ياسين قۇمارۇلى: ەجەلگى تۇركى تايپالارىنداعى توتەمدىك اڭ – قۇستاردىڭ اڭىزدىق نەگىزدەرى

kerey.kz

 |  Aug 20, 2019  |  461 views

انوتاتسيا  ماقالادا گريفون، كوكبورى (قۇسبورى) ءتاڭىر ۇعىمدارى مەن اتاۋلارى توڭىرەگىندەگى سونداي-اق ساق، عۇن، ءۇيسىن، تۇركىلەردىڭ ءبورى توتەمدىلىگى جانە اتتارىنىڭ دا بورىگە بايلانىستىلىعى زەرتتەلەدى. گريفون جانە كوكبورى گريفون (griffon) قازىرگە دەيىنگى انىقتاماعا ساي جارتىلاي ارىستان، جارتىلاي قۇماي نەمەسە باسى، قاناتى قۇس، دەنەسى ارىستان اڭىزدىق ماقۇلىق (狮鹫). بىرەۋلەر ونى جاۋىزدىقتىڭ سيمۆولىنا بالاسا ەندى بىرەۋلەر ىزگىلىكتىڭ ء(تىپتى حريستوستىڭ)نىشانى دەپ بىلەدى. «ەتيمولوگيا» اتتى  ەڭبەكتە: «حريستوس – ارىستان، ويتكەنى وندا تەڭدەسسىز پاراسات جانە قۇش-قۋات بار، حريستوس ارى قۇزعىن، ويتكەنى ول قايتا تىرىلگەن سوڭ اسپانعا كوتەرىلىپ، جۇماققا شىعادى»، – دەپ جازىلعان. گريفون كوبىنە گرەك اڭىزدارىندا جولىعادى. ونىڭ ارعى جانە كەيىنگى زامانعى مادەنيەت، ەتنوس، ت.ب. تانۋداعى ورنى ماڭىزدى. ول قيىر شىعىستىڭ ايداھارى سياقتى ءبىر داۋىر مادەنيەتىنىڭ سيمۆولى. دەسە دە، گريفون گرەك اڭىزدارىندا عانا ساقتالىپ قالماستان،  باسقا  ايماقتاردا دا  كەڭىنەن  تارالعاندىعى  بايقالادى.  اسىرەسە ونىڭ ارحەولوگيالىق دەرەگى ورتالىق ازيا وڭىرىنەن كوپ بايقالادى. بايىرعى ەلامدىقتار ونى ارحيتەكتۋرادا كەڭىنەن پايدالانعان. گەرودوتتىڭ «تاريح» اتتى ۇلى ەڭبەگىندە griffon  بىرنەشە  جەردە  جولىعادى،  بارلىعى  ساقتارعا  بايلانىستى.  گەرودوت  جانە ساقتار  جەرىندە  گريفوننىڭ  ايگىلى  بولعاندىعىن  دا  جازادى.  (IV.79)  تاريحي دەرەكتەرگە،  اڭىزدارعا  نەگىزدەلگەندە  گريفون  ۋكراينادان  ورتا  ازياعا  دەيىنگە سكيف دالاسىندا بولعان دەپ قارالادى. ساقتاردىڭ گريفون اسەم ونەرى تۋرالى: ساق مولالارىندا بار. بەرەلدە، پازىرىقتا، ەسىكتە، الاگۋدە، تىپتى عۇنداردىڭ كوشى جانە جويقىن جورىعىمەن بىرگە قيىر شىعىس جەرىنە دەيىن جەتكەندىگى بايقالادى. گەرودوتتىڭ  ايتۋىنشا،  يسسەدونداردىڭ  جوعارعى  جاعىندا  اريماسپى،  ياعني جالعىز  كوزدىلەر  تۇرادى.  ال  ولار  تۇرعان  جەردە  التىندى  قورىپ  جاتقان  گريفون بولادى  دەسە،  ول  تاعى،  يسسەدونداردىڭ  اريماسپى  جاعىنان  ىعىستىرىلىپ،  ودان سكيفتەر يسسەدوندار جاعىنان ىعىستىرىلعاندىعىن جازادى [1]. گەرودوت:  «بۇل  ارادان  شالعايداعى  جاعدايلار  تۋرالى  مالىمەتتەردى  تەك يسسەدونداردىڭ ايتقاندارىنان عانا بىلەمىز. ولار جالعىز كوزدىلەر مەن التىن قورىپ جاتقان گريفون تۋرالى اڭگىمەلەيدى. سكيفتەر بۇل اڭگىمەلەردى يسسەدونداردان ەستيدى. ودان سكيفتەر ونى گرەكتەرگە جەتكىزەدى. سونىمەن بىز ولاردى جالعىز كوزدىلەر دەپ اتادىق. سكيفتەر Arimaspi  دەيدى. «Arima» بىر دەگەندى، «spu» كوز دەگەندى بىلدىرەدى»، – دەيدى [2].