كەرەي تاڭبا
kerey.kz
كەرەي شەجىرەسىندەگى «كەرەي» اتاۋى تۋرالى كوپتەگەن ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ، عىلىمي زەرتەۋلەر جاسالۋدا . بىراق تا ەشكىمدە تاريحتى ءدال بولعانىنداي ەتىپ شىندىعىن جەتكىزە المايتىندىعى وكىنىشتى-اق.تەك بىردەن بىرگە جالعاسىپ، ەستىپ بىلگەن جورامالدارعا عانا سۇيەنەتىندىكتەرىندە بولسا كەرەك. جالپىلاي العاندا قازاق قاۋىمىندا اۋىز ادەبيەتى كەڭىنەن ءورىس الىپ اڭىز اڭگىمەلەر ارقىلى عاسىردان- عاسىرعا جالعاسىپ تاريحي مالىمەتتەر بىزگە جەتكەنى دە بارشاعا ايان. قۇيماقۇلاق دانا قاريالاردان قالعان دالا شەجىرەسى، اڭىز اڭىمەلەرىندە 6-7-عاسىر شاماسىندا قازىرگى مونگوليا اۋماعى ورحون وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا بەلگىسىز سەگىز «قونىس» كەلىپ جايعاسىپتى. ونى سىرتتاي كورگەن وتىرىقتى مونگولدار «سەگىز قونىس» نەمەسە «كەلگەن سەگىز» دەپ اتاپ كەتىپتى. ال مونگولدار سەگىز سانىن «نايمان» دەپ اتايدى.
قازىرگى قازاق قاۋىمىنىڭ نايمان رۋىنىڭ العاشقى وسىلاي اتالۋى عىلىمي تۇردە دالەلدەنىپ تۇجىرىمدالعان. الايدا تاعى ءبىر دەرەكتە سەگىز قونىس ەمەس سەگىز تايپا دەپ بەرىلىپتى. وسىعان تاحىلەتتەس، سول وڭىرگە ولارعا ۇقساس سەگىزدەن «نايمانداردان» توبى كوپ قونىس «تايپا» كەلىپ ورنالاسادى. ولار نايماندارداي ەمەس قولدارىنا قۇس قوندىرىپ تاۋدا، دالادا كوپ جۇرسە كەرەك. بۇرىن قولدارىنا قۇس قوندىرعان كىسى كورمەگەن مونگولدار ولاردى سىرتىنان كورىپ، قولدارىنا قارعا قوندىرىپ الىپ ءجۇر دەپ ويلاپ «قارعالى» دەپ اتاپ كەتىپتى.
جاڭا كوشىپ كەلگەن قونىستىڭ نەگىزگى كاسىبى اڭ، قۇس اۋلاۋ بولسا كەرەك.ولاردىڭ قولدارىنا قوندىرعان قىران قۇستارىن سىرتتاي كورگەن مونگولدار قارعا دەۋىنىڭ سەبەبى دە وسىندا جاتىر. ال «كەرەي» اتاۋى ءدال وسى قارعالىدان باستالادى. الايدا مونگولدار قارعانى «كەرەە» دەسە، قارعالى بولسا ول «كەرەيت» نەمەسە «كەرەەت» بولادى. الايدا كەرەي اتاۋىنىڭ العاشقى اتاۋى «كەرەيت» بولعاندىعى عىلىمي تۇردە دالەلدەنگەن. نايمان سەگىز اتا وعان ناعاشىسىنان ەرگەنەك دەگەن بالا كەلىپ قوسىلىپ توعىز اتا بولىپ تارالاتىن شەجىرە دە بار. «توعىز تاڭبالى-نايمان » -دەۋى دە سوندا جاتىر. قاي ءداۋىر، قاي كەزەڭدى الساڭدا كەرەي مەن نايمان ەگىز قوزىداي اجىراماي، قاناتتاس ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانىنىڭ ءوزى، ونىڭ ءتۇپ تامىرى تەرەڭ ءبىر ەكەندىگىن ايشىقتايدى. البەتتە باسقا وڭىردە ءبىر اتاۋمەن جۇرگەن تايپا، ءبىر كەزەڭدە مونگولداردىڭ اراسىنا ىعىسىپ كوشىپ بارىپ ەكىگە ءبولىنىپ قونىستانىپ، ەكى توپتىق جۇيە قالىپتاستىرىپ، وتىرىقتى مونگولداردىڭ ولاردىڭ كىم ەكەندىگىن بىلمەگەندىكتەن سىرتتاي كەرەيت، نايمان اتاپ، سول ماڭداعى باسقا تايپالار دا جاڭا اتاۋمەن اتاسىپ قالىپتاسىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. كەرەيلەردىڭ نەگىزگى تىرشىلىك كوزدەرىنىڭ ءبىرى، ءارى بىرەگەيى دالانىڭ اڭ، قۇسىن اۋلاۋ بولعان. الايدا كەرەي تايپاسىنىڭ اڭ، قۇس اۋلاۋدىڭ ءارتۇرلى ايلا – تاسىلدەرىن ويلاپ تابۋىنىڭ دا زاڭدى قۇبىلىس ەكەنى دە ايدان انىق. سولاردىڭ ءبىرى-«اباق». «اباق» اڭ اۋلاۋعا ارنالعان، بەرىك اعاشتان كىرگەن اڭ قايتىپ شىعا الماي قالاتىنداي ەتىپ ەرەكشە تاسىلمەن جاسالعان تور، شارباق ءتارىزدى قۇرال. جالپى كەرەيلەردىڭ اڭشىلىقپەن ەرەكشە اينالىسقان، قۇسبەگى ەكەندىگىن جاپوندىقتار دا جەتكىزە زەرتتەپ زەردەلەگەنگە ۇقسايدى. ونىڭ دالەلى جاپوندىقتاردىڭ شىڭعىس حان تۋرالى كينوسىندا كەرەي حانى تورى مونگولدارعا قولىنا بۇركىتىن قوندىرىپ، ساياتشىلىقتان كەلگەنىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى دايەك.
كەرەي تايپاسى اشامايلى جانە اباق دەپ ەكى تاراۋعا بولىنەدى. اشامايلى-جالپى كەرەيدىڭ تانىپ الاتىن تاڭباسى. تاڭبا-جايلاۋعا، قىستاۋعا جانە مەكەندەگەن ولكەسىنە تاسقا قاشالىپ سالىنىپ وتىرعان. ول جەردىڭ نەگىزگى يەسى كەرەيلەر دەگەندى بىلدىرەدى. تاڭبا تۋعا، مورگە، مالعا دا، ساتىپ العان قۇلعا دا سالىناتىن بولعان. باسقا تايپالارعا حات، حابار جىبەرگەندە دە تاڭبا باسىلاتىن. ول قاي ەل، قاي تايپانىڭ حات-حابارى ەكەندىگىن بىلدىرەدى.
كەرەيدىڭ “اشاماي” تاڭباسى باسقا ەشكىمگە ۇقسامايتىن ءوزىنىڭ قول تاڭباسى. اشاماي – ەڭ كونە ات ابزەلى. قازىرگى ەرتوقىم ونىڭ جەتىلدىرىلگەن ءتۇرى. كەي وڭىردە اشامايدى ىڭىرشاق دەپ تە اتايدى ەكەن. اشامايدىڭ ەكى باسىن ءتورت اعاشتى ەكى – ەكىدەن ايقاستىرىپ بەكىتىپ، “ح” ۇقساس فورمادا قوسۋدىن باس جاعى قىسقالاۋ ەتىپ، ەتەگىن ۇزىنداۋ ءəرى كەڭدەۋ اتتىڭ، وگىزدىڭ، تۇيەنىڭ ارقاسىنا توقتامدى بولاتىنداي ەتىپ جاسالعان. ەكى باسىن قوسىپ قاپتال ورناتقان. قازىرگى ەر توقىم سياقتى جابدىقتاعان. اشاماي ۇلكەن ادامعا دا، بالاعا دا ارنالىپ، ۇلكەندى – كىشىلى ءəرتۇرلى جاسالعان. بەرتىندە بالاعا ارنالعان اشامايدى ەرەكشە سəندەگەن. بالاعا ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن ۇزەڭگىنىڭ ورنىنا بالا اياعىن سالىپ وتىراتىن تىزەگە دەيىن كەلەتىن دوربا (تەپكىشەك) ادەمىلەپ ويۋلاپ جاساعان. اشامايعا مىنۋمەن قاتار ات، وگىز، تۇيەگە جۇك ارتقاندا دا كەرەكتەنگەن. ال، كەرەي تاڭباسىنا كەلسەك سول اشامايدىڭ باسىنىڭ ۇلگىسى “ح” فورماسىنا ۇقساس ەتەگى سəل ۇزىنداۋ بولىپ كەلىپ اشاماي فورماسىن ايشىقتاي تۇسۋگە ءتيىس. قازىرگى كەرەي تاڭباسى “+” پورماسىندا. سəل وزگەرتىپ كەرەيدىڭ وسى اشاماي تاڭباسىن وزىنە قايتارسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
اشاماي ءسوزىنىڭ جاسالۋ جاعىنان الىپ قاراستىرساق تا بۇرىن اعاشتان جاسالعان ونداي ابزەلگە ءمىنىپ كورمەگەن ادامنىڭ العاش مىنگەندە اشاسى اۋىرىپ “اشاماي ” دەپ ايتىپ سودان اشاماي اتالىپ كەتۋى دە بەك مۇمكىن. وزگەسى توقىم تارتىپ اتقا ءمىنىپ جۇرگەندە كەرەي اشامايدى ءوزى جاساپ اتقا ەرتتەپ اشامايعا بۇرىن ءمىنىپ “اشامايلى “اتانعان دا بولار. اشاماي دا، اباق تا كەرەي جاساعان زات ەكەنى انىق. بۇل ەكى اتاۋدى ەشكىم ەش ۋاقاتتا كەرەيدەن اجىراتىپ تاستاي المايتىنى دا شىندىق. ول ەكەۋى دە كەرەيمىن دەپ ايتىپ تۇر. ۇلى جۇزدە “كەرەيدەن ۇل تۋسا، اعاشقا كۇن تۋادى”دەگەن كونە ماقال بار. ول كەرەيدىڭ اعاش شەبەرى بولعانىن ايشىقتاپ وتىر. شەبەر “اباق “جاساعان جىلى تۋعان بالاسىنا “اباق” دەپ، اشاماي جاساعان جىلى تۋعان بالاسىنا”اشاماي”دەپ ات قويعان دا بولار. مىسالى: ازيادا، سپارتاك، جەڭىس دەگەن سياقتى.
ءبىر انىعى: “اشاماي تاڭبالى، اباق ۇراندى كەڭ قولتىق كەرەي” دەگەن تانىمدىق ۇلگىسى بار ەل ەكەندىگىمىزدە. بۇل تانىمدىق ۇلگى اڭىز بوپ قالعان ەل اۋزىندا ءəلى ساقتاۋلى. اباققا كەلسەك،تۇرمەگە ءتۇستى، تورعا ءتۇستى، اباقتىعا قامالدى دەگەن سوزدەردىڭ əلگى اڭ اۋىلاۋعا ارنالىپ جاسالعان قۇرالدىڭ ءتۇپ توركىنىمەن ساباقتاسىپ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. سول دəۋىردە بىرەۋ جاڭالىق اشسا نەمەسە جاڭا دۇنيە جاساسا سول جاساعان ادامنىڭ اتىمەن اتالىپ كەتەتىن ەسكەرسەك، «اباق» اعاش شەبەرىنىڭ اتى بولۋى ىقتيمال نەمەسە اڭشى دالا ادامدارىنىڭ قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن. ولاي دەيتىنىمىز «اباق ەسىمىنىڭ ۇرانعا اينالىپ كەتۋىندە. قاي عاسىر، قاي زامان، قاي ءداۋىردى الىپ قاراساق تا ايەل ادام تايپا، رۋدىڭ «ۇرانى» بولعانىن ەستىگەن ەمەسپىز. ايەل ادام ۇرانعا اينالۋى مۇمكىن دە ەمەس.
تايپا، رۋ ۇراندارىنا تەك ەر ادام اينالىپ وتىرعانى تاريحتا ايان. ەر ادام بولعاندا دا ناعىز ەركەكتىڭ ەركەگى قايتپاس قايراتتى، ارىستان جۇرەك ايباتتى، جاۋدىڭ مىسىن باسىپ تۇراتىن قاسيەتتى، ءوزىنىڭ جاقتاستارىنا ارۋاقتانىپ، شابىتتانىپ، ارقالانىپ كەتەتىن ءور رۋح سىيلاي بىلەتىن، كيەلى ناعىز باتىردىڭ باتىرى عانا «ۇرانعا» اينالىپ وتىرعاندىعى ءسوزسىز. ولاي دەيتىنىمىز كەرەيدىڭ كونە ۇرانى «اباق» بولعانى تۋرالى تاريحي مالىمەتتەردە سيرەك بولسا دا كەزدەسەدى.ءتىپتى اقىر جانىبەك باتىر «اباق-اباق»-دەپ ۇران سالىپ جاۋعا شاپقانى تاريحي جىرلاردا ءجيى باياندالادى.
ەرتەرەكتە التاي وڭىرىندە مەكەندەگەن كوكەش باقسى:
«ارعى بابام اباعىم، تارىلماسىن قاباعىڭ.
ون جەتىمدە جابىسقان، ون سەگىزىمدە تابىسقان – اقىرىن كەل كارى جىنىم»-دەپتە جىن شاقىردى دەلىنەدى. ءبىزدىڭ كونە جىرلارىمىز باقسىلىق سارىندا كوپ جەتكەنى دە ايان. «اشاماي» كەرەيدىڭ تانىپ الار تاڭباسى، اباق رۋح بەرەر ۇرانى ەكەنىنە قاراپ-اق «اباق» ءوز تۇسىندا ەشكىمگەدە دەس بەرمەگەن ەلى مەن جەرىنە قورعان بولا بىلگەن باتىر، اسا دارىندى قولباسشى بولعاندىعىن پايىمداۋ قيىن ەمەس.
قازىرگى كەيبىر تاريحشى عالىمداردىڭ دەرەكتەرىندە اباق-اپپاق دەگەن ايەل ادامنىڭ اتىمەن اتالىپ كەتتى، قۇتتىقوجا يمامنىڭ توقالى ەدى دەگەن تۇجىرىمدارى نەگىزسىز ەكەندىگىن پايىمداۋ قيىن دا ەمەس.توعىزىنشى عاسىردا قازىرگى مونگوليا دالاسى «قاتىنبالىقتا» كەرەي حاندىعى قۇرىلىپ شىڭعىس داۋىرىنە دەيىن دەربەس بيلىك جۇرگىزىپ كەلگەندىگىن ەسكەرسەك، سول داۋىردە سول وڭىرگە ءيسلام ءدىنى جەتە قويماعان ەدى. جالپى قازاق دالاسىنا قاراحان داۋىرىندە ءيسلام ءدىنى كەلىپ تاراي باستادى دەسەك تە شىندىققا جاناسپايدى. كەرەي حاندىعى توعىزىنشى عاسىردا قۇرىلدى دەسەك «اباق» اتاۋى ودان دا ەرتەرەك بولۋعا ءتيىس. اباق – قۇتتىقوجا يمامنىڭ توقالى بولسا، ونىڭ ۇرپاقتارى ءيسلام دىنىندە بولارى انىق ەندى عوي. كەرەيلەر شىڭعىس حانعا دەيىن باسقا ءدىن ۇستانعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. ول ەرتەرەكتە بىرەۋلەردىڭ ءبولىپ-جارۋ نيەتىنەن تۋىنداعان پىكىرى بولسا كەرەك. كەرەي تايپاسى قازىرگى مونگول دالاسىندا 9-عاسىردا ىقپالدى كەرەي حاندىعىن قۇردى. كەرەي حاندىعى شىڭعىس داۋىرىنە دەيىن اۋقىمدى دەربەس بيلىك جۇرگىزىپ كەلدى. سول دارحان دالادا مونگول تايپالارى، تاتارلار، قوڭىراتتار، جالايىرلار، مەركىتتەر، نايماندار مەكەندەدى. 11-عاسىرعا قاراي نايمان حاندىعى قۇرىلدى. ال 12-عاسىردا مونگولدىڭ ۇساق تايپالارىن بىرىكتىرىپ تەمۋجين مونگول حاندىعىن قۇردى. مونگول حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا كەرەي حاندىعىنىڭ حانى تۇعىرىل «تورى» ىقپال جاساپ قول ۇشىن بەردى. الايدا مونگول حاندىعى جىلدام نىعايا ءتۇستى. اقىرى تەمۋجين ءوزىنىڭ اكەسىنىڭ بۇرىنعى دوسى، وكىل اكەسى، ءارى ۇستازى تۇعىرىلدى ەلدەن بەزدىرىپ كەرەي حاندىعىن جاۋلاپ تاستالقان ەتتى. قايتا قول جيناپ ۇلگەرمەگەن تۇعىرىلحان، نايمان قاراۋىلدارىنىڭ قولىنان قازا تاپتى.تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتقان كەرەيلەر التايدى اسىپ ەرتىسكە قاراي ىعىسا كوشىپ، ورلەپ-قۇلداپ جاعالاي قونىستاندى. كەرەيدىڭ ءبىر بولىگى شىڭعىستىڭ ايبىندى اسكەرىنە قوسىلدى. دەگەنمەن بىردەن باعىنىشتى بولىپ قالىپتاسا قويمادى. تۇراقتاندىرىپ قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا شىڭعىسحان ءوزىنىڭ ىقپالدى بيلىگىمەن كەرەيلەرگە بيلىك جۇرگىزۋگە بۇرىنعى كەرەي حانى تورىنىڭ ۇرپاعى تايبۇعانى حان سايلايدى. ىدىراپ كەتكەن كەرەيلەردىڭ كوبى قايتا شوعىرلانا باستادى. تايبۇعانىڭ تۇسىندا كەرەيلەر الدى ومبى، قازىرگى تۇمەنگە دەيىن بەرگى توبىل، ەسىل، ەرتىس بويى، قىزىل جار، كوكشەگە دەيىن جايىلىپ ورنالاسادى. ءارى ەگىنشىلىكپەن اينالىسىپ، ورنىعىپ قانات جايا باستايدى. سىبىرگە تەك اشامايلى كەرەي عانا كەلدى. اباق كەرەي ەرتىستىڭ جوعارعى جاعاسى مەن ەرەنقابىرعا ماڭىندا تۇراقتاپ قالىپ، ءسىبىر، ومبى قىزىلجار وڭىرىنە كەلمەدى دەگەن پىكىرلەر دە وتە كۇماندى.
ومبى توڭىرەگىندە اباق كەرەيدىڭ سول داۋىردە مەكەندەگەنىن ايشىقتايتىن كونە جەر، سۋ اتتارى جەتكىلىكتى. مىسالى: اباق كول، قاراقاس كول جاستابان جال توعايى، جانتەكەي جال توعايى تاعى سول سياقتى. ءبىر اڭىزدا: ەسىل، توبىل، كوكشە، ءوڭىرىن مەكەندەگەن كەرەيدىڭ بەس رۋى وردابەك، ورمانبەت، وڭعاربەك، ابباس، قانساداقتاردى زەڭبىرەكپەن اتقىلاپ تۇبەگەيلى جويىپ جىبەرەدى. قانساداقتان ازعانا عانا ادام قاشىپ قۇتىلىپ، قاراعاندى ماڭىنا ىعىسىپ كەتكەن اباق كەرەيگە ازەر قۋ سۇلدەرى جەتەدى. ولاردىڭ ايانىشتى قالىن كورىپ: «باياعى قانساداق ەمەس قۋ تەرىسى كونى قالىپتى» دەپ مۇسىركەسە كەرەك. كونى قالعان ازعانا قانساداقتى ءاجۋالاپ «كونساداق» اتاپ كەتىپتى-مىس. اباق كەرەيدىڭ ازعانا كونساداعى سودان تاراعان ۇرپاق دەسەدى. بۇل وقيعا 1720 –جىلداردىڭ تۇسىندا قالماق قىرعان كەزەڭىندە بولعان. كەيبىر ناقتىلانعان تاريحي دەرەكتەردە: «باتىس ءسىبىر جەرىن دە تۋىسقان تۇرىك تىلدەس تايپالاردىڭ بىرلەستىگى بولدى. بىرلەستىكتە كەرەيلەر باستى ءرول اتقاردى. مونگول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن باتىس ءسىبىر جوشى ۇلىسىنا كىرىپ، شايباي اۋلەتىنىڭ جەرى اتانعانىمەن، ەلدى باسقارۋ بۇرىنعى كەرەي حانى تورىنىڭ ۇرپاعى تايبۇعا اۋلەتىنىڭ قولىندا بولدى»-دەلىنەدى (دەرەك ينتەرنەتتەن الىندى). وسىعان قاراپ-اق سىرتتاي باعىنىشتى بولعانىمەن كەرەيلەر بيلىكتى ەشكىمگە بەرمەي ساقتاپ كەلگەندىگىن كورسەتەدى.1428-جىلى ءابىلحايىر حان باتىس سىبىرگە جورىققا شىعىپ شايباني ۇرپاعى ماحمۇت-قوجانى جەڭىپ شىقاننان كەيىن باتىس ءسىبىر ءابىلحايىر حاننىڭ قارماعىنا وتەدى. ءابىلحايىر حان قازا بولعاننان كەيىن، باتىس ءسىبىر ءشايبانيدىڭ ەكىنشى ۇرپاعى يباق حاننىڭ بيلىگىنە ورالادى. يباق قازاق حاندارى جانىبەك، كەرەيلەرمەن وداقتاسىپ ءابىلحايىر حانىڭ ميراسقورى شايح-حايداردى ولتىرەدى. ونىڭ بالاسى مۇحاممەد شايباني استارحانعا قاشىپ كەتەدى. الايدا چيمگي-تۋرا، توبىل، ەرتىس بويىن جاقىن جەرلەردى ءوز بيلىگىنە الادى. الايدا يباقتىڭ تايبۇعالىقتاردى بيلىكتەن شەكتەتۋى جەرگىلىكتى شونجارلار توبىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزىپ، ولار تايبۇعا اۋلەتىنەن مۇحاممەدتىڭ باسشىلىعىمەن 1495-جىلى كۇتپەگەن جەردەن چيمگە-تۋرادا شابۋىل جاساپ، يباق حاندى ولتىرەدى. باتىس ءسىبىردىڭ بيلەۋشىسى بولىپ كونە كەرەي تۇقىمى تايبۇعا اۋلەتىنەن مۇحاممەد حان جاريالانادى. ءسويتىپ كەرەي تۇقىمى تاعى دا تاققا وتىرادى. ول ولگەننەن كەيىندە ءسىبىر بيلىگى كەرەي ۇرپاعى تايبۇعا اۋلەتىنىڭ قولىندا قالادى. الايدا قازىرگى قازاق دالاسىندا 15-عاسىردا شۋ بويىنا شىڭعىس اۋەتىنەن كەرەي، جانىبەك سۇلتاندار قازاق حاندىعىن قۇرسا، سولتۇستىك وڭىردە باتىس ءسىبىر حاندىعى قازىرگى ورتا جۇزدە كەرەي اۋلەتىنىڭ بيلىگىنە ءوتىپ، تاعى ءبىر قازاق حاندىعى تاريح تاقتاسىنا ورالادى. كەيىن ءسىبىر بيلەۋشىسى كەرەي مۇحاممەد حاندى كەرەي، جانىبەك حاندار قۇلاتىپ تۇبەگەيلى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزەدى. شىڭعىس حاننان بۇرىن قازاق-قازاق بولعانىن،ءۇش ءجۇز بولعانىن، قازاق ءتىلى بولعانىن،ۋاڭ حان، شەيح-مۇحاممەد قازاق حاندارى بولعانىن قوجابەرگەن جىراۋ ناقتى تۇجىرىمداعانى بەلگىلى. وزبەكتەن ءبولىنىپ «قازاق» بولا قالدىق دەگەن تۇجىرىم تۇبەگەيلى دۇرىس ەمەستىگىن انىقتاپ كورسەتەدى..
جالپى ادامزات بالاسىنىڭ باسىنان قانداي قيىن-قىسپاق كۇندەر وسەداعى «ۇرپاق ۇزىلمەيدى –سۋ سۇزىلمەيدى»-دەگەن حالىق دانالىعىنىڭ جالعاسىنداي اراعا عاسىرلار سالىپ ايگىلى جىرشى قوجابەرگەن باتىر دۇنيەگە ورالادى (1663-1762 ج). ول تەك كەرەيگە عانا ەمەس جالپى قازاق اتاۋلىعا ەڭبەگى ەرەن تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى.ءتىپتى دە بىرەگەيى. ول ءاز-تاۋكەنىڭ تۇسىندا جالپى قازاق حالقىنان بويىنداعى كۇش-قايراتىن اياماي سارقىپ ءۇش ءجۇزدىڭ قولىن جيىرما ءۇش جىل باسقارىپ،قىرىق جىل شايقاس الاڭىندا ءجۇرىپ ەل تىرەگى بولا ءبىلدى. ول قارۋلى قول باسقارا ءجۇرىپ، وزىنەن كەيىنگى ەرلەرگە ۇرىس الاڭىنىڭ نەگىزگى ايلا-تاسىلدەرىن ۇيرەتىپ جاتتىقتىرىپ، شىنىقتىرىپ، شيراتىپ وتىرعان. «بەيبىتشىلىك كەزدە توگىلگەن تەر، سوعىس كەزىندە توگىلەتىن قاندى ازايتادى» دەگەن دە ۇستانىم راس. ولاي دەيتىنىمىز ايگىلى بوگەنباي باتىردىڭ ۇستازى بولعاندىعى «ۇستازى جاقسىنىڭ، ۇستامى جاقسى»دەگەن ناقىلدىڭ بەكەر ەمەستىگىن اسپەتتەيدى. اقتابان-شۇبىرىندى قاندى قىرعىن زوبالاڭ زاماندى باستان كەشىرگەن، كوزبەن كورگەنىن قاعازعا ءتۇسىرىپ ناقتى تاريحي قۇندى مالىمەت قالدىرعان تاريحي ءىرى تۇلعا.
1705-1708-جىلداردىڭ شاماسىندا ورىس، قىتاي، جوڭعارلار اراسىندا قۇپيا ساياسي كەلىسىم باستاۋ العان ءتارىزدى. ۇشتىك ساياساتى جەر بەتىنەن قازاق اتاۋلىنى جويىپ جىبەرۋ بولۋى ىقتيمال. سالدە بولسا سول تۇستاعى قىتاي يمپەراتورى كانسي قارسىلىق بىلدىرسە كەرەك. ول قايتىس بولعاننان كەيىن الاپات جويقىن قارۋىمەن جوڭعارلار قازاق دالاسىنا لاپ قويىپ 1723-جىلى جاپىلاي قاندى قىرعىن باستالىپ كەتتى. ياعني باتىستان ورىس، شىعىستان قىتاي جونعارلاردى زەڭبىرەكپەن ءبىر مەزگىلدە قارۋلاندىرۋى ۇشتىك ساياساتتىڭ بولعانىن انىقتايدى.1718-جىلعى اياگوز شايقاسىندا دا جوڭعارلار مىلتىق قولداندى دەۋگە بولارلىق.تاريحي ادەبيەتتەردە 1723-جىلدان بۇرىن سول تۇستىك باتىستا سوعىس باستالىپ كەتكەنى ايتىلادى. الايدا قازاق دالاسىنىڭ سولتۇستىك باتىس ءوڭىرىن ورىستىڭ زەڭبىرەكپەن قارۋلاندىرعان قالماق-جوڭعارلار سىبىردەن بەرى جاتقان قازاق، تاتارلاردى سول ءداۋىردىڭ تىلىمەن ايتساق وت مىلتىقتان دوپ اتىپ «زەڭبىرەكپەن» قىرعىنعا ۇشىراتادى. وندايدى كورمەگەن كەرەي، ۋاق مەركىت، تاتارلاردىڭ قارۋلى قازاق قولى توپ –توبىمەن قىرىلسا دا شەگىنە ءجۇرىپ بىرنەشە رەت تويتارىس بەرەدى. اقىرى قۇرىپ كەتەرىن سەزىنگەن تاتار ءسىبىرىن، اشامايلى- قىزىلجار، ەرتىسىن، ۋاق، مەركىت -كوكشەسىن، اباق كەرەي- اباق كولىن، ابباس، قانساداق «كونساداق»-ەسىلىن، جانتەكەي-جانتەكەي جال توعايىن، قاراقاس-قاراقاس كولىن، جاستابان-جاستابان جال توعايىن تاستاپ ۇردالىپ ۇركە كوشەدى. ءدال وسى وقيعانى كوزبەن كورىپ، قاندى قىرعىندى باسىنان وتكىزگەن اشامايلى كەرەي قوجابەرگەن جىراۋ اشىق ءارى انىق جىرلايدى.
جالپى اباق كەرەيدىڭ تەڭ جارتىسىنان كوبىن جانتەكەي يەمدەنەتىن ەسكەرسەك باسقالارىن الىستان ىزدەمەي-اق قويسا دا بولادى. سول كەزەڭدە اباق كەرەيدىڭ سول وڭىردە بولعانى ايدان انىق. ەشكىم قوجابەرگەن سياقتى كوزىممەن كوردىم –دەپ مالىمەت قالدىرا الماعان. ءتىپتى ولاي بولمادى دەپ سەنىمسىزدىك تۋدىرماڭدار، سولاي بولدى دەپ ءوزى شەگەلەپ ءسوز ەتەدى. جەتى جىل وقىعان ءيسلام ءدىنىن جەتە مەڭگەرگەن ادام رەتىندە سوزىندە سوگەت بولۋى مۇمكىن ەمەس.قالماق-جوڭعار مال مۇلىكتى تارتىپ السا، ءسىبىر ومبى توڭىرەگىنە بوساعان جەرگە ورىستار بەكىنىس سالىپ يەمدەنە باستايدى. ول ايگىلى ور بەكىنىستەرى سول بولۋى ىقتيمال. ول ازداي وڭتۇسىك شىعىستان قىتاي قارۋلاندىرعان جوڭعارلار لاپ قويادى. قازاقتار ورىستان دا، قىتايدان دا مىلتىق سالتۋدى سۇراسا دا ساتپادى. وزبەكتەن دە، تۇرىكمەننەن دە كومەك سۇرايدى. ولاردان دا قايىر بولماق تۇگىلى، جىعىلعانعا جۇدىرىق –دەگەندەي سىڭاي تانىتتى. 1723-جىلعى ايگىلى زوبالاڭدا قازاق اتاۋلى جەر بەتىنەن تۇبەگەيلى جويىلىپ كەتۋگە شاق قالدى. ال كەرەيگە كەلسەك ولگەنىنەن قالعانى، ىدىراماي اشامايلى اسقاپ باتىرعا باعىنىپ ۋاقتارمەن قارايلاس قورعالجىڭ وڭىرىندە «قۇلان وتپەس» دەگەن جەرگە بارىپ قامىس، توعاي اراسىنا پانالاپ قىستايدى. ۇلگەرگەنى شىمنان ءۇي سالىپ، كوبى جەر قازىپ، جەر ءۇي جاساپ استىنا قۇم توسەپ كۇن كورەدى. سول كەزەڭ وتە اۋىر، اۋرۋ جارالى ادام كوپ بولدى. كەرەيلەر ەل اراسىنان بايعارا سياقتى سىنىقشى، تامىرشى، ءشوپشى، ەمشى-دومشىلارىن ىزدەپ تاۋىپ ادامدارىن ەمدەتتى. ولارعا دا ءوز ۇلەستەرىن اياعان جوق. ويتكەنى اۋرۋىن جازىپ، جارالى اسكەردى قاتارعا قوسۋ بارىنەن دە ماڭىزدى ەدى. قازىر عىلىم دامىدى-دەپ تاريحتى تەرىسكە شىعارۋ دا ءجونسىز. اۋرۋ، سىرقاۋىن ەمدەگەن سول زاماننىڭ قابىلەتتى ادامدارى بولعانىن ءبىلۋىمىز دە قاجەت.
سول تۇستا ارقانىڭ باتىس جاعى جاۋ قولىنا وتپەگەن، بۇرىنعىداي كوپ مال جوق سولاي ىعىسىپ ءجيى قونىستانادى. شىعىستان بەرى بايان-اۋىل، ەرەيمەن، قارقارالى ءوڭىرىن جوڭعار بيلەپ سالىق سالا باستايدى.تالاس، شۋ، سىر، قاراتاۋ دا جاۋ قولىنا ءوتىپ، قازاق قورشاۋدا قالادى. ءساتىن سالعاندا، كارى كەمپىر، شال كەيپىنە ەنىپ، تىڭ تىڭداپ جۇرگەن جاۋدىڭ تىڭشىسىن قولعا ءتۇسىرىپ، جاۋدىڭ وسال تۇسىن ءبىلىپ قورشاۋدى بۇزىپ، ەلدى كوشىرىپ، بەتباق دالاعا جوڭعارلاردى اداستىرىپ قاشىپ قۇتىلادى. ولاردىڭ كوبى شەكتى رۋلارى. بۇلاردى تاراقتىدان بايعوزى باتىر باستادى. اعايىندى بايراق، سايراق، تايلاق مەرگەندەردىڭ ەرلىگى زور بولدى. وسى جولى لاقتىراتىن قول وق، از دا بولسا پىلتەلى مىلتىق كەرەكتەندى. ولار دا سارىارقاعا كەلدى. سول تۇستا تۇركىستان، سايرام، تاراز،تاشكەنت ماڭىندا ورتا ءجۇز رۋلارى كوپ مەكەندەگەن ولاردا جاۋ قورشاۋىندا قالىپ، اقىرى سارىارقانىڭ باتىس بولىگىن جاۋ الماعانىن قاڭعىعان ساۋدەگەردەن ەستىپ، ارقاعا ۇركە كوشەدى. ولارمەن بىرگە كىشى ءجۇزدىڭ الشىن رۋلارى دا كەلدى.1724-جىلى ارعىنداردى قاتتى قىرعىندايدى. بوگەنباي باتىردىڭ ارعىنداردى ازات ەتۋ جورىعىنىڭ ناتيجەسىندە جالپى ارعىندار قورعاپ قالادى. سول شايقاستا ءبىزدىڭ بابامىز بايعاراۇلى كيىكباي باتىر ەرەن ەرلىك كورسەتكەنى باياندالادى. تاريحي جىرلاردا ابىلايحاننىڭ بوگەنباي، قابانباي، ەر جانىبەكتەردىڭ قالىڭ قولدارىن سولتۇستىك كوكشە، قىزىلجار وڭىرلەرىن تازارتۋعا جىبەرىلگەنى تۋرالى جىرلانادى. تاريحي مالىمەتتەردە سولتۇستىك ءوڭىر1745-جىلى تازارتىلعانى ايتىلادى. وسى تازارتۋ جولىنداعى شايقاستا كەرەي شەرۋشى بايتايلاق باتىر قازا تاۋىپ، وزىمەن بىرگە قايتىس بولعان ساربازدارىمەن قاتار قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبىلىسى تالشىق اۋدانى جاڭااۋىل اۋىلىنىڭ ماڭىندا جول بويىندا جەرلەنىپ بەلگى رەتىندە باسىنا شوقپارىن جەرگە قاعىپ كەتتى دەپ جورامالدانادى. بايتايلاق باتىردىڭ زيراتى بۇگىنگە دەيىن ەشبىر ىزدەۋشىسى بولماسادا ۇمىتىلماي ساقتالىپ، ءار زاماننىڭ ادامدارى باتىر دەپ بەلگى قويىپ قۇرمەتتەپ كەلگەنىنىڭ ءوزى ونىڭ اسا دارىندى باتىر ەكەنىن ايشىقتايدى.
سول وڭىردە ەل اۋزىندا (التى ايىرلى ارۋاقتى بايتايلاق باتىر-دەگەن داڭىقتى اڭىز ءالى دە ساقتاۋلى. سول ءوڭىردى «باتىر توبە» دەپ تە اتاعانى ايتىلادى. بەرتىندە ءوز كوزىممەن كوردىم دەگەن سول ءوڭىردىڭ تۋماسى، كوكىرەگى وياۋ تولەۋباي ابىز اقساقالدىڭ ايتۋىنشا اۋليەلى باتىر دەپ ەكىنشى قاندى سوعىسقا كەتكەن اسكەرلەر امان ەلگە جەڭىسپەن ورالسىن دەپ باسىنا قۇربان شالىپ، زيرات ەتۋشى ەدى دەيدى. شەرۋشى بايتايلاق باتىر وزىمەن تەتەلەس باتىرلار سياقتى تاريحي داستان، جىرلاردا كوپ اتالماي قالۋى ونىڭ وزگەلەردەي ۇزاق جاساي الماي، ومىردەن ەرتە ءوتىپ، كوزگە دە، سوزگە دە ىلىكپەي ەرتە ۇمىت بولا باستاعانىن ايشىقتايدى.
بايتايلاق باتىردىڭ نەگىزگى مەكەنى قازىرگى قاراعاندى وبىلىسىنداعى قارقارالى وڭىرىندەگى بايتايلاق تاۋىنىڭ ماڭى.1745-1746-جىلدارى تاتار، كەرەي،ۋاقتارمەن بىرگە كوكشە، ەسىل، قىزىلجار، سولتۇستىك وڭىرگە اتىعاي، قاراۋىلدار دا العاش كوشىپ كەلەدى. مەركىتتەر اباق كەرەيمەن بىرىگىپ قالىپ قويدى. بايتايلاق باتىر قازاقتىڭ وزگە باتىرلارى سياقتى 1727-جىلعى اتاقتى بۇلانتى شايقاسىندا ەرەن ەرلىك كورسەتىپ ءوز ۇلەسىن قوستى.ءۇش ءجۇزدىڭ باسى بىرىككەن 1729-1730 –جىلدارى بولعان بالقاش كول جاعالاۋىنداعى ابىلايدىڭ شارىستىڭ باسىن العان شايقاستا دا قولباسشى اتالى باتىرلارمەن تەڭ قانكەشتى ەش ايانباي شايقاسا ءبىلدى. بايتايلاق باتىر اقىر جانىبەك باتىرىڭ قارۋلاس سەرىگى، اقىلشى اعاسى بولعانى انىق. مەنىڭ ايتپاعىم ءبىر ول عانا ەمەس «قايران قازاقتىڭ كەرەيلەرى بوساعامىز تەڭ بولعاندا، ەگەمەندى ەل بولعاندا، قۇمعا قۇيعان سۋداي ءسىڭىپ، بىرەۋدىڭ جەتەگىنە ەرىپ، ءتۇپ تامىرىنان جەرىپ، ەتەگىنە ەنىپ، دەگەنىنە كونىپ، بايىتام دەسە سەنىپ، رۋحى السىرەپ سەمىپ، كوز الدىمدا جوعالىپ بارا جاتقانىن ويلاسام، مۇلقاۋدىڭ سوزىندەي- زاعيپ سۋ قاراڭعى سوقىردىڭ كوزىندەي ءتۇپسىز تۇڭعيققا باتىپ بارا جاتقانداي جۇرەگىم تۋلاپ، قۇلعىم شۋلاپ ەسەڭگىرەگەندەي كۇن كەشەتىنىمدى ەشكىمنەن جاسىرعىم كەلمەيدى. بەرگى حاندىقتىڭ جۇرتىندا قالعان، اناۋ تۇمەن تۇبەگىندەگى، بەرگى ومبى وڭىرىندەگى جالپاق جايىلعان كەرەيلەردىڭ ورىستانىپ كەتۋى، باسقاسىن ايتپاعاندا قىتاي مەن مونگولداعى قۇيقالى قازاقتىڭ ءتىلى دىبىستىق جۇيەدە سالدە بولسا وزگەرىسكە ۇشىراۋى، ىشكى قالالاردا مەن قازاقپىن دەپ ايتالمايتىن، ايتۋعا ۇيالاتىن قازاقتىڭ ۇرپاعى ءوسىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرسەك، تاپقانىمىزدان جوعالتارىمىز وتە كوپ ەكەنىن بىلەسىز. وسى تۇرعىدا قازاقتىڭ قارا شالىنان، قاز تۇرعان قارا ۇلىنا دەيىن ويلانۋىمىز كەرەك دەگىم كەلەدى.
بيلال بيليمتاي
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ