە فاكۋلتەتتى ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى نيكولاي بۋگاەۆ (1837-1903) باسقارىپ تۇردى. بۋگاەۆ اتاقتى گەرمان ماتەماتيگى، عالىم كارل ۆەيەرشتراستىڭ ءتول شاكىرتى (ۆەيەرشتراستىڭ ورىستان ەكىنشى شاكىرتى سوفيا كوۆالەۆسكايا). بۋگاەۆ دەكان بولعان كەزدە فاكۋلتەتتە تازا ماتەماتيكا، مەحانيكا، استرونوميا، فيزيكا جانە حيميا پاندەرى وقىتىلدى. ول ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (مگۋ) فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن ءتامامداپ، قازاق اراسىندا جوعارى ماتەماتيكالىق ءبىلىم العان العاشقى تۇلعالاردىڭ ءبىرى اتاندى. ونىڭ ءبىلىمى مەملەكەتتىك قىزمەتتە قولدانىلعانىمەن، قازاق جاستارىنىڭ عىلىمعا بەت بۇرۋىنا ىقپال ەتتى.

وسى كەزەڭدە ومبى، ورىنبور، سەمەي سياقتى قالالاردا اشىلعان گيمنازيالار مەن اسكەري مەكتەپتەر ماتەماتيكالىق ءبىلىمنىڭ تارالۋىنا نەگىز قالادى. بۇل وقۋ ورىندارىندا ەۋروپالىق ماتەماتيكالىق جۇيە وقىتىلىپ، قازاق جاستارى العاشقى رەت الگەبرا، گەومەتريا، تريگونومەتريا سياقتى پاندەرمەن تانىستى.

سالىمگەرەي ءجانتورين – سونىمەن بىرگە بىلىكتى زاڭگەر ءھام اسا ءىرى قوعام قايراتكەرى. ول سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. رەسەيدەگى دۋمانىڭ مۇسىلمان دەپۋتاتتارى تۋرالى قازاندا شىققان تاتارشا ەڭبەكتە س.ءجانتوريندى ايرىقشا سۋرەتتەپ، ونىڭ حالىق اراسىنداعى الەۋەتى مەن ىقپالىن ەرەكشە تىلگە تيەك ەتەدى. سول كەزەڭدەگى تاريحي ماڭىزى بار ساياسي وقيعالارعا بەلسەنە قاتىسقان جانە رەسەيلىك مۇسىلمانداردىڭ مۇددەسىن بارىنشا قورعاعان.

س.ءجانتورين ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى جىلدارى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار سەزىن وتكىزۋدى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. «عاليا» مەدرەسەسىنە قارجىلاي جاردەم بەرۋشى. الاشوردا ۇكىمەتىنە قولداۋ تانىتىپ، ونىڭ جەتەكشىلەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولدى. XX عاسىر باسىنداعى قازاق ۇلت كوسەمدەرىنىڭ ناقتى ماماندىقتارى بولعان سالىمگەرەي ءجانتورين ءدىني قوزعالىستاردى كوزسىز قولداۋشى ەمەس، سول كەزەڭدەگى تاريحي ساتتەردى ەسەپكە الا بىلگەن ساياسي قايراتكەر. قوعامنىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن باعامداي العان تۇركى مۇسىلماندارىنا ورتاق ۇلت جاناشىرى.

جازۋشى، قوعام قايراتكەرى، «ازاتتىق» راديوسىن ۇزاق جىل باسقارعان حاسان ورالتاي ءوزىنىڭ «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» اتتى ەستەلىك مەمۋارىندا سالىمگەرەي ءجانتوريننىڭ ىستامبۇلداعى ەڭ اتاقتى ادالار رايونىندا جەكەمەنشىك سارايى بولعانىن تىلگە تيەك ەتكەن. جۋرناليست اسىلحان ماماشۇلىنىڭ دەرەگىنشە، 1920 جىلداردان باستاپ سالىمگەرەي ءجانتوريننىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى ازايعان جانە يركۋتسكىدە ستاتيست قىزمەتىن اتقارعان. 1924 جىلدارى ماسكەۋگە اۋىسقان. ماسكەۋدە ءبىر جىلداي تۇرىپ، كەلەسى جىلى تاتار اسسر ساۋدا حالىق كوميسسارياتىندا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن قازانعا قونىس اۋدارعان. 1926 جىلى مامىردىڭ 14-ىندە جۇمباق جاعدايدا كوز جۇمعان.

تۇڭعىش ماتەماتيكا پروفەسسورى

حح عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ كاسىبي ماتەماتيكتەرىنىڭ العاشقى بۋىنى قالىپتاسا باستادى. بۇل كەزەڭدە جاديتتىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ارقىلى جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى، سونىڭ ىشىندە ماتەماتيكا ءپانى كەڭىنەن وقىتىلدى. سونىمەن قاتار رەسەي يمپەرياسىنداعى ءىرى ۋنيۆەرسيتەتتەردە وقىعان قازاق جاستارى ەلگە ورالىپ، عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىندا قىزمەت اتقاردى. بۇل كەزەڭدە قازاق زيالىلارى اراسىندا ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنۋ ارتىپ، ۇلتتىق ءبىلىم جۇيەسىندە ماتەماتيكا ءپانىنىڭ ورنى ەرەكشە بولا باستادى. حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا العاشقى ماتەماتيكالىق وقۋلىقتار قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ماتەماتيكالىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلە باستادى.

قازاق ماتەماتيكاسىنىڭ اتاسى دەپ اسا كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، «الاش» پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، تۇڭعىش ماتەماتيك، پروفەسسور، بەلگىلى اعارتۋشى، قازاق تىلىندە تۇڭعىش رەت «جوعارعى ماتەماتيكا كۋرسى» وقۋلىعىن جازعان ءالىمحان ەرمەكوۆتى ايتقانىمىز ءجون.

ءالىمحان ەرمەكوۆ قارقارالىدا ءۇش كلاستىق ۋچيليششە (1905) مەن سەمەي ەرلەر گيمنازياسىن (1912) ءبىتىرىپ، تومسك تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ تاۋ-كەن فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن. 1917 جىلى الاش اۆتونومياسى قۇرىلعاندا جاڭا ۇكىمەتتىڭ پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، ءارى ەل شارۋاشىلىعىن جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالعان. سول جىلى II بۇكىلقازاقتىق سەزىنە سەمەي وبلىسىنان ارنايى قاتىسىپ، الاشوردا ۇكىمەتىنە مۇشەلىككە وتكەن.

ەڭ كەرەمەتى – جاپ-جاس الەكەڭ قوعامدىق، ساياسي كەلەلى ىستەرگە بىلەك سىبانا كىرىسىپ، اعا بۋىن ۇلت زيالىلارى قاتارىندا 1917-1918 جىلدارى الاش اۆتونومياسى، ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى، كومۋچ، باشقۇرت ۇكىمەتى، ءسىبىر وبلىستىق دۋماسى، ۋفا ديرەكتورياسى اتىنان كولچاكتىڭ ومبى ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن. كەڭەس وكىمەتى ورناعان سوڭ قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ، شەكاراسىن انىقتاپ، بەكەمدەۋ سياقتى ماڭىزدى جۇمىستار اتقارىپ، قازاق جەرلەرىن قازاق اكسر-ءى شەڭبەرىندە تۇتاس دەرلىك توپتاستىرۋدا ايرىقشا ەڭبەك سىڭىرگەن ەرەكشە تۇلعا.

قيىن-قىستاۋ سول جىلدارى ءالىمحان ەرمەكوۆ تومسك تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ (1923), گەولوگ-بارلاۋشى ينجەنەرى ماماندىعىن الىپ شىعادى. 1926 جىلى عىلىمي-پەداگوگيكالىق قىزمەتكە اۋىسىپ، 1926-1928 جىلدارى تاشكەنت شاھارىنداعى قازاقتىڭ جوعارى تۇڭعىش پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ جوعارى ماتەماتيكا كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى ءارى جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى مىندەتتەرىن اتقارادى.

كەيىن قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا (قازىرگى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى) دوتسەنت (1929) جانە 1932-1935 جىلدارى قازاق مەملەكەتتىك زووتەحنيكالىق مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىندا دوتسەنت، پروفەسسور مىندەتىن اتقارىپ، كافەدرا باسشىسى بولادى.

ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ومىرىندەگى ەڭ كەرەمەت شاعى 1935 جىل دەر ەدىك، اتاپ ايتقاندا، مال دارىگەرلىك ينستيتۋتتا كافەدرا باسقارىپ ءجۇرىپ، ينستيتۋت عىلىمي كەڭەسىنىڭ ۇيعارىمىمەن (ۆاك شەشىمى بويىنشا) تۇڭعىش رەت ماتەماتيكا سالاسىنان پروفەسسور اتاعىن الدى. سونىمەن بىرگە 1935 جىلى قازاق تىلىندە تۇڭعىش رەت «ۇلى ماتەماتيكا كۋرسى» كىتابىن، 1936 جىلى «قازاق ءتىلىنىڭ ماتەماتيكا تەرميندەرى» اتتى تۇسىندىرمە سوزدىگىن جارىققا شىعاردى. 1935-1937 جىلدارى الماتى كەن-مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىندا (قازىرگى قازۇتۋ) ماتەماتيكا جانە تەوريالىق مەحانيكا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تەحنيكالىق فاكۋلتەتتىڭ دەكانى سياقتى قىزمەتتەردى اتقاردى.

ەڭ ەرەكشە ەستە قالارلىق وقيعا، ءالىمحان ەرمەكوۆ 1932-1936 جىلدارى قازاسسر وقۋ اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ ارناۋلى تاپسىرماسىمەن قازاق تىلىندە ماتەماتيكا تەرمينولوگياسىن ارنايى جاساپ شىعاردى. 1937 جىلى كەڭەستىك ساياسي وزبىرلىققا ءتۇسىپ، رەسەيگە بارىپ بوي تاسالادى، 1938 جىلى شامالى ۋاقىت كۋيبىشەۆ قالاسىنداعى جوسپارلاۋ ينستيتۋتىندا كافەدرا مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارادى.

كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا ءا.ەرمەكوۆ 1938 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنا دەيىن عانا جۇمىس ىستەگەن. الدەبىرەۋلەردىڭ جالاسىمەن سول جىلى 58-باپ بويىنشا تۇتقىندالادى دا، 10 جىلعا سوتتالادى، بىراق كەيىن جازانى 6 جىلعا دەيىن قىسقارتادى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنا بايلانىستى 1947 جىلعا دەيىن 9 جىل لاگەردە بولدى. الايدا 1948 جىلى قايتادان 10 جىلعا تۇتقىندالدى. ستالين قايتىس بولعان سوڭ، 1955 جىلى بوساتىلدى. 1955 جىلدان باستاپ قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا قىزمەت اتقاردى. 1958 جىلى زەينەتكە شىقتى. 1970 جىلى ومىردەن وزدى.

ەندى قازاق ماتەماتيكاسىنىڭ تاريحىنداعى تۇلعالارعا قىسقاشا شولۋ جاساساق: ءالىمحان ەرمەكوۆ 1935 جىلى قاڭتاردا پروفەسسور بولدى. ول 1923-جىلى تومسك تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. «ۇلى ماتەماتيكا» دەگەن كىتاپ جازعان. الاش قايراتكەرى.

سادۋاقاس بوقاەۆ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن مگۋ-دە 1935 جىلى قورعادى. ول 1932 جىلى تومسك تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن.

يبادۋللا اقبەرگەنوۆ 1935 جىلى فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى بولدى. ول 1931 جىلى تاشكەنت ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى كانتوروۆيچتىڭ شاكىرتى. ەگەر يبادۋللا اقبەرگەنوۆتى كەڭەس وداعى ولتىرمەگەندە، مۇمكىن نوبەل سىيلىعىن الار ەدى.

ۋرازباەۆ بازارباي 1941 جىلى عىلىم كانديداتى بولدى. 1964 جىلى دوكتورلىعىن قورعادى. ول 1935 جىلى لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن.

ورىمبەك جاۋتىكوۆ 1944 جىلى عىلىم كانديداتى بولدى.

اسقار زاكارين 1948 جىلى قورعادى. 1937 جىلى مگۋ-ءدى ءبىتىردى.

تولەۋباي امانوۆ 1953 جىلى كانديداتتىق، 1968 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعادى. امانوۆ 1963 جىلى 19-31 تامىز ارالىعىندا وتكەن اقش-كەڭەس وداعى سيمپوزيۋمىنا قاتىستى.

قورىتا ايتقاندا، ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق قوعامىندا ماتەماتيكالىق ءبىلىم جۇيەسى العاش رەت جۇيەلى تۇردە قالىپتاستى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قازاق جاستارىنىڭ ماتەماتيكا عىلىمىنا كەلۋىنە ىقپال ەتتى، ال حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە كاسىبي قازاق ماتەماتيكتەرى قالىپتاسا باستادى. بۇل كەزەڭدەگى ماتەماتيكالىق ءبىلىمنىڭ دامۋى ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ قالىپتاسۋىمەن جانە قازاق جاستارىنىڭ ەۋروپالىق ءبىلىم جۇيەسىنە ەنۋىمەن تىعىز بايلانىستى ەدى. وسىلايشا، قازاق حالقىنىڭ ماتەماتيكا عىلىمىنا كەلۋى بىرتىندەپ جۇزەگە اسقان تاريحي ۇدەرىس بولدى.

جۇماباي ءمادىبايۇلى

قازۋۇ-ءدىڭ PhD دوكتورى

https://zhasalash.kz/news/alashtin-algashki-matematikter-630c86/

zhasalash.kz

رەسپۋبليكالىق قوعامدىق-ساياسي گازەتى

Related Articles

  • تۇرسىن جۇمانباي ء«ۇيسىنباي كىتابى»

    تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»

    بۇل داعاندەل، باقاناس ولكەسىنەن شىققان بي ءۇيسىنباي جانۇزاقۇلى حاقىندا قۇراستىرىلىپ جازىلعان كىتاپ. تىڭ تولىقتىرىلعان ەڭبەكتە بولىس الدەكە كۇسەنۇلى، داعاندەلى بولىسىنىڭ باسشىلارى مەن بيلەرىمەن قاتار ءابدىراحمان ءالىمحانۇلى ءجۇنىسوۆ سىندى ايتۋلى تۇلعالار جايلى اڭگىمە قوزعالعان. ولاردىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەكتەرى، بيلىك، كەسىم – شەشىمدەرى، حالىق اۋزىندا قالعان قاناتتى سوزدەرى مەن ءومىر جولدارى، اتا – تەك شەجىرەسى قامتىلعان. سونىمەن قاتار مۇراعات دەرەكتەرىندەگى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. كىتاپقا ەسىمى ەنگەن ەرلەردىڭ زامانى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى تۋرالى جازىلعان كەي ماقالالار، جىر –داستاندار، ۇزىندىلەر ەنگەن. كىتاپ قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا ارنالعان. تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»، - جەبە باسپاسى، شىمكەنت قالاسى.134 بەت تولىق نۇسقاسىن تومەندەگى سىلتەمە ارقىلى وقي الاسىز. ءۇيسىنباي كىتاپ kerey.kz

  • زەلەنسكيدىڭ “جالعىز سەنەرى ءارى وڭ قولى”. اندرەي ەرماك كىم؟

    زەلەنسكيدىڭ “جالعىز سەنەرى ءارى وڭ قولى”. اندرەي ەرماك كىم؟

    رەي فەرلونگ اندرەي ەرماك (سول جاقتا) پەن ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكي (وڭ جاقتا). 2019 جىل. اندرەي ەرماك ۇشاقتان تۇسە سالا ءوزىنىڭ باستىعىن قۇشاقتادى. 2019 جىلى قىركۇيەكتە پرەزيدەنت زەلەنسكيمەن جىلى جۇزدەسۋ جاڭادان باستالىپ كەلە جاتقان ساياسي سەرىكتەستىكتىڭ باسى ەدى. بۇل – ەرماكتىڭ رەسەي تۇرمەسىندە وتىرعان 35 ۋكراينالىقتى ماسكەۋدەن الىپ كەلگەن ءساتى. ال 2020 جىلى ەرماك زەلەنسكي اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى بولدى. بىراق ۋكرايناداعى جەمقورلىق شۋىنان كەيىن ونىڭ قىزمەتىنە جۇرتتىڭ نازارى اۋدى. سەبەبى ەرماك ۋكراينا ەنەرگەتيكالىق ينفراقۇرىلىمىنا بولىنگەن قارجى جىمقىرىلعان كوررۋپتسيا سحەماسىندا نەگىزگى رولدە بولعان دەگەن اقپارات تاراعان. بىراق تەرگەۋشىلەر بۇل جايتتىڭ جاي-جاپسارىن تولىق اشقان جوق. ەرماكتىڭ ءوزى ازاتتىقتىڭ ۋكراينا قىزمەتىنىڭ رەسمي ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرگەن جوق. سونىمەن زەلەنسكيدىڭ كەڭسەسىن باسقارىپ وتىرعان ەرماك كىم؟ تەلەۆيدەنيەدەن

  • تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ  مەنشىگىندە

    تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ  مەنشىگىندە

         شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن  (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام. جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ.  كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى. ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.

  • «العاشقى كىتاپ» دەرەكتى بەينەفيلمى

    «العاشقى كىتاپ» دەرەكتى بەينەفيلمى

    قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ مادەنيەت كوميتەتىنە قاراستى ۇلتتىق كينونى قولداۋ مەملەكەتتىك ورتالىعىنىڭ تاپسىرىسىمەن «JBF company» كومپانياسى سەمەي قالاسىندا، شىڭعىستاۋ وڭىرىندە، الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىندا  «العاشقى كىتاپ» اتتى دەرەكتى بەينەفيلم تۇسىرۋدە. دەرەكتى فيلم ابايدىڭ 1909 جىلى سانكت پەتەربۋرگتەگى يليا بوراگانسكي باسپاسىندا باسىلعان العاشقى شىعارمالار جيناعىنىڭ جارىق كورۋىنە ارنالادى. ۇلى اباي مۇراسىنىڭ قاعاز بەتىنە تاڭبالانۋ تاريحىن باياندايدى. قازىرگى ادامدار بۇرىنعى ۋاقىتتىڭ، اباي زامانىنىڭ ناقتى، دەرەكتى بەينەسىن، سول كەزدەگى ادامداردىڭ الپەتىن، كيىم ۇلگىسىن كوز الدارىنا ەلەستەتۋى قيىن. كوپشىلىكتىڭ ول ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىگى تەاتر مەن كينوفيلمدەردەگى بۋتافورلىق كيىمدەر مەن زاتتار ارقىلى قالىپتاسقان. الايدا اباي ۋاقىتىنداعى قازاق تىرشىلىگى، قازاقتاردىڭ بەت-الپەتى، كيىم كيىسى، ءۇي – جايى، بۇيىمدارى تاڭبالانعان مىڭداعان فوتوسۋرەتتەر ساقتالعان. بۇلار رەسەي، تۇركيا، ۇلىبريتانيا

  • توقاەۆ نيۋ-يوركتە زەلەنسكيمەن كەزدەستى

    توقاەۆ نيۋ-يوركتە زەلەنسكيمەن كەزدەستى

    قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ نيۋ-يوركتە ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكيمەن كەزدەستى. 22 قىركۇيەك 2025 جىل. توقاەۆ پەن زەلەنسكي. سۋرەت: اقوردا 21 قىركۇيەك كۇنى قازاقستان پرەزيدەنتى بۇۇ باس اسسامبلەياسىنا بارعان ساپارىندا نيۋ-يوركتە ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكيمەن كەزدەستى. اقوردا ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ حابارلاۋىنشا، پرەزيدەنتتەر ەكىجاقتى ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرىن تالقىلاعان. سونداي-اق، زەلەنسكي “ۋكرايناداعى جاعدايعا بايلانىستى كوزقاراسىن” بىلدىرگەن، ال قازاقستان باسشىسى “قاقتىعىستى توقتاتۋ ماقساتىندا ديپلوماتيالىق جۇمىستاردى جالعاستىرۋ قاجەت” دەگەن. زەلەنسكي وسى كەزدەسۋ تۋرالى مالىمدەمەسىندە ۋكراينا، اقش، ەۋروپا جانە وزگە ەلدەردىڭ سوعىستى توقتاتۋ جونىندەگى تالپىنىسىن تالقىلاعانىن ايتتى. ونىڭ سوزىنشە، قوس باسشى سونداي-اق ەكىجاقتى ساۋدا-ەكونوميكالىق ارىپتەستىكتى، قازاقستاندىق كومپانيالاردىڭ ۋكراينانى قالپىنا كەلتىرۋ ىسىنە قاتىسۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ءسوز ەتكەن. 2022 جىلعى اقپاندا ۋكرايناعا باسىپ كىرگەن رەسەي قازاقستاننىڭ ەڭ

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: