تۇرىك ازاماتتارىن ۇستاپ بەرۋ – ينۆەستيتسياعا قاۋىپ
kerey.kz
مارات توكاشباەۆ
تۇركيا ەلىنىڭ سايتتارىن شولىپ وتىرعاندا تۇركيا ادىلەت مينيسترلىگى حالىقارالىق قۇقىق جانە سىرتقى بايلانىستار دەپارتامەنتى جاريالاعان مالىمەتتەر قاتتى تاڭداندىردى. وتكەن جىلى 16-ماۋسىمدا جۇزەگە اسپاي قالعان اسكەري توڭكەرىس ارەكەتىنە قاتىسى بار دەپ ايىپتالعان ازاماتتار قاتارى ەسەلەپ وسە تۇسكەن. ەندى ەلدىڭ ادىلەت مينيسترلىگى تۇركيانى قويىپ، سىرت ەلدەردە قىزمەت ەتەتىن تۇرىك ازاماتتارىن قۋدالاۋدى باستاپتى. ولاردى ماجبۇرلەپ ەلگە قايتارۋ، ءسويتىپ قولعا ءتۇسىرۋ امالدارى قاراستىرىلىپ جاتىپتى. مينيسترلىك موزامبيك، رۋمىنيا، اقش، بەلگيا، بوسنيا گەرتسەگوۆينا، برازيليا، بولگاريا، ماروككو، وڭتۇستىك افريكا، گوللانديا، قىرعىزستان، سولتۇستىك كيپر تۇرىك رەسپۋبليكاسى، پولشا جانە قازاقستان سياقتى 16 ەلدە تۇرىپ جاتقان تۇرىك ازاماتتارىن سول ەلدەردەن تۇركياعا قايتارۋدى تالاپ ەتكەن قۇجاتتار جىبەرگەن. قازاقستاننان قازىرشە ەكى ادامدى قايتارۋ سۇرالىپتى.
ەۋروپا كەڭەسىنىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميسسارى نيلس مۋلتسەر (Nils Mulzer) تۇركيادا وتكەن جىلى توتەنشە جاعداي جاريالانعان كەزدەن بەرى 82 113 ادام ۇستالعانىن، 41 254 ادام تۇتقىنعا الىنعانىن، 115 457 ادام جۇمىستان شىعارىلعانىن، ونىڭ ىشىندە 3843-ءى عالىم ەكەندىگىن، 195 سوت پەن پروكۋرور قىزمەتىنەن قۋىلعاندىعىن، 200-گە تارتا بۇقارالىق اقپارات قۇرالى جابىلعانىن، 145 جۋرناليست تۇرمەدە ەكەندىگىن حابارلاعان بولاتىن. سونداي-اق ەلدە 1125 اسسوتسياتسيا، 104 قور، 19 وداق، 15 ۋنيۆەرسيتەت، 934 ارنايى مەكتەپ پەن 35 ارناۋلى مەديتسينالىق مەكەمە بىردەن جابىلعان.
ەۋروپا كەڭەسىنىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميسسارى نيلس مۋلتسەر تۇركيادا توتەنشە جاعداي جاريالانعاننان بەرى بەلگىلى كىسىلەر ءۇشىن ءادىل سوتتاۋ قۇقىنا اسەر ەتەتىندەي ادۆوكات-كليەنت قاتىناسىنىڭ قۇپيالىلىعىن قوسقاندا ادۆوكات جالداۋ قۇقى مەن زيارات قۇقىقتارىن شەكتەۋشىلىكتەر، كەز كەلگەن مەكەمە قىزمەتكەرىن (جۇمىسشىلاردى دا قوسقاندا) ەشقانداي تالاپ، دالەلسىز جۇمىستان قۋشىلىق، تەرگەۋدەگىلەردىڭ نەمەسە قامالعانداردىڭ پاسپورتتارىن سوت شەشىمىنسىز اۆتوماتتى تۇردە جارامسىز ەتىپ تاستاۋ ەتەك العانىن دا كولدەنەڭ تارتادى.
جاپپاي قۋعىنداۋ ەتەك العان تۇستا بۇرىن سوتتالعان قىلمىسكەرلەردى ارنايى امنيستيا ارقىلى بوساتىپ جىبەرىپ، ولاردىڭ ورنىنا تۇرمەلەرگە كوبىنە زيالى قاۋىم وكىلدەرىن توعىتۋ ەتەك العانى وكىنىشتى. وسىعان بايلانىستى شەتەلدەردەگى ازاماتتارىن تۇركياعا ۇستاپ بەرۋ ولاردىڭ ارى قارايعى ءومىرى ءۇشىن وتە قاۋىپتى. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا ولاردىڭ جانىن ساقتاۋعا ەشكىم كەپىل بولا المايدى.
ادام قۇقىقتارىن باقىلاۋ ۇيىمى (HRW) 2016 جىلعى بايانداماسىندا تۇركيانى قاتتى سىنادى. «Freedom House» مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمىنىڭ الەمدەگى بوستاندىقتىڭ 2016 جىلعى جاعدايى تۋرالى «حالىقشىلدار مەن اۆتوكراتتار: الەمدىك دەموكراتياعا تونگەن قاۋىپ» اتتى بايانداماسىندا تۇركيادا سوڭعى 10 جىلدا ەركىندىكتىڭ مۇلدە كەنجەلەپ قالعاندىعى سىنالدى.
بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءتۇرلى سەبەپتەرمەن تۇرمەدە قازا تاپقانداردىڭ سانى 30-دان اسىپ كەتكەن. شەتەلدىك ساراپشىلار مۇنى زورلىق-زoمبىلىقتىڭ سالدارىنان بولۋى ابدەن مۇمكىن دەيدى. جاڭا بوسانعان ايەلدەردىڭ ءوزىن 2-3 ساعاتتان كەيىن «اسكەري توڭكەرىسكە» قاتىسى بار دەگەن جەلەۋمەن پەرزەنحانادان تەرگەۋ يزولياتورىنا قاماعان وقيعالار دا ورىن العان.
سوندىقتان دا بولار اقش، گرەكيا، بەلگيا، گوللانديا سياقتى بىرقاتار ەلدەر تۇركيانىڭ تالابىن ورىنداۋدان باس تارتىپ وتىر. ءوتىنىش جاساعان تۇرىك ازاماتتارىنا ساياسي باسپانا بەرۋ جاعى دا قاراستىرىلۋدا.
وسىنداي جاعدايدا قازاقستان تاراپى دا تۇركيانىڭ تالابىمەن تۇرىك ءىس ادامدارىن، كاسىپكەرلەردى ەلىنە قايتارۋدان ساق بولعانى ءجون. ويتكەنى، ۇستاپ بەرىلگەن سول ازاماتتاردىڭ تۇركيادا ءادىل سوت تارازىسىنا تارتىلۋىنا ەش كەپىلدىك جوق. ەكىنشىدەن، بيىلعى ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمەسى تۇسىندا مۇنداي قادام قازاقستان بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەرى انىق. ءارى حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ قازاقستانعا سەنىمسىزدىگى ارتا تۇسەدى. ەڭ سوراقىسى وزدەرىن ەشكىم قورعامايتىنىنا كوزى جەتكەن شەتەلدىك كاسىپكەرلەر ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ينۆەستيتسيا سالۋدان قاشاتىن بولادى.
بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن مۇلدە پايداسىز. قازاق قىرعيدان قاشقان تورعايدى دا ۇيىنە پانالاتقان عوي. سوندىقتان قازاقستان ءۇشىن بايىپتى ۇستانىم قاجەت دەپ ويلايمىن.
پىكىر قالدىرۋ