- Aqparattıq birizdilik. YAğni, twtastay alğanda jañalıq toptamalarınıñ taqırıptıq, stil'dik wqsastığı.

- Aqparattıq jwtañdıq. Otandıq bir de bir arna (24 kz. qosa aytqanda) şın mänindegi aqparattıq jelige aynalğan joq. Aqparat ağının, negizinen, resmi jiındar turalı habarlar qwrap otır.

- Analitikalıq därmensizdik. YAğni, qoğamda bolıp jatqan oqiğalardıñ sebep-saldarın, törkinin taldap beretin bağdarlamalardıñ üstirttigi, käsibi analitika deñgeyine jetpeui.

- Aqparattıq, oqiğalıq jobalardıñ damımay qaluı. Otandıq arnalarda jurnalistik zertteu, oqiğalıq («aqparattıq») serial janrları sirek wşırasadı.

- Talk show formasındağı bağdarlamalardıñ sapasızdığı. Qoğamdıq pikir qalıptastıratın, äleumettik-sayasi ötkir közqarastardı rettep otıratın Media-Twlğalardıñ qalıptaspauı.

- Oyın-sauıq bağdarlamalarına orınsız basımdılıq berilui. Jäne solardıñ köpşiliginiñ şetel efirindegi bağdarlamalardıñ jüdeu köşirme-imitatorı sipatında boluı.

- Qazaqstannıñ biregey, mädeni, tarihi, jağırapiyalıq kelbetin tanıtatın, forması, berilu täsili sonı, qazirgi tez zerikkiş körermen ıqılasın audaruğa qauqarı bar jobalardıñ joqtığı.

Şwqşiya zerttegen adam otandıq televiziya keñistiginen basqa da tolıp jatqan kinarat tabarı sözsiz. Biraq, mäsele min tağu, kemistik izdep timiskileude emes, Otandıq telearnalardı jaña öriske bastaytın bağdar qarastırudağı jaqsı niet bolsa kerek-ti. Osınday nietke sayıp, Otandıq, äsirese resmi memlekettik telearnalardıñ bolaşaq betalısına qatıstı keybir wsınıstarımızdı ortağa salıp otırmız.

II. Telearnanıñ jedel aqparat sayasatı.

XX ğasırdıñ soñına qaray äbden ayqındalıp, birjola qalıptasqan ürdis – aqparat ağını (oqiğalar, jañalıqtar) älemniñ damığan elderinde eñ bastı media önimge aynaldı. Bükil jer jüzine taraytın transwlttıq alıp arnalar qoğamdıq ömirdiñ qwramdas böligi bolıp aldı. Basqasın aytpağanda, CNN international, BBC World, Euronews siyaqtı alıptarsız qazir älemdik aqparat keñistigin elestete almaysız.
Qazirgi uaqıttı «aqparat däuiri» dep jür. Tehnologiya twrğısınan ğana aytılsa kerek. Äytpese aqparat qay zamanda da adamnıñ bastı qajettilikteriniñ biri bolğan. Bwl rette mıñ – mıñ jarım jıl bwrınğı jarşı, jauşı men qazirgi BAQ-tıñ tabiğatı tuıs. Bağzınıñ jarşısı da, qazirginiñ tilşisi de öz twsındağı adamnıñ tabiği swranısın ötep twr. Basqaşa tüyindesek, aqparat — adam sanası men zerdesiniñ aynımas, ajıramas böligi: Aristotel'diñ ataqtı ğaqliyasın säl özgertip aytsaq: «Adam balası – tumısınan aqparattıq januar».
Keñ mağınasında, jañalıqtar da, ösek-ayañ da, äñgime, öleñ-jır, kino — bäri aqparat. Biz bwl arada aqparattıñ jedelhabar-oşarlıq sipatına jäne sol habarlardı qorıtu, taldau mäselesine toqtalmaqpız.
Jañalıqtı bilmekke qwmarlıq adamnıñ bolmısına has erekşelik ekeniñ moyındasaq, aqparat (jañalıqtar, oqiğalar) jelisi— telearnanıñ habar taratu kestesi üşin wstın, beynelep aytqanda, jwlın-omırtqağa aynaluı tiis. YAğni, telearnanıñ wzaq küngi qızmetin wstap twratın arqau- eñ äueli aqparat.
Wlttıq telearnanıñ jedel aqparat qızmeti qalay özgeruge tiis degende, joğarıda atalğan principti qaperde wstay otırıp twjırğan wsınıstarımızdıñ wzın – ırğası tömendegidey:

1. Jañalıqtar ağını.

1. Qazirgi memlekettik BAQ aqparatına qatıstı eñ kürdeli mäsele — «senim dağdarısı». YAğni, körermende jañalıqtardıñ ob'ektivtiligine, şınşıldığına degen kümän qalıptasqan. Eñ äueli körermen men eki aradağı osı kedergiden ötu kerek. Bwl üşin jañalıqtardıñ meylinşe beytarap boluın qatañ qadağalau qajet. YAğni, jañalıqtarda eşqanday da bağa beruşilik, jurnalistiñ, telearnanıñ közqarası twrğısınan pikir aytuşılıq bolmasqa kerek. Basqaşa aytqanda, oqiğanıñ jağımdı nemese jağımsız jaqtarın parıqtau körermenniñ öz erkine qaldırıladı. 80 – şi jıldardıñ basında 25-aq adamdıq wjımmen CNN jwmısın bastağan Ted Terner «qazirgi jañalıqtar tım bir jaqtı, älemdegi barlıq körermen jañalıqtardıñ beytarap, ob'ektivti boluına zäru» degen közqarasta bolıptı. «CNN. Jañalıq ataulını aldımen bizden bilesiz» degen qağidamen jwmıstanğan bir kezdegi şağın arna qazir älemdegi eñ quattı mediajelige aynalğanı barşağa ayan.
YAğni, «N eldi mekenine auız su qwbırı tartılıp, twrğındar quanışqa bölendi», «Islam principterin teris tüsinip, adasqan top äskeri bölimşege şabuıl jasadı» tärizdi kommentariyler aytılmauğa tiis. Qanday da bolmasın oqiğa beytarap bayandaluı tiis. resmi arna «Halqımızdıñ töl merekesi Naurızdı N qalasınıñ twrğındarı şat-şadıman köñil-küymen qarsı aldı» dep jelpinbeuge tiis. Bir sözben qayırğanda,jañalıq — nasihat emes, jañalıqtıñ tek özi dep qabıldanğanda ğana körermen senimi payda boladı.
«Nasihatşıl jañalıqtardıñ» eñ öreskel ülgisi retinde Resey telearnalarınıñ jañalıqtar toptamasın atar edik. Sol sebepti de körşi eldiñ jañalıqtar stilin kontrülgi retinde paydalanuğa boladı.
2. Jañalıqtardıñ taqırıp aluandılığı, jan-jaqtılığı, respublika öñirlerin barınşa keñ qamtuı bastı şarttıñ birine aynaluı tiis. Iqşam, naqtı Headline toptamasınan (bastı jañalıqtar) soñ şwbırğan jinalıstar turalı esepter emes, (ministrliktegi, ükimettik organdardağı, äkimşilikterdegi), el ömiriniñ sodan soñ älem kelbetiniñ är qilı qırların aşatın jañalıqtar ketuge tiis.
Osı orayda «Neni jañalıq (oqiğa) dep tanimız?» degen bastı swraq tuındaydı. Mäselen, janarmay tapşılığınan egin egudi bastay almay otırğan N audanı diqandarınıñ jağdayı ma?» älde «mal twqımın asıldandırıp, auıl şaruaşılığında klaster jasau jayındağı ministrlik jinalısı (seminarı) ma?». Şının aytsaq, oqiğa tañdau, onıñ körermen üşin qajeti nemese qajetsizdigin, bolımdı nemese bolımsızdığın anıqtau — otandıq efirdiñ eñ bir älsiz twsı. Resmi BAQ-tardağı «köteriñki köñil-küy» men sarıjağal arnalardağı kriminaldıq esepter tasqını, oylı közben bağamdasaq, — bir aynanıñ eki beti siyaqtı. YAğni, ekeuinde de ömirdi qalıptan tıs, bwrmalay körsetu («iskajennoe predstavlenie») principi bar.
Osınday swraqtardıñ, jañalıqtar qızmetine qatıstı basqa da mäselelerdiñ basın aşıp alu üşin «Jañalıqtar qızmetiniñ erejeleri» nemese «Jañalıqtardı äzirleu mäseleleri» siyaqtı ayqın, naqtı wsınıstar tizilgen kitapşa jazıluğa tiis. Bwl rette, mısal üşin, BBC jelisi jasağan «BBC aqparatın öndiruşilerge arnalğan qağidalar» degen şağın eñbekti paydalanuğa boladı.
Jañalıqtar tasqınınıñ işinen eñ mañızdısın iriktep alıp, qarqındı (dinamikalıq) formatta wsınu täsilin oylastırğanda, paneuropalıq aqparat arnası «Euronews» – ten ülgi aluğa bolar edi. «Euronews»-tiñ bastı erekşeligi — jañalıqtardıñ daydjest retinde, rubrikanttar arqılı berilui nazar audaruğa twratın qwbılıs.
«Headline», «Brief», «Breaking news», «Business», «Sport», «Knowledge», «No comment», t.b. rubrikaları jıldam auısıp, ärqaysısı özine ğana tän dıbıs, grafikamen (biraq ortaq stil'degi) kömkerilui körermendi jalıqtırmay alğa jetelep otıradı.
4. Resmi arnalar aqparattıq sayasatınıñ özindik formatın qalıptaudıñ äuelgi şarttarınıñ biri – jañalıqtardı irikteu, beru wsınu mäselesi. Bwl jañalıqtar blogınıñ mazmwnınan tartıp, sırtqı pişin – kelbetine deyingi aralıqtağı san türli faktordı qamtitın şart. Osı maqsatta mınanday negizgi principterdi atap aytamız:
a) Basım akcent qoyılatın bastı oqiğalardı anıqtap aluı kerek. Bastı jañalıqtıñ sanı eki- üşten aspauı şart.
ä) Aymaqtıq oqiğalarğa barınşa män beriluge tiis. Qazaqstan öñirleriniñ qaysıbiri köbirek körinip, endi biri nazardan qağaju qalmauın qadağalap otırğan jön. Aymaq degende, oblıs ortalığı sol töñirektegi audandar emes, eñ aldımen tükpirdegi audandar tirşiligin körsetu qajet. Aymaqtardan alınatın habarlarğa el twrmısı köpşilikti alañdatıp nemese qızıqtırıp otırğan mäseleler taqırıp boluğa tiis. Äytpese, bwl twrğıdağı oqiğalar legi audan, auıl äkimderiniñ arzan jarnamasına aynalıp ketu qaupi bar.
b) Arnanıñ habar taratu kestesinde jañalıqtardıñ jiiligin köteru kerek. Jañalıqtar blogı är eki sağat sayın şığıp twrğanı abzal. Bwl, birinşiden, arnanıñ jedel aqparat közi retindegi bäsin küşeytedi, ekinşiden, arna tınısına dinamika bitiredi. Batıs elderindegi jetekşi telearnalar berik wstanatın qağida – «Äyteuir bir jerde, äyteuir bireu üşin qaşanda praym-taym». YAğni, tañğı, tüski, tüsten keyingi bolsın, jañalıqtardı köretin, jedel aqparatqa dilgir körermen qaşanda tabıladı degen söz.
v) Jañalıqtardı äzirlegen kezde tikeley reportaj, «teleköpirler» wyımdastıruğa ayırıqşa män beru şart. Tehnikalıq twrğıdan däl qazir bwl asa qiın şarua emes. Al, pärmendilik, qwndılıq jağınan eñ tiimdi täsil. Oqiğa bolıp jatqan jerdegi (köpir salındı, dala örtendi, su tasıdı nemese el jaylauğa köşip baradı, t.s.s) tilşimen «teleköpir» (poliekran forması arqılı) jasau arna jañalığına basqaşa män jükteydi, şwğıl aqparat twma-bastauı retindegi bedelin arttıradı. Osı täsildi qajettiligine qaray eksperttermen tikeley baylanısqa şığu formatına da paydalanuğa boladı. Mäselen, mwnaydıñ bağası kürt qwldırağan nemese köterilgen kezde Almatıdağı, Astanadağı tipti şet eldegi eksperttermen bir mezette qatar baylanısqa şığu — körermen nazarın birden audaratın ädis.
g) Asa bir aktualdı oqiğağa baylanıstı jedel pikir, jedel saualnama da – osı añğardağı amal. Ekonomika, finans mäselesin ärdayım nazarda wstau kerek. Jäne bwl rette jwrt aytıp jatqan jay söz emes, mamandanğan tilşiniñ aqparatın bergen jön. Eger arna aqparatı naqtı, tüsinikti bolsa, birte- birte osı aqparattı «añdıp» otıratın körermen qalıptasadı.
5. Endi birer söz jañalıqtar blogınıñ qwrılımı, sırt pişini turalı. Joğarıda rubrikatorlar jayında söz boldı. Aqparat ağının är türli taqırıptarğa bölip, taqırıptıq rubrikatorlar arqılı wsınu – büginde şet el televiziyasındağı qızıqtı formalardıñ biri. Bwl täsil, birinşiden, körermendi jalıqtırmaydı, jetelep otıradı. Ekinşiden iri äriptermen terilgen, äsem körkemdelgen rubrikatorlar qolındağı pul'ttiñ tüymelerin sıtırlatıp, arnadan arnağa auısıp, telekeñestikti kezip otırğan körermen nazarın twtıp qaladı, oqiğanıñ mänisin birden añdatadı. Mäselen, ekrandağı köriniske qosımşa tömende tayğa tañba basqanday körnekti rubrikator twr: «Türkiya men Niderland dauı» nemese «Oñtüstiktegi su tapşılığı» t.s.s. Basqaşa aytqanda, rubrikator – telearna üşin qosalqı añdatpa, jol körsetkişi rolin atqaradı.
Sonımen qatar jañalıqtar efirinde komp'yuterlik dizayn, diagrammalıq illyustraciya, animaciyalanğan infografika wdayı jäne şwğıl paydalanıluğa tiis. Rubrikatorlar şıqqan sättegi dıbıstıq süyemelge de (sound-track) erekşe salmaq jükteledi. Jañalıqtar blogında uaqıttı däl körsetip twratın sağat boluın da wmıtpağan jön. YAğni, jañalıqtar redakciyasınıñ (direkciyasınıñ) öz kom'pyuterlik dizaynerleri, dıbıs rejisserleri boluı şart.
Bwl aytılğandar (sırt pişin, forma) ädepki jarq-jwrq üşin emes, aqparat blogın jandandıru, «tiriltu» üşin qajet dep bilemiz.

6. Endigi bir nazarda wstaytın mäsele – jañalıqtardı neğwrlım keñ taratu, jañalıqtardıñ twraqtı körermenin qalıptastıru.
«Körermen bizdi naqtılığımız, beytaraptılığımız üşin wnatadı. Bizdiñ jañalıqtar – senimdi aqparat közi. Bizdiñ tilşiler- qaynağan tirşiliktiñ naq ortasında jürgen käsipqoy jandar. Kez kelgen oqiğanı biz özgelerden göri jedel, şınayı bayandap, tüsindiremiz» – deydi BBC World-tıñ marketing direktorı Djeyn Gorard. Bwl- BBC World-tıñ öz qızmeti jayında jasağan marketingtik twjırımınıñ bireui ğana.
Kezinde BBC bastap jibergen, qazir köptegen arna, agenttikter ilip äketken tiimdi täsil – jañalıqtardı naqtı adamdardıñ elektrondıq poçtasına jiberu. YAğni, jañalıqtarğa jappay jazıludı wyımdastıru. Däl osı jolmen apta sayın «Aptadağı bastı jañalıqtarğa şolu jäne arnanıñ aptalıq kestesi» attı elektrondıq byulleten' äzirlep, jiberip twruğa bolar edi.
Bwl üşin, ärine, äueli jañalıqtardıñ sapasın köteru şart. Sodan soñ telearna jañalıqtarınıñ arnayı veb-saytı (website) turalı oylanuğa boladı. Eñ bastısı, – jañalıqtarğa arnanıñ negizgi mediaönimi retinde qaraytın közqaras kerek.

7. Jañalıqtar jelisin arna arqauı dep ayqındağan soñ jürgizuşilerge, jürgizu mänerine de közqaras özgeruge tiis. Jäne bir eskeriletin jayt – jañalıqtardıñ barlıq şığarılımdarında «tiri» jürgizuşi otıruı şart emes. Kündizgi qısqa jañalıqtardı, video daydjest formasında da beruge boladı. (Euronews forması).
Al özekti oqiğalardıñ, jer – jerdegi habarlardıñ, ärqilı taqırıptağı jañalıqtardıñ, aua rayınıñ kürdeli qospası ispetti ülken jañalıqtarda jürgizuşi bolğanı dwrıs. Jürgizuşi tek dayın mätindi suflerdan oqıp beretin diktor emes, şın mänindegi jürgizuşi boluı kerek. Bwl arada onıñ sırt kelbetine qosa bilimi, erudiciyası, naqtı söyleu, swraq qoyu, äñgime sabaqtau qabileti eskerilui tiis. YAğni arnağa jürgizuşiniñ imitatorı emes (imitatorlıq — tek jürgizuşiler emes, basqa da biraz mäselege qatıstı tüytkil), naq jürgizuşiniñ özi qajet.
Sonımen qatar aqparat tilin şüylige qadağalamasa bolmaydı. Bwl jürgizuşilerge de, tilşilerge de qarata aytılatın mäsele:

- Jürgizuşiler dabırlap, tım jıldam söyleuge wmtıluı da ıñğaysız äser qaldıradı. Är halıqtıñ öz söyleu intonaciyası boladı. Jäne ol intonaciya tildiñ grammatikalıq, leksikalıq, fonologiyalıq qasietinen tuındaydı. Qazaq – bayıppen, ayqın söylegendi wnatatın halıq. Al sovettik konferens'e dağdısı men dolı isterikanıñ budanı siyaqtı imitatorlıq sapıl — sauatsızdıq belgisi.

- Bizde äli künge jurnalistikalıq til mädenieti qalıptaspağanın moyındauğa tura keledi. Jurnalisterdiñ ayqındauış, epitetterge köp jüginui, qisınsız obrazdarmen söyleuge qwmarlığı — osınıñ körinisi.

- Aqparat tilinde slengter, basqa tilden qolapaysız qotarılğan «kal'kalar» örip jüretinine, qalıptasqan ädebi til normaları «bizdiñ auılda osılay söyleydi» degen jeleumen bwzıla beretinine qwlağımız «üyrenip» ketti. «Tuılğan, erteraq, bolıp tabıladı, jügensizdikke äkeldi, orın aldı», t.s.s. – sonıñ bir ğana parası.

- Orfoepiyalıq zañdılıqtar eskerilmeuge aynaldı. Taldıqorğan, Alaköl, Qızılqwm, Qazaqstan, Amankeldi, t.s.s. dep qaqıldağan tilşige de, akterge de nazar audarmaytın boldıq.

Wlttıq arnanıñ aqparattıq tilin etalonğa aynaldıruğa wmtılu kerek. Sol maqsatta arnayı ekspert wstap, känigi köneköz akterlardan sabaq aludı wyımdastıru da artıq emes. Aqparattıq sayasattıñ jañalıqqa wlasıp jatatın endi bir qırı — analitikalıq habarlar.
2. Analitikalıq aqparat.
Analitikalıq aqparat – kez-kelgen universaldıq arnanıñ äleumettik salmağın arttıratın, teledidardı şın mänindegi qoğamdıq-äleumettik fenomenge aynaldıratın faktor. Efirdegi jañalıqtar legin tikeley, beytarap aqparat desek, analitikalıq habarlar kerisinşe – bağa beruşi, talqılauşı, tüsindiruşi, sebep-saldardı bajaylauşı, boljam jasauşı aqparat, jekelegen adamdardıñ (maman, ekspert, arnayı tilşi) oyında süzilip, qorıtılıp, täpsirlengen aqparat. Mamannıñ saliqalı pikiri, közqarastar qayşılığı, naqtılı bir mäseleniñ egjey-tegjeyi osı janr enşisinde. Sol sebepti de senimdi derek, orındı uäjge qwrılğan, daurıqpa-damaysız, jan-jaqtı aqparatı joq universal telearna eşqaşan da tolıqqandı, salmaqtı BAQ retinde qabıldanbaydı.
Resey TV – efirinde soñğı jıldarı (2008-2009 j. beri, äsirese) qattı asqınğan äsire nasihatşıldıq («eñse köteru, türegelu») pen dañğaza dumanşıldıq (razvlekatel'nost') bizge de salqının tigizdi. Eger körşi eldiñ analitikalıq bağdarlamaları (şolu, sayasi, tok-şou) «tis qayrau» sayasatı bolsın, äyteuir öz müddesin közdese, biz onsız da qalt-qwlt qazaq tilindegi analitikanı mülde joyıp tıñdıq (birli-jarımdı ayanıştı habarlar tilge tiek bola almaydı). Qajetti bolmağandığı sebepti osı salada mamandanğan jurnalister joqtıñ qası. Qazaq tilinde söyley alatın, biraq resmi BAQ – tan alastalğan üş-tört sayasattanuşını aytpasaq, ekspertter qauımı da tım seldir.
Endigi jerde qalay bolğanda da osı joqtıñ ornın toltıru kerek. Arı-beriden soñ sapalı, saliqalı, şınşıl analitika— otandıq telearnağa degen halıq senimin qalıptastırudıñ bastı şartı.
Qazir telearna, agenttik basşıları salmaqtı habarlardıñ joqtığın reytingpen baylanıstıradı. Bizdegi reytingtiñ şınayılığı, sapası arnayı toqtaludı qajetsinetin mäsele. Jüz payız memleket moynındağı telearnanıñ bwl uäji külkili estileri öz aldına. Jalpı respublikadağı reyting şığaru mäselesi — eşqaşan ğılımi, däyekti negizde tekserilmegen «aqtañdaq». Bwqaralıq kommunikaciya salasındağı belgili reseylik maman, ğılım doktorı, MGU professorı Lidiya Matveevanıñ mına pikirine jüginip körelik (mätin mağınası bwrmalausız boluın oylap, orısşa keltirdik):
«Reyting — slabıy argument. Akkuratno vırajayas', reyting- veş' ne vsegda otrajayuşaya real'nost'. I sudya po naşemu issledovaniyu, lyudi na samom dele çuvstvuyut, çto sovremennıy kontent razruşaet duşu…»
Jarnama rınogı zor, BAQ öz maqsatın (ol qanday maqsat – basqa äñgime) közdep, soğan jetip te otırğan, äleumettik pikirdi qadağalau jüyesi qalıptasqan Reseydiñ öziniñ mamandarı osılay deydi. Keyingi kezde efirdi jaulağan «wlttıq astamşılıq, qız-oynaq, jın-oynaq, kriminaldıq serialdar» qalay degenmen olardı da seskendirdi. Al äljuaz, köşirme bağdarlamalarınan basqa bwl tasqınğa qarsı qoyar jobası joq, analitikadan jau körgendey şoşitın bizdiñ ürkek efir turalı ne aytuğa boladı?!
Sonımen, Otandıq arnalar efirine analitikalıq cikl qayta oraluğa, oralğanda imitaciya emes, şınayı, oylı, ötkir, jwrt qızığa köretindey deñgeyde oraluğa tiis.
Ağımdağı aqparat pen analitikağa köbirek män beruimizdiñ sebebi – qazir qoğamda äleumettik medianıñ ıqpalı jıldam küşeyip keledi. Äleumettik jeliler jedel aqparattıñ twma – bastauı retinde de, köp taraptı pikirler alañı retinde de, interaktivti mümkindik retinde de rınoktan dästürli aqparat qwraldarın ığıstıra bastadı. Bwrın tek ülken efirler men gazet – jurnaldar qalıptastıratın media twlğalar qatarına negizinen internet arqılı tanımal bop, bedel jinağan äleumettik jeli avtorları kelip qosıldı.
«Facebook» – tıñ negizin salğan Mark Cukerberg jaqında öziniñ «Jahan qauımdastığın qwru» («Bulding Global Community») attı manifesin jariyalap: «Äleumettik media – ıqşam aqparat tudırıp, rezonanstıq habar- oşardı neşe märte küşeytip jiberetin orta. Bwnday ortanıñ artıqşılığı- halıq är türli ideyalarmen tanısu mümkindigin aladı», – dep mälimdedi. YAğni, internettiñ dästürli BAQ- pen bäsekedegi bel alıp kele jatqan basımdılığın tağı bir eskertip ötti.
Osınday jağdayda äzirge öz teledidarın qadir twtatın, resmi BAQ-tan äli de birjolata teris aynalıp kete qoymağan qazaq körermeni men oqırmanı, onıñ oy- sanası, pikiri, müddesi üşin jan alıp, jan berisken küres kerek. Sol sebepti, jedel aqparat salası uaqıt talabına tez ıñğaylanıp, şet tilin (äsirese, ağılşın tilin) biletin, älemdik aqparat tehnologiyasın jiti baqılap otıratın, şın patriot, namıstı jas mamandarmen jasaqtaluı şart.

III. Jedel aqparattan tıs teleqoyılımdar men önimder

Ädette universaldı telearna kestesiniñ 65-70%-ı jedel aqparattan tıs teleönimderden, kino körsetilimderden twradı. Otandıq teleefir turalı söz qozğalğanda däl osı arada reyting degen tüyitkil şığadı. Qazirgi qazaq efirin tolayım jaulağan jappay sapasız sayqımazaq pen «köşirme» şoular-arna reytingisin wstap twratın wstın-twğırlar-mıs. Joğarıda aytıp kettik, jüz payız memleket moynındağı arnalar üşin jarnamadan tüsken qarjı- tamşı ğana. YAğni, arna sayasatın ayqındauşı faktor bola almaydı.
Birinşiden, Qazaqstanda eşqaşan da şın mänindegi ob'ektivti reyting, körermen ıqılasın tereñ zertteu bolğan emes. Körermen ıqılası tügili, qoğam pikiri jan-jaqtı tolıqqandı zerttelmeydi. Reytingti kimder jasaydı, qanday metodika qoldanadı, ol ädister Qazaqstan üşin qanşalıqtı därejede layıqtı, respondentter kimder, wltı, tili, jınısı, jas erekşeligi? Ölşeuişter Qazaqstan halqınıñ osı şaqtağı demografiyalıq äleumettik qwrılımına säykes kele me? Hoş. Reytingisi «joğarı» äldebir ündi teleserialın nemese tilin şığarıp, bet-auzın qisañdatqan «sayqımazaq-şoudı» tamaşalap otırğan körermen sol arnadan tapjılmay, äri qarayğı «jañalıqtardı» qaray ma? Qaramasa, mülde masqara! Memleket, halıq qarjısı ündi (ündi, orıs, käris, t.s.s.) serialı üşin jwmsalınğanı ğoy! Onday reytingtik sayasattı berik wstanğan telearnanı memleket tarapınan qarjılandıru qanşalıqtı orındı? Wlttıq aqparat sayasatın körermen ıqılası men pikirin tübegeylep zertteuge qabiletsiz häm qwlıqsız «reyting agenttikterine» baylap qoyu kimge tiimdi? Mine, bwl swraqtarğa jauap alu eş mümkin emes! Aytıla-aytıla jauır bolğan, aytılğan jerde qalatın, äldebir toptardıñ müddesine bola qajetsiz şarua qatarına ısırılğan mäsele. Şıntuayttap kelgende, tübi wlttıq qauipsizdikke qater töndiretin soraqılıq. Sondıqtan da Qoğamdıq pikirdi zertteudiñ wlttıq ortalığı qwrılıp, aşıq-jabıq zertteulerden bastap, otandıq körermen ıqılasın bajaylau mäselesi memleket qamqorlığına, alınbasa, barınşa däyekti, ğılımi negizi bar şınayı zertteuler jasalmasa, elimizdiñ äleumettik-ruhani älueti (potenciyalı) apattı jağdayğa deyin qwldırauı anıq.
Ekinşiden, eşqanday jaña joba salğan jerden jwrt nazarına ilinip, şarıqtay jönelmeydi: Uaqıt, marketing, jarnama qajet boladı. Sauattı mediamamandardıñ köpşiligine mälim bir ayğaq- CNN siyaqtı tek jañalıqtarğa arnalatın jahandıq joba jasağan Ted Terner alğaşqı jeti jıl boyı ziyan şegipti! Tauı şağılmağan, bolaşaq damu strategiyasına degen senimi kämil bolğan. Ärine, wlttıq joba jasap, jeti jıl, tipti jeti ay kütu degen söz emes bwl. Biraq otandıq telearnalar sayasatın qazaqtıñ tilin, mädenietin, tarihın bilmeytin, mentalitetinen maqwrım, bolaşağına nemqwraylı jat jwrttıq keñesşiler jasap otırğanı jäne olardıñ üzdik teleönim şığarğan elderden emes, özderi de köşirmeşi- imitator körşilerden kelgeni – sıpayılap aytqanda nonsens!
Sol sebepti de BAQ basşıları osı mäseleni Prezident äkimşiligi, Ministrler Kabineti, Parlamentte ötkir qoyıp, tez arada bir şeşimge kelui kerektigi, – mümkin, jüz birinşi älde mıñ birinşi ret aytılıp otırğan söz. Eldiñ qayğısı, bolaşaqtıñ qamı!
Körermen ıqılasın zertteuge qatıstı kezek küttirmey, juırdağı eki-üş ay bedelinde atqarılatın mañızdı şara-barlıq aymaqtardağı körermenderdi meyilinşe keñinen qamtıp, körermen qauımnıñ demografiyalıq, äleumettik erekşelikterin tanıp, qanday taqırıp, janrlarğa qızığuşılığın ayqındap, naqtı habarlarğa degen közqarasın bajaylap aluğa järdem beretin äleumettik zertteu jürgizu. Jäne bwl jürdim-bardım jasalatın şarua emes, körermen öresin añdap, talğamın tüsinu üşin qajetti, arnanıñ aldağı bağıt- bağdarın ayqındau üşin birden-bir nısana-meje bolatınday därejedegi sapalı qwjat äzirleudi maqsat twtqan saliqalı is boluı şart.
Sonımen, Otandıq telearnalar mazmwnına qatıstı keybir oylarımızdıñ wzın-ırğası — osı. Mıqtap eskeriletin princip-habar taratu kestesinde är kündi erekşelendirip twratın «temirqazıq», «altın şege» ispetti eki – üş bağdarlamanıñ boluı. Kez-kelgen körermen arna kestesinen özi üzbey qaraytın, tım bolmağanda jay ğana qızığatın bir bağdarlama taba alatınday boluğa kerek.
Arna brendingi, komp'yuterlik dizayındağı wlttıq naqış, arnadağı är aluan «şapkalardıñ» muzıkalıq süyemeli turalı söz bölek. Arnayı mamandardıñ qatısuımen talqılanatın asa kürdeli taqırıptıñ biri degen oydamız. Tek bwl orayda telearna bağıtın jaqsı tüsinetin komp'yuterlik dizayn tobı men dıbıspen ärleuşi- muzıkanttardıñ ştatta bolğanı tiimdi. Älbette, autsorsing arqılı da jasatuğa boladı, onday jağdayda arna men merdigerler arasında öte berik, künbe-kün keñesken ıntımaq ornauğa tiis. Muzıka degende, jäne bir oy-bügin «modağa» enip, erteñ wmıtılatın oñğaq äuenderdi emes, qisapsız qazına – qazaq dästürli muzıkası motivterine jügingen jön. Mäselen, bir Qwrmanğazınıñ ğana mwrası — bir emes, birneşe arnanıñ üni boluğa jaraytın tañğalarlıq saz älemi. Al Abıl men Qazanğap, Tättimbet pen Sügir, Aqan, Birjan, Mwhittardıñ tereñine kim üñilipti?!
Eger dästürli muzıka motivteri, jañalıqtar bolsın, jarnama bolsın,- arna önimderiniñ rubrikatorlarınan ünemi estilip twrsa, körermen zerdesinde jattalıp qaları, dästürli muzıka tilin wğınuğa zäredey bolsın kömek boları anıq. Bwl arada osınday ürdis Europada keñinen bayqalatındığın, klassikalıq muzıka motivteri är türli önimderdi dıbıspen ärleuge paydalanılatındığın qaperge salamız.
Ärine, bwl rette jıldar boyı tamırlanğan kesel, kedergilerdi jeñip, siresip qalğan jüyeni özgertu qiınğa soğarı anıq. Biraq wlt mwratı, wrpaq qamı üşin atqarılar iste qanday qiındıqtan bolsın jasqanıp, tayqu — namısqa sın.

Mädeniettanuşı, filologiya ğılımdarınıñ
kandidatı Bazarbek Atığay

Facebook paraqşasınan alındı