- اقپاراتتىق بىرىزدىلىك. ياعني، تۇتاستاي العاندا جاڭالىق توپتامالارىنىڭ تاقىرىپتىق، ستيلدىك ۇقساستىعى.

- اقپاراتتىق جۇتاڭدىق. وتاندىق ءبىر دە ءبىر ارنا (24 kz. قوسا ايتقاندا) شىن مانىندەگى اقپاراتتىق جەلىگە اينالعان جوق. اقپارات اعىنىن، نەگىزىنەن، رەسمي جيىندار تۋرالى حابارلار قۇراپ وتىر.

- اناليتيكالىق دارمەنسىزدىك. ياعني، قوعامدا بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ سەبەپ-سالدارىن، توركىنىن تالداپ بەرەتىن باعدارلامالاردىڭ ۇستىرتتىگى، كاسىبي اناليتيكا دەڭگەيىنە جەتپەۋى.

- اقپاراتتىق، وقيعالىق جوبالاردىڭ دامىماي قالۋى. وتاندىق ارنالاردا جۋرناليستىك زەرتتەۋ، وقيعالىق («اقپاراتتىق») سەريال جانرلارى سيرەك ۇشىراسادى.

- Talk show فورماسىنداعى باعدارلامالاردىڭ ساپاسىزدىعى. قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىراتىن، الەۋمەتتىك-ساياسي وتكىر كوزقاراستاردى رەتتەپ وتىراتىن مەديا-تۇلعالاردىڭ قالىپتاسپاۋى.

- ويىن-ساۋىق باعدارلامالارىنا ورىنسىز باسىمدىلىق بەرىلۋى. جانە سولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ شەتەل ەفيرىندەگى باعدارلامالاردىڭ جۇدەۋ كوشىرمە-يميتاتورى سيپاتىندا بولۋى.

- قازاقستاننىڭ بىرەگەي، مادەني، تاريحي، جاعىراپيالىق كەلبەتىن تانىتاتىن، فورماسى، بەرىلۋ ءتاسىلى سونى، قازىرگى تەز زەرىككىش كورەرمەن ىقىلاسىن اۋدارۋعا قاۋقارى بار جوبالاردىڭ جوقتىعى.

شۇقشيا زەرتتەگەن ادام وتاندىق تەلەۆيزيا كەڭىستىگىنەن باسقا دا تولىپ جاتقان كىنارات تابارى ءسوزسىز. بىراق، ماسەلە ءمىن تاعۋ، كەمىستىك ىزدەپ تىمىسكىلەۋدە ەمەس، وتاندىق تەلەارنالاردى جاڭا ورىسكە باستايتىن باعدار قاراستىرۋداعى جاقسى نيەت بولسا كەرەك-ءتى. وسىنداي نيەتكە سايىپ، وتاندىق، اسىرەسە رەسمي مەملەكەتتىك تەلەارنالاردىڭ بولاشاق بەتالىسىنا قاتىستى كەيبىر ۇسىنىستارىمىزدى ورتاعا سالىپ وتىرمىز.

II. تەلەارنانىڭ جەدەل اقپارات ساياساتى.

XX عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ابدەن ايقىندالىپ، ءبىرجولا قالىپتاسقان ءۇردىس – اقپارات اعىنى (وقيعالار، جاڭالىقتار) الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىندە ەڭ باستى مەديا ونىمگە اينالدى. بۇكىل جەر جۇزىنە تارايتىن ترانسۇلتتىق الىپ ارنالار قوعامدىق ءومىردىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ الدى. باسقاسىن ايتپاعاندا، CNN international, BBC World, Euronews سياقتى الىپتارسىز قازىر الەمدىك اقپارات كەڭىستىگىن ەلەستەتە المايسىز.
قازىرگى ۋاقىتتى «اقپارات ءداۋىرى» دەپ ءجۇر. تەحنولوگيا تۇرعىسىنان عانا ايتىلسا كەرەك. ايتپەسە اقپارات قاي زاماندا دا ادامنىڭ باستى قاجەتتىلىكتەرىنىڭ ءبىرى بولعان. بۇل رەتتە مىڭ – مىڭ جارىم جىل بۇرىنعى جارشى، جاۋشى مەن قازىرگى باق-تىڭ تابيعاتى تۋىس. باعزىنىڭ جارشىسى دا، قازىرگىنىڭ ءتىلشىسى دە ءوز تۇسىنداعى ادامنىڭ تابيعي سۇرانىسىن وتەپ تۇر. باسقاشا تۇيىندەسەك، اقپارات — ادام ساناسى مەن زەردەسىنىڭ اينىماس، اجىراماس بولىگى: اريستوتەلدىڭ اتاقتى عاقلياسىن ءسال وزگەرتىپ ايتساق: «ادام بالاسى – تۋمىسىنان اقپاراتتىق جانۋار».
كەڭ ماعىناسىندا، جاڭالىقتار دا، وسەك-اياڭ دا، اڭگىمە، ولەڭ-جىر، كينو — ءبارى اقپارات. ءبىز بۇل ارادا اقپاراتتىڭ جەدەلحابار-وشارلىق سيپاتىنا جانە سول حابارلاردى قورىتۋ، تالداۋ ماسەلەسىنە توقتالماقپىز.
جاڭالىقتى بىلمەككە قۇمارلىق ادامنىڭ بولمىسىنا حاس ەرەكشەلىك ەكەنىڭ مويىنداساق، اقپارات (جاڭالىقتار، وقيعالار) جەلىسى— تەلەارنانىڭ حابار تاراتۋ كەستەسى ءۇشىن ۇستىن، بەينەلەپ ايتقاندا، جۇلىن-ومىرتقاعا اينالۋى ءتيىس. ياعني، تەلەارنانىڭ ۇزاق كۇنگى قىزمەتىن ۇستاپ تۇراتىن ارقاۋ- ەڭ اۋەلى اقپارات.
ۇلتتىق تەلەارنانىڭ جەدەل اقپارات قىزمەتى قالاي وزگەرۋگە ءتيىس دەگەندە، جوعارىدا اتالعان ءپرينتسيپتى قاپەردە ۇستاي وتىرىپ تۇجىرعان ۇسىنىستارىمىزدىڭ ۇزىن – ىرعاسى تومەندەگىدەي:

1. جاڭالىقتار اعىنى.

1. قازىرگى مەملەكەتتىك باق اقپاراتىنا قاتىستى ەڭ كۇردەلى ماسەلە — «سەنىم داعدارىسى». ياعني، كورەرمەندە جاڭالىقتاردىڭ وبەكتيۆتىلىگىنە، شىنشىلدىعىنا دەگەن كۇمان قالىپتاسقان. ەڭ اۋەلى كورەرمەن مەن ەكى اراداعى وسى كەدەرگىدەن ءوتۋ كەرەك. بۇل ءۇشىن جاڭالىقتاردىڭ مەيلىنشە بەيتاراپ بولۋىن قاتاڭ قاداعالاۋ قاجەت. ياعني، جاڭالىقتاردا ەشقانداي دا باعا بەرۋشىلىك، ءجۋرناليستىڭ، تەلەارنانىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان پىكىر ايتۋشىلىق بولماسقا كەرەك. باسقاشا ايتقاندا، وقيعانىڭ جاعىمدى نەمەسە جاعىمسىز جاقتارىن پارىقتاۋ كورەرمەننىڭ ءوز ەركىنە قالدىرىلادى. 80 – ءشى جىلداردىڭ باسىندا 25-اق ادامدىق ۇجىممەن CNN جۇمىسىن باستاعان تەد تەرنەر «قازىرگى جاڭالىقتار تىم ءبىر جاقتى، الەمدەگى بارلىق كورەرمەن جاڭالىقتاردىڭ بەيتاراپ، وبەكتيۆتى بولۋىنا ءزارۋ» دەگەن كوزقاراستا بولىپتى. «CNN. جاڭالىق اتاۋلىنى الدىمەن بىزدەن بىلەسىز» دەگەن قاعيدامەن جۇمىستانعان ءبىر كەزدەگى شاعىن ارنا قازىر الەمدەگى ەڭ قۋاتتى مەدياجەلىگە اينالعانى بارشاعا ايان.
ياعني، «N ەلدى مەكەنىنە اۋىز سۋ قۇبىرى تارتىلىپ، تۇرعىندار قۋانىشقا بولەندى»، «يسلام پرينتسيپتەرىن تەرىس ءتۇسىنىپ، اداسقان توپ اسكەري بولىمشەگە شابۋىل جاسادى» ءتارىزدى كوممەنتاريلەر ايتىلماۋعا ءتيىس. قانداي دا بولماسىن وقيعا بەيتاراپ باياندالۋى ءتيىس. رەسمي ارنا «حالقىمىزدىڭ ءتول مەرەكەسى ناۋرىزدى N قالاسىنىڭ تۇرعىندارى شات-شادىمان كوڭىل-كۇيمەن قارسى الدى» دەپ جەلپىنبەۋگە ءتيىس. ءبىر سوزبەن قايىرعاندا،جاڭالىق — ناسيحات ەمەس، جاڭالىقتىڭ تەك ءوزى دەپ قابىلدانعاندا عانا كورەرمەن سەنىمى پايدا بولادى.
«ناسيحاتشىل جاڭالىقتاردىڭ» ەڭ ورەسكەل ۇلگىسى رەتىندە رەسەي تەلەارنالارىنىڭ جاڭالىقتار توپتاماسىن اتار ەدىك. سول سەبەپتى دە كورشى ەلدىڭ جاڭالىقتار ءستيلىن كونترۇلگى رەتىندە پايدالانۋعا بولادى.
2. جاڭالىقتاردىڭ تاقىرىپ الۋاندىلىعى، جان-جاقتىلىعى، رەسپۋبليكا وڭىرلەرىن بارىنشا كەڭ قامتۋى باستى شارتتىڭ بىرىنە اينالۋى ءتيىس. ىقشام، ناقتى Headline توپتاماسىنان (باستى جاڭالىقتار) سوڭ شۇبىرعان جينالىستار تۋرالى ەسەپتەر ەمەس، (مينيسترلىكتەگى، ۇكىمەتتىك ورگاندارداعى، اكىمشىلىكتەردەگى), ەل ءومىرىنىڭ سودان سوڭ الەم كەلبەتىنىڭ ءار قيلى قىرلارىن اشاتىن جاڭالىقتار كەتۋگە ءتيىس.
وسى ورايدا «نەنى جاڭالىق (وقيعا) دەپ تانيمىز؟» دەگەن باستى سۇراق تۋىندايدى. ماسەلەن، جانارماي تاپشىلىعىنان ەگىن ەگۋدى باستاي الماي وتىرعان N اۋدانى ديقاندارىنىڭ جاعدايى ما؟» الدە «مال تۇقىمىن اسىلداندىرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىندا كلاستەر جاساۋ جايىنداعى مينيسترلىك جينالىسى (سەمينارى) ما؟». شىنىن ايتساق، وقيعا تاڭداۋ، ونىڭ كورەرمەن ءۇشىن قاجەتى نەمەسە قاجەتسىزدىگىن، بولىمدى نەمەسە بولىمسىزدىعىن انىقتاۋ — وتاندىق ەفيردىڭ ەڭ ءبىر ءالسىز تۇسى. رەسمي باق-تارداعى «كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇي» مەن سارىجاعال ارنالارداعى كريمينالدىق ەسەپتەر تاسقىنى، ويلى كوزبەن باعامداساق، — ءبىر اينانىڭ ەكى بەتى سياقتى. ياعني، ەكەۋىندە دە ءومىردى قالىپتان تىس، بۇرمالاي كورسەتۋ («يسكاجەننوە پرەدستاۆلەنيە») ءپرينتسيپى بار.
وسىنداي سۇراقتاردىڭ، جاڭالىقتار قىزمەتىنە قاتىستى باسقا دا ماسەلەلەردىڭ باسىن اشىپ الۋ ءۇشىن «جاڭالىقتار قىزمەتىنىڭ ەرەجەلەرى» نەمەسە «جاڭالىقتاردى ازىرلەۋ ماسەلەلەرى» سياقتى ايقىن، ناقتى ۇسىنىستار تىزىلگەن كىتاپشا جازىلۋعا ءتيىس. بۇل رەتتە، مىسال ءۇشىن، BBC جەلىسى جاساعان «BBC اقپاراتىن وندىرۋشىلەرگە ارنالعان قاعيدالار» دەگەن شاعىن ەڭبەكتى پايدالانۋعا بولادى.
جاڭالىقتار تاسقىنىنىڭ ىشىنەن ەڭ ماڭىزدىسىن ىرىكتەپ الىپ، قارقىندى (ديناميكالىق) فورماتتا ۇسىنۋ ءتاسىلىن ويلاستىرعاندا، پانەۋروپالىق اقپارات ارناسى «Euronews» – تەن ۇلگى الۋعا بولار ەدى. «Euronews»-ءتىڭ باستى ەرەكشەلىگى — جاڭالىقتاردىڭ دايدجەست رەتىندە، رۋبريكانتتار ارقىلى بەرىلۋى نازار اۋدارۋعا تۇراتىن قۇبىلىس.
«Headline»، «Brief»، «Breaking news»، «Business»، «Sport»، «Knowledge»، «No comment»، ت.ب. رۋبريكالارى جىلدام اۋىسىپ، ارقايسىسى وزىنە عانا ءتان دىبىس، گرافيكامەن (بىراق ورتاق ستيلدەگى) كومكەرىلۋى كورەرمەندى جالىقتىرماي العا جەتەلەپ وتىرادى.
4. رەسمي ارنالار اقپاراتتىق ساياساتىنىڭ وزىندىك فورماتىن قالىپتاۋدىڭ اۋەلگى شارتتارىنىڭ ءبىرى – جاڭالىقتاردى ىرىكتەۋ، بەرۋ ۇسىنۋ ماسەلەسى. بۇل جاڭالىقتار بلوگىنىڭ مازمۇنىنان تارتىپ، سىرتقى ءپىشىن – كەلبەتىنە دەيىنگى ارالىقتاعى سان ءتۇرلى فاكتوردى قامتيتىن شارت. وسى ماقساتتا مىنانداي نەگىزگى پرينتسيپتەردى اتاپ ايتامىز:
ا) باسىم اكتسەنت قويىلاتىن باستى وقيعالاردى انىقتاپ الۋى كەرەك. باستى جاڭالىقتىڭ سانى ەكى- ۇشتەن اسپاۋى شارت.
ءا) ايماقتىق وقيعالارعا بارىنشا ءمان بەرىلۋگە ءتيىس. قازاقستان وڭىرلەرىنىڭ قايسىبىرى كوبىرەك كورىنىپ، ەندى ءبىرى نازاردان قاعاجۋ قالماۋىن قاداعالاپ وتىرعان ءجون. ايماق دەگەندە، وبلىس ورتالىعى سول توڭىرەكتەگى اۋداندار ەمەس، ەڭ الدىمەن تۇكپىردەگى اۋداندار تىرشىلىگىن كورسەتۋ قاجەت. ايماقتاردان الىناتىن حابارلارعا ەل تۇرمىسى كوپشىلىكتى الاڭداتىپ نەمەسە قىزىقتىرىپ وتىرعان ماسەلەلەر تاقىرىپ بولۋعا ءتيىس. ايتپەسە، بۇل تۇرعىداعى وقيعالار لەگى اۋدان، اۋىل اكىمدەرىنىڭ ارزان جارناماسىنا اينالىپ كەتۋ قاۋپى بار.
ب) ارنانىڭ حابار تاراتۋ كەستەسىندە جاڭالىقتاردىڭ جيىلىگىن كوتەرۋ كەرەك. جاڭالىقتار بلوگى ءار ەكى ساعات سايىن شىعىپ تۇرعانى ابزال. بۇل، بىرىنشىدەن، ارنانىڭ جەدەل اقپارات كوزى رەتىندەگى ءباسىن كۇشەيتەدى، ەكىنشىدەن، ارنا تىنىسىنا ديناميكا بىتىرەدى. باتىس ەلدەرىندەگى جەتەكشى تەلەارنالار بەرىك ۇستاناتىن قاعيدا – «ايتەۋىر ءبىر جەردە، ايتەۋىر بىرەۋ ءۇشىن قاشاندا پرايم-تايم». ياعني، تاڭعى، تۇسكى، تۇستەن كەيىنگى بولسىن، جاڭالىقتاردى كورەتىن، جەدەل اقپاراتقا دىلگىر كورەرمەن قاشاندا تابىلادى دەگەن ءسوز.
ۆ) جاڭالىقتاردى ازىرلەگەن كەزدە تىكەلەي رەپورتاج، «تەلەكوپىرلەر» ۇيىمداستىرۋعا ايىرىقشا ءمان بەرۋ شارت. تەحنيكالىق تۇرعىدان ءدال قازىر بۇل اسا قيىن شارۋا ەمەس. ال، پارمەندىلىك، قۇندىلىق جاعىنان ەڭ ءتيىمدى ءتاسىل. وقيعا بولىپ جاتقان جەردەگى (كوپىر سالىندى، دالا ورتەندى، سۋ تاسىدى نەمەسە ەل جايلاۋعا كوشىپ بارادى، ت.س.س) تىلشىمەن «تەلەكوپىر» (پوليەكران فورماسى ارقىلى) جاساۋ ارنا جاڭالىعىنا باسقاشا ءمان جۇكتەيدى، شۇعىل اقپارات تۇما-باستاۋى رەتىندەگى بەدەلىن ارتتىرادى. وسى ءتاسىلدى قاجەتتىلىگىنە قاراي ەكسپەرتتەرمەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعۋ فورماتىنا دا پايدالانۋعا بولادى. ماسەلەن، مۇنايدىڭ باعاسى كۇرت قۇلدىراعان نەمەسە كوتەرىلگەن كەزدە الماتىداعى، استاناداعى ءتىپتى شەت ەلدەگى ەكسپەرتتەرمەن ءبىر مەزەتتە قاتار بايلانىسقا شىعۋ — كورەرمەن نازارىن بىردەن اۋداراتىن ءادىس.
گ) اسا ءبىر اكتۋالدى وقيعاعا بايلانىستى جەدەل پىكىر، جەدەل ساۋالناما دا – وسى اڭعارداعى امال. ەكونوميكا، فينانس ماسەلەسىن ءاردايىم نازاردا ۇستاۋ كەرەك. جانە بۇل رەتتە جۇرت ايتىپ جاتقان جاي ءسوز ەمەس، ماماندانعان ءتىلشىنىڭ اقپاراتىن بەرگەن ءجون. ەگەر ارنا اقپاراتى ناقتى، تۇسىنىكتى بولسا، بىرتە- بىرتە وسى اقپاراتتى «اڭدىپ» وتىراتىن كورەرمەن قالىپتاسادى.
5. ەندى بىرەر ءسوز جاڭالىقتار بلوگىنىڭ قۇرىلىمى، سىرت ءپىشىنى تۋرالى. جوعارىدا رۋبريكاتورلار جايىندا ءسوز بولدى. اقپارات اعىنىن ءار ءتۇرلى تاقىرىپتارعا ءبولىپ، تاقىرىپتىق رۋبريكاتورلار ارقىلى ۇسىنۋ – بۇگىندە شەت ەل تەلەۆيزياسىنداعى قىزىقتى فورمالاردىڭ ءبىرى. بۇل ءتاسىل، بىرىنشىدەن، كورەرمەندى جالىقتىرمايدى، جەتەلەپ وتىرادى. ەكىنشىدەن ءىرى ارىپتەرمەن تەرىلگەن، اسەم كوركەمدەلگەن رۋبريكاتورلار قولىنداعى ءپۋلتتىڭ تۇيمەلەرىن سىتىرلاتىپ، ارنادان ارناعا اۋىسىپ، تەلەكەڭەستىكتى كەزىپ وتىرعان كورەرمەن نازارىن تۇتىپ قالادى، وقيعانىڭ ءمانىسىن بىردەن اڭداتادى. ماسەلەن، ەكرانداعى كورىنىسكە قوسىمشا تومەندە تايعا تاڭبا باسقانداي كورنەكتى رۋبريكاتور تۇر: «تۇركيا مەن نيدەرلاند داۋى» نەمەسە «وڭتۇستىكتەگى سۋ تاپشىلىعى» ت.س.س. باسقاشا ايتقاندا، رۋبريكاتور – تەلەارنا ءۇشىن قوسالقى اڭداتپا، جول كورسەتكىشى ءرولىن اتقارادى.
سونىمەن قاتار جاڭالىقتار ەفيرىندە كومپيۋتەرلىك ديزاين، دياگراممالىق يلليۋستراتسيا، انيماتسيالانعان ينفوگرافيكا ۇدايى جانە شۇعىل پايدالانىلۋعا ءتيىس. رۋبريكاتورلار شىققان ساتتەگى دىبىستىق سۇيەمەلگە دە (sound-track) ەرەكشە سالماق جۇكتەلەدى. جاڭالىقتار بلوگىندا ۋاقىتتى ءدال كورسەتىپ تۇراتىن ساعات بولۋىن دا ۇمىتپاعان ءجون. ياعني، جاڭالىقتار رەداكتسياسىنىڭ (ديرەكتسياسىنىڭ) ءوز كومپيۋتەرلىك ديزاينەرلەرى، دىبىس رەجيسسەرلەرى بولۋى شارت.
بۇل ايتىلعاندار (سىرت ءپىشىن، فورما) ادەپكى جارق-جۇرق ءۇشىن ەمەس، اقپارات بلوگىن جانداندىرۋ، «ءتىرىلتۋ» ءۇشىن قاجەت دەپ بىلەمىز.

6. ەندىگى ءبىر نازاردا ۇستايتىن ماسەلە – جاڭالىقتاردى نەعۇرلىم كەڭ تاراتۋ، جاڭالىقتاردىڭ تۇراقتى كورەرمەنىن قالىپتاستىرۋ.
«كورەرمەن ءبىزدى ناقتىلىعىمىز، بەيتاراپتىلىعىمىز ءۇشىن ۇناتادى. ءبىزدىڭ جاڭالىقتار – سەنىمدى اقپارات كوزى. ءبىزدىڭ تىلشىلەر- قايناعان تىرشىلىكتىڭ ناق ورتاسىندا جۇرگەن كاسىپقوي جاندار. كەز كەلگەن وقيعانى ءبىز وزگەلەردەن گورى جەدەل، شىنايى بايانداپ، تۇسىندىرەمىز» – دەيدى BBC World-تىڭ ماركەتينگ ديرەكتورى دجەين گورارد. بۇل- BBC World-تىڭ ءوز قىزمەتى جايىندا جاساعان ماركەتينگتىك تۇجىرىمىنىڭ بىرەۋى عانا.
كەزىندە BBC باستاپ جىبەرگەن، قازىر كوپتەگەن ارنا، اگەنتتىكتەر ءىلىپ اكەتكەن ءتيىمدى ءتاسىل – جاڭالىقتاردى ناقتى ادامداردىڭ ەلەكتروندىق پوچتاسىنا جىبەرۋ. ياعني، جاڭالىقتارعا جاپپاي جازىلۋدى ۇيىمداستىرۋ. ءدال وسى جولمەن اپتا سايىن «اپتاداعى باستى جاڭالىقتارعا شولۋ جانە ارنانىڭ اپتالىق كەستەسى» اتتى ەلەكتروندىق بيۋللەتەن ازىرلەپ، جىبەرىپ تۇرۋعا بولار ەدى.
بۇل ءۇشىن، ارينە، اۋەلى جاڭالىقتاردىڭ ساپاسىن كوتەرۋ شارت. سودان سوڭ تەلەارنا جاڭالىقتارىنىڭ ارنايى ۆەب-سايتى (website) تۋرالى ويلانۋعا بولادى. ەڭ باستىسى، – جاڭالىقتارعا ارنانىڭ نەگىزگى مەدياونىمى رەتىندە قارايتىن كوزقاراس كەرەك.

7. جاڭالىقتار جەلىسىن ارنا ارقاۋى دەپ ايقىنداعان سوڭ جۇرگىزۋشىلەرگە، جۇرگىزۋ مانەرىنە دە كوزقاراس وزگەرۋگە ءتيىس. جانە ءبىر ەسكەرىلەتىن جايت – جاڭالىقتاردىڭ بارلىق شىعارىلىمدارىندا «ءتىرى» جۇرگىزۋشى وتىرۋى شارت ەمەس. كۇندىزگى قىسقا جاڭالىقتاردى، ۆيدەو دايدجەست فورماسىندا دا بەرۋگە بولادى. (Euronews فورماسى).
ال وزەكتى وقيعالاردىڭ، جەر – جەردەگى حابارلاردىڭ، ارقيلى تاقىرىپتاعى جاڭالىقتاردىڭ، اۋا رايىنىڭ كۇردەلى قوسپاسى ىسپەتتى ۇلكەن جاڭالىقتاردا جۇرگىزۋشى بولعانى دۇرىس. جۇرگىزۋشى تەك دايىن ءماتىندى سۋفلەردان وقىپ بەرەتىن ديكتور ەمەس، شىن مانىندەگى جۇرگىزۋشى بولۋى كەرەك. بۇل ارادا ونىڭ سىرت كەلبەتىنە قوسا ءبىلىمى، ەرۋديتسياسى، ناقتى سويلەۋ، سۇراق قويۋ، اڭگىمە ساباقتاۋ قابىلەتى ەسكەرىلۋى ءتيىس. ياعني ارناعا جۇرگىزۋشىنىڭ يميتاتورى ەمەس (يميتاتورلىق — تەك جۇرگىزۋشىلەر ەمەس، باسقا دا ءبىراز ماسەلەگە قاتىستى تۇيتكىل), ناق جۇرگىزۋشىنىڭ ءوزى قاجەت.
سونىمەن قاتار اقپارات ءتىلىن شۇيلىگە قاداعالاماسا بولمايدى. بۇل جۇرگىزۋشىلەرگە دە، تىلشىلەرگە دە قاراتا ايتىلاتىن ماسەلە:

- جۇرگىزۋشىلەر دابىرلاپ، تىم جىلدام سويلەۋگە ۇمتىلۋى دا ىڭعايسىز اسەر قالدىرادى. ءار حالىقتىڭ ءوز سويلەۋ ينتوناتسياسى بولادى. جانە ول ينتوناتسيا ءتىلدىڭ گرامماتيكالىق، لەكسيكالىق، فونولوگيالىق قاسيەتىنەن تۋىندايدى. قازاق – بايىپپەن، ايقىن سويلەگەندى ۇناتاتىن حالىق. ال سوۆەتتىك كونفەرەنسە داعدىسى مەن دولى يستەريكانىڭ بۋدانى سياقتى يميتاتورلىق ساپىل — ساۋاتسىزدىق بەلگىسى.

- بىزدە ءالى كۇنگە جۋرناليستيكالىق ءتىل مادەنيەتى قالىپتاسپاعانىن مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. جۋرناليستەردىڭ ايقىنداۋىش، ەپيتەتتەرگە كوپ جۇگىنۋى، قيسىنسىز وبرازدارمەن سويلەۋگە قۇمارلىعى — وسىنىڭ كورىنىسى.

- اقپارات تىلىندە سلەنگتەر، باسقا تىلدەن قولاپايسىز قوتارىلعان «كالكالار» ءورىپ جۇرەتىنىنە، قالىپتاسقان ادەبي ءتىل نورمالارى «ءبىزدىڭ اۋىلدا وسىلاي سويلەيدى» دەگەن جەلەۋمەن بۇزىلا بەرەتىنىنە قۇلاعىمىز «ۇيرەنىپ» كەتتى. «تۋىلعان، ەرتەراق، بولىپ تابىلادى، جۇگەنسىزدىككە اكەلدى، ورىن الدى»، ت.س.س. – سونىڭ ءبىر عانا پاراسى.

- ورفوەپيالىق زاڭدىلىقتار ەسكەرىلمەۋگە اينالدى. تالدىقورعان، الاكول، قىزىلقۇم، قازاقستان، امانكەلدى، ت.س.س. دەپ قاقىلداعان تىلشىگە دە، اكتەرگە دە نازار اۋدارمايتىن بولدىق.

ۇلتتىق ارنانىڭ اقپاراتتىق ءتىلىن ەتالونعا اينالدىرۋعا ۇمتىلۋ كەرەك. سول ماقساتتا ارنايى ەكسپەرت ۇستاپ، كانىگى كونەكوز اكتەرلاردان ساباق الۋدى ۇيىمداستىرۋ دا ارتىق ەمەس. اقپاراتتىق ساياساتتىڭ جاڭالىققا ۇلاسىپ جاتاتىن ەندى ءبىر قىرى — اناليتيكالىق حابارلار.
2. اناليتيكالىق اقپارات.
اناليتيكالىق اقپارات – كەز-كەلگەن ۋنيۆەرسالدىق ارنانىڭ الەۋمەتتىك سالماعىن ارتتىراتىن، تەلەديداردى شىن مانىندەگى قوعامدىق-الەۋمەتتىك فەنومەنگە اينالدىراتىن فاكتور. ەفيردەگى جاڭالىقتار لەگىن تىكەلەي، بەيتاراپ اقپارات دەسەك، اناليتيكالىق حابارلار كەرىسىنشە – باعا بەرۋشى، تالقىلاۋشى، ءتۇسىندىرۋشى، سەبەپ-سالداردى باجايلاۋشى، بولجام جاساۋشى اقپارات، جەكەلەگەن ادامداردىڭ (مامان، ەكسپەرت، ارنايى ءتىلشى) ويىندا ءسۇزىلىپ، قورىتىلىپ، تاپسىرلەنگەن اقپارات. ماماننىڭ ساليقالى پىكىرى، كوزقاراستار قايشىلىعى، ناقتىلى ءبىر ماسەلەنىڭ ەگجەي-تەگجەيى وسى جانر ەنشىسىندە. سول سەبەپتى دە سەنىمدى دەرەك، ورىندى ۋاجگە قۇرىلعان، داۋرىقپا-دامايسىز، جان-جاقتى اقپاراتى جوق ۋنيۆەرسال تەلەارنا ەشقاشان دا تولىققاندى، سالماقتى باق رەتىندە قابىلدانبايدى.
رەسەي تۆ – ەفيرىندە سوڭعى جىلدارى (2008-2009 ج. بەرى، اسىرەسە) قاتتى اسقىنعان اسىرە ناسيحاتشىلدىق («ەڭسە كوتەرۋ، تۇرەگەلۋ») پەن داڭعازا دۋمانشىلدىق (رازۆلەكاتەلنوست) بىزگە دە سالقىنىن تيگىزدى. ەگەر كورشى ەلدىڭ اناليتيكالىق باعدارلامالارى (شولۋ، ساياسي، توك-شوۋ) «ءتىس قايراۋ» ساياساتى بولسىن، ايتەۋىر ءوز مۇددەسىن كوزدەسە، ءبىز ونسىز دا قالت-قۇلت قازاق تىلىندەگى اناليتيكانى مۇلدە جويىپ تىڭدىق ء(بىرلى-جارىمدى ايانىشتى حابارلار تىلگە تيەك بولا المايدى). قاجەتتى بولماعاندىعى سەبەپتى وسى سالادا ماماندانعان جۋرناليستەر جوقتىڭ قاسى. قازاق تىلىندە سويلەي الاتىن، بىراق رەسمي باق – تان الاستالعان ءۇش-ءتورت ساياساتتانۋشىنى ايتپاساق، ەكسپەرتتەر قاۋىمى دا تىم سەلدىر.
ەندىگى جەردە قالاي بولعاندا دا وسى جوقتىڭ ورنىن تولتىرۋ كەرەك. ارى-بەرىدەن سوڭ ساپالى، ساليقالى، شىنشىل اناليتيكا— وتاندىق تەلەارناعا دەگەن حالىق سەنىمىن قالىپتاستىرۋدىڭ باستى شارتى.
قازىر تەلەارنا، اگەنتتىك باسشىلارى سالماقتى حابارلاردىڭ جوقتىعىن رەيتينگپەن بايلانىستىرادى. بىزدەگى رەيتينگتىڭ شىنايىلىعى، ساپاسى ارنايى توقتالۋدى قاجەتسىنەتىن ماسەلە. ءجۇز پايىز مەملەكەت موينىنداعى تەلەارنانىڭ بۇل ءۋاجى كۇلكىلى ەستىلەرى ءوز الدىنا. جالپى رەسپۋبليكاداعى رەيتينگ شىعارۋ ماسەلەسى — ەشقاشان عىلىمي، دايەكتى نەگىزدە تەكسەرىلمەگەن «اقتاڭداق». بۇقارالىق كوممۋنيكاتسيا سالاسىنداعى بەلگىلى رەسەيلىك مامان، عىلىم دوكتورى، مگۋ پروفەسسورى ليديا ماتۆەەۆانىڭ مىنا پىكىرىنە جۇگىنىپ كورەلىك ء(ماتىن ماعىناسى بۇرمالاۋسىز بولۋىن ويلاپ، ورىسشا كەلتىردىك):
«رەيتينگ — سلابىي ارگۋمەنت. اككۋراتنو ۆىراجاياس، رەيتينگ- ۆەشش نە ۆسەگدا وتراجايۋششايا رەالنوست. ي سۋديا پو ناشەمۋ يسسلەدوۆانيۋ، ليۋدي نا ساموم دەلە چۋۆستۆۋيۋت، چتو سوۆرەمەننىي كونتەنت رازرۋشاەت دۋشۋ…»
جارناما رىنوگى زور، باق ءوز ماقساتىن (ول قانداي ماقسات – باسقا اڭگىمە) كوزدەپ، سوعان جەتىپ تە وتىرعان، الەۋمەتتىك پىكىردى قاداعالاۋ جۇيەسى قالىپتاسقان رەسەيدىڭ ءوزىنىڭ ماماندارى وسىلاي دەيدى. كەيىنگى كەزدە ەفيردى جاۋلاعان «ۇلتتىق استامشىلىق، قىز-ويناق، جىن-ويناق، كريمينالدىق سەريالدار» قالاي دەگەنمەن ولاردى دا سەسكەندىردى. ال ءالجۋاز، كوشىرمە باعدارلامالارىنان باسقا بۇل تاسقىنعا قارسى قويار جوباسى جوق، اناليتيكادان جاۋ كورگەندەي شوشيتىن ءبىزدىڭ ۇركەك ەفير تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟!
سونىمەن، وتاندىق ارنالار ەفيرىنە اناليتيكالىق تسيكل قايتا ورالۋعا، ورالعاندا يميتاتسيا ەمەس، شىنايى، ويلى، وتكىر، جۇرت قىزىعا كورەتىندەي دەڭگەيدە ورالۋعا ءتيىس.
اعىمداعى اقپارات پەن اناليتيكاعا كوبىرەك ءمان بەرۋىمىزدىڭ سەبەبى – قازىر قوعامدا الەۋمەتتىك مەديانىڭ ىقپالى جىلدام كۇشەيىپ كەلەدى. الەۋمەتتىك جەلىلەر جەدەل اقپاراتتىڭ تۇما – باستاۋى رەتىندە دە، كوپ تاراپتى پىكىرلەر الاڭى رەتىندە دە، ينتەراكتيۆتى مۇمكىندىك رەتىندە دە رىنوكتان ءداستۇرلى اقپارات قۇرالدارىن ىعىستىرا باستادى. بۇرىن تەك ۇلكەن ەفيرلەر مەن گازەت – جۋرنالدار قالىپتاستىراتىن مەديا تۇلعالار قاتارىنا نەگىزىنەن ينتەرنەت ارقىلى تانىمال بوپ، بەدەل جيناعان الەۋمەتتىك جەلى اۆتورلارى كەلىپ قوسىلدى.
«Facebook» – تىڭ نەگىزىن سالعان مارك تسۋكەربەرگ جاقىندا ءوزىنىڭ «جاھان قاۋىمداستىعىن قۇرۋ» («Bulding Global Community») اتتى مانيفەسىن جاريالاپ: «الەۋمەتتىك مەديا – ىقشام اقپارات تۋدىرىپ، رەزونانستىق حابار- وشاردى نەشە مارتە كۇشەيتىپ جىبەرەتىن ورتا. بۇنداي ورتانىڭ ارتىقشىلىعى- حالىق ءار ءتۇرلى يدەيالارمەن تانىسۋ مۇمكىندىگىن الادى»، – دەپ مالىمدەدى. ياعني، ينتەرنەتتىڭ ءداستۇرلى باق- پەن باسەكەدەگى بەل الىپ كەلە جاتقان باسىمدىلىعىن تاعى ءبىر ەسكەرتىپ ءوتتى.
وسىنداي جاعدايدا ازىرگە ءوز تەلەديدارىن قادىر تۇتاتىن، رەسمي باق-تان ءالى دە ءبىرجولاتا تەرىس اينالىپ كەتە قويماعان قازاق كورەرمەنى مەن وقىرمانى، ونىڭ وي- ساناسى، پىكىرى، مۇددەسى ءۇشىن جان الىپ، جان بەرىسكەن كۇرەس كەرەك. سول سەبەپتى، جەدەل اقپارات سالاسى ۋاقىت تالابىنا تەز ىڭعايلانىپ، شەت ءتىلىن (اسىرەسە، اعىلشىن ءتىلىن) بىلەتىن، الەمدىك اقپارات تەحنولوگياسىن ءجىتى باقىلاپ وتىراتىن، شىن پاتريوت، نامىستى جاس ماماندارمەن جاساقتالۋى شارت.

III. جەدەل اقپاراتتان تىس تەلەقويىلىمدار مەن ونىمدەر

ادەتتە ۋنيۆەرسالدى تەلەارنا كەستەسىنىڭ 65-70%-ى جەدەل اقپاراتتان تىس تەلەونىمدەردەن، كينو كورسەتىلىمدەردەن تۇرادى. وتاندىق تەلەەفير تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا ءدال وسى ارادا رەيتينگ دەگەن تۇيىتكىل شىعادى. قازىرگى قازاق ەفيرىن تولايىم جاۋلاعان جاپپاي ساپاسىز سايقىمازاق پەن «كوشىرمە» شوۋلار-ارنا رەيتينگىسىن ۇستاپ تۇراتىن ۇستىن-تۇعىرلار-مىس. جوعارىدا ايتىپ كەتتىك، ءجۇز پايىز مەملەكەت موينىنداعى ارنالار ءۇشىن جارنامادان تۇسكەن قارجى- تامشى عانا. ياعني، ارنا ساياساتىن ايقىنداۋشى فاكتور بولا المايدى.
بىرىنشىدەن، قازاقستاندا ەشقاشان دا شىن مانىندەگى وبەكتيۆتى رەيتينگ، كورەرمەن ىقىلاسىن تەرەڭ زەرتتەۋ بولعان ەمەس. كورەرمەن ىقىلاسى تۇگىلى، قوعام پىكىرى جان-جاقتى تولىققاندى زەرتتەلمەيدى. رەيتينگتى كىمدەر جاسايدى، قانداي مەتوديكا قولدانادى، ول ادىستەر قازاقستان ءۇشىن قانشالىقتى دارەجەدە لايىقتى، رەسپوندەنتتەر كىمدەر، ۇلتى، ءتىلى، جىنىسى، جاس ەرەكشەلىگى؟ ولشەۋىشتەر قازاقستان حالقىنىڭ وسى شاقتاعى دەموگرافيالىق الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنا سايكەس كەلە مە؟ حوش. رەيتينگىسى «جوعارى» الدەبىر ءۇندى تەلەسەريالىن نەمەسە ءتىلىن شىعارىپ، بەت-اۋزىن قيساڭداتقان «سايقىمازاق-شوۋدى» تاماشالاپ وتىرعان كورەرمەن سول ارنادان تاپجىلماي، ءارى قارايعى «جاڭالىقتاردى» قاراي ما؟ قاراماسا، مۇلدە ماسقارا! مەملەكەت، حالىق قارجىسى ءۇندى ء(ۇندى، ورىس، كارىس، ت.س.س.) سەريالى ءۇشىن جۇمسالىنعانى عوي! ونداي رەيتينگتىك ساياساتتى بەرىك ۇستانعان تەلەارنانى مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىرۋ قانشالىقتى ورىندى؟ ۇلتتىق اقپارات ساياساتىن كورەرمەن ىقىلاسى مەن پىكىرىن تۇبەگەيلەپ زەرتتەۋگە قابىلەتسىز ءھام قۇلىقسىز «رەيتينگ اگەنتتىكتەرىنە» بايلاپ قويۋ كىمگە ءتيىمدى؟ مىنە، بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ ەش مۇمكىن ەمەس! ايتىلا-ايتىلا جاۋىر بولعان، ايتىلعان جەردە قالاتىن، الدەبىر توپتاردىڭ مۇددەسىنە بولا قاجەتسىز شارۋا قاتارىنا ىسىرىلعان ماسەلە. شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، ءتۇبى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرەتىن سوراقىلىق. سوندىقتان دا قوعامدىق پىكىردى زەرتتەۋدىڭ ۇلتتىق ورتالىعى قۇرىلىپ، اشىق-جابىق زەرتتەۋلەردەن باستاپ، وتاندىق كورەرمەن ىقىلاسىن باجايلاۋ ماسەلەسى مەملەكەت قامقورلىعىنا، الىنباسا، بارىنشا دايەكتى، عىلىمي نەگىزى بار شىنايى زەرتتەۋلەر جاسالماسا، ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-رۋحاني الۋەتى (پوتەنتسيالى) اپاتتى جاعدايعا دەيىن قۇلدىراۋى انىق.
ەكىنشىدەن، ەشقانداي جاڭا جوبا سالعان جەردەن جۇرت نازارىنا ءىلىنىپ، شارىقتاي جونەلمەيدى: ۋاقىت، ماركەتينگ، جارناما قاجەت بولادى. ساۋاتتى مەديامامانداردىڭ كوپشىلىگىنە ءمالىم ءبىر ايعاق- CNN سياقتى تەك جاڭالىقتارعا ارنالاتىن جاھاندىق جوبا جاساعان تەد تەرنەر العاشقى جەتى جىل بويى زيان شەگىپتى! تاۋى شاعىلماعان، بولاشاق دامۋ ستراتەگياسىنا دەگەن سەنىمى كامىل بولعان. ارينە، ۇلتتىق جوبا جاساپ، جەتى جىل، ءتىپتى جەتى اي كۇتۋ دەگەن ءسوز ەمەس بۇل. بىراق وتاندىق تەلەارنالار ساياساتىن قازاقتىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن، تاريحىن بىلمەيتىن، مەنتاليتەتىنەن ماقۇرىم، بولاشاعىنا نەمقۇرايلى جات جۇرتتىق كەڭەسشىلەر جاساپ وتىرعانى جانە ولاردىڭ ۇزدىك تەلەونىم شىعارعان ەلدەردەن ەمەس، وزدەرى دە كوشىرمەشى- يميتاتور كورشىلەردەن كەلگەنى – سىپايىلاپ ايتقاندا نونسەنس!
سول سەبەپتى دە باق باسشىلارى وسى ماسەلەنى پرەزيدەنت اكىمشىلىگى، مينيسترلەر كابينەتى، پارلامەنتتە وتكىر قويىپ، تەز ارادا ءبىر شەشىمگە كەلۋى كەرەكتىگى، – مۇمكىن، ءجۇز ءبىرىنشى الدە مىڭ ءبىرىنشى رەت ايتىلىپ وتىرعان ءسوز. ەلدىڭ قايعىسى، بولاشاقتىڭ قامى!
كورەرمەن ىقىلاسىن زەرتتەۋگە قاتىستى كەزەك كۇتتىرمەي، جۋىرداعى ەكى-ءۇش اي بەدەلىندە اتقارىلاتىن ماڭىزدى شارا-بارلىق ايماقتارداعى كورەرمەندەردى مەيىلىنشە كەڭىنەن قامتىپ، كورەرمەن قاۋىمنىڭ دەموگرافيالىق، الەۋمەتتىك ەرەكشەلىكتەرىن تانىپ، قانداي تاقىرىپ، جانرلارعا قىزىعۋشىلىعىن ايقىنداپ، ناقتى حابارلارعا دەگەن كوزقاراسىن باجايلاپ الۋعا جاردەم بەرەتىن الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇرگىزۋ. جانە بۇل ءجۇردىم-باردىم جاسالاتىن شارۋا ەمەس، كورەرمەن ورەسىن اڭداپ، تالعامىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاجەتتى، ارنانىڭ الداعى باعىت- باعدارىن ايقىنداۋ ءۇشىن بىردەن-ءبىر نىسانا-مەجە بولاتىنداي دارەجەدەگى ساپالى قۇجات ازىرلەۋدى ماقسات تۇتقان ساليقالى ءىس بولۋى شارت.
سونىمەن، وتاندىق تەلەارنالار مازمۇنىنا قاتىستى كەيبىر ويلارىمىزدىڭ ۇزىن-ىرعاسى — وسى. مىقتاپ ەسكەرىلەتىن پرينتسيپ-حابار تاراتۋ كەستەسىندە ءار كۇندى ەرەكشەلەندىرىپ تۇراتىن «تەمىرقازىق»، «التىن شەگە» ىسپەتتى ەكى – ءۇش باعدارلامانىڭ بولۋى. كەز-كەلگەن كورەرمەن ارنا كەستەسىنەن ءوزى ۇزبەي قارايتىن، تىم بولماعاندا جاي عانا قىزىعاتىن ءبىر باعدارلاما تابا الاتىنداي بولۋعا كەرەك.
ارنا برەندينگى، كومپيۋتەرلىك ديزايىنداعى ۇلتتىق ناقىش، ارناداعى ءار الۋان «شاپكالاردىڭ» مۋزىكالىق سۇيەمەلى تۋرالى ءسوز بولەك. ارنايى مامانداردىڭ قاتىسۋىمەن تالقىلاناتىن اسا كۇردەلى تاقىرىپتىڭ ءبىرى دەگەن ويدامىز. تەك بۇل ورايدا تەلەارنا باعىتىن جاقسى تۇسىنەتىن كومپيۋتەرلىك ديزاين توبى مەن دىبىسپەن ارلەۋشى- مۋزىكانتتاردىڭ شتاتتا بولعانى ءتيىمدى. البەتتە، اۋتسورسينگ ارقىلى دا جاساتۋعا بولادى، ونداي جاعدايدا ارنا مەن مەردىگەرلەر اراسىندا وتە بەرىك، كۇنبە-كۇن كەڭەسكەن ىنتىماق ورناۋعا ءتيىس. مۋزىكا دەگەندە، جانە ءبىر وي-بۇگىن «موداعا» ەنىپ، ەرتەڭ ۇمىتىلاتىن وڭعاق اۋەندەردى ەمەس، قيساپسىز قازىنا – قازاق ءداستۇرلى مۋزىكاسى موتيۆتەرىنە جۇگىنگەن ءجون. ماسەلەن، ءبىر قۇرمانعازىنىڭ عانا مۇراسى — ءبىر ەمەس، بىرنەشە ارنانىڭ ءۇنى بولۋعا جارايتىن تاڭعالارلىق ساز الەمى. ال ابىل مەن قازانعاپ، تاتتىمبەت پەن سۇگىر، اقان، ءبىرجان، مۇحيتتاردىڭ تەرەڭىنە كىم ءۇڭىلىپتى؟!
ەگەر ءداستۇرلى مۋزىكا موتيۆتەرى، جاڭالىقتار بولسىن، جارناما بولسىن،- ارنا ونىمدەرىنىڭ رۋبريكاتورلارىنان ۇنەمى ەستىلىپ تۇرسا، كورەرمەن زەردەسىندە جاتتالىپ قالارى، ءداستۇرلى مۋزىكا ءتىلىن ۇعىنۋعا زارەدەي بولسىن كومەك بولارى انىق. بۇل ارادا وسىنداي ءۇردىس ەۋروپادا كەڭىنەن بايقالاتىندىعىن، كلاسسيكالىق مۋزىكا موتيۆتەرى ءار ءتۇرلى ونىمدەردى دىبىسپەن ارلەۋگە پايدالانىلاتىندىعىن قاپەرگە سالامىز.
ارينە، بۇل رەتتە جىلدار بويى تامىرلانعان كەسەل، كەدەرگىلەردى جەڭىپ، سىرەسىپ قالعان جۇيەنى وزگەرتۋ قيىنعا سوعارى انىق. بىراق ۇلت مۇراتى، ۇرپاق قامى ءۇشىن اتقارىلار ىستە قانداي قيىندىقتان بولسىن جاسقانىپ، تايقۋ — نامىسقا سىن.

مادەنيەتتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
كانديداتى بازاربەك اتىعاي

Facebook پاراقشاسىنان الىندى