Қазақтар Шыңжаң өлкесімен не қатысы бар?

قازاقتار شىڭجاڭ ولكەسىمەن نە قاتىسى بار؟

| Mar 28, 2019

55532061_1333261456837438_467763500932923392_n

“ىلە ۋالاياتى” گازەتi

Eldes Orda

بۇل 1912-جىلى قۇلجا قالاسىندا جارىق كورگەن “ىلە ۋالاياتى” اتتى گازەت. گازەتتىڭ ەملەسى، ءتىلى تاشكەندەگى “تۇركىستان ۋالاياتى” گازەتى مەن ومبىداعى “دالا ۋالاياتى” گازەتىمەن شامالاس. گازەتتىڭ شىڭجاڭ قازاق-ۇيعىرلارىنىڭ العاشقى ءباسپاسوز تاريxىندا الاتىن تاريxي ماڭىزى اسا زور-دۇر. گازەت تۋرالى ايتۋدان ىلگەرى، مىناداي تاريxي شولۋ جاساماقشىمىن.

شىڭجاڭ ولكەسى (پروۆينتسسياسى) 1884-جىلى قۇرىلعانىمەن ونىڭ قۇرامىنا ءۇش ايماق قارادى. ولار: قاشقار ايماعى، اقسۋ ايماعى جانە ءۇرىمجى ايماعى. ىلە-تارباعاتاي ايماعى ياعني ىلە اسكەري گۋبەرنياسى قوسىمشا قاراعانىمەن 30 جىل بويى (1884-1914) شىڭجاڭ ولكەسىنە قارسى كۇرەس جۇرگىزىپ كەلدى. اسىرەسە 1912-جىلى تسين يمپەرياسىنىڭ قاعانى تاقتان تۇسكەن سوڭ ىلە اسكەري ۇكىمەتى مەن شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى اراسىندا قاندى سوعىس بۇرق ەتە ءتۇستى. ەكىجاقتى سوعىستى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ وتپەلى پرەزيدەنتى يۋان شيكاي زورعا توقتاتتى.

ەندى، سىزدەن زاڭدى سۇراق تۋادى؟
قازاقتار قايدا؟
قازاقتار شىڭجاڭ ولكەسىمەن نە قاتىسى بار؟

دۇرىسى، قازاقتار 1884′تە قۇرىلعان شىڭجاڭ ولكەسىنە (پروۆينتسسياسىنا) 1914-1916-1920 جىلدارى عانا زورعا قوسىلعان، ونىڭ ءوزىن اسكەري كۇشپەن زورعا قوسقان. ودان بۇرىن قازاقتار ءوز الدىنا اسكەري گۋبەرنيا قۇرىپ بەيجىڭ بيلىگىنە تىكە قاراپ تۇرعان. وندا، شىڭجاڭ دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟ شىڭجاڭ دەگەنىمىز قوقاننان كەلگەن ياكۋپبەك xاندىعى ياعني تسين يمپەرياسى ياقۋپبەكتىڭ قاشقاريادا قۇرعان 10 جىلدىق xاندىعىن اسكەري كۇشپەن جەڭگەن سوڭ، ونىڭ xاندىق اتاۋىن تاريx ساxىناسىنان مۇلدە جويۋ ءۇشىن شىڭجاڭ (新疆، قىتايشا: شينجياڭ) دەگەن اتاۋدى ويلاپ تاۋىپ، قاشقارياداعى التى شاھار ەلىن 1884′تەن باستىپ شىڭجاڭ دەپ اتايدى. تاعى ءبىر زاڭدى سۇراق، تسين يمپەرياسى قاشقاريانىڭ التى شاھارىن “شىڭجاڭ” دەپ اتاپ جاتقان كەزدە قازاقتار قايدا تۇردى؟ قازاقتار، ءبىر گۋبەرنيا جانە ءتورت بي تورە كەرەي ورداسى (كەي دەرەككوزدەردە كوگەداي ورداسى) دەگەن تاريxي اكىمشىلىك اتاۋمەن ورتالىق بەيجىڭگە تىكە قاراستى شاعىن اۆتونوميالى كىناز بولدى. ال، ءبىر گۋبەرنيا دەگەنىمىز ىلە اسكەري گۋبەرنياسى. ىلە اسكەري گۋبەرنياسىنا ءاۋ باستا الماتى، تالدىقورعان وبلىسىنىڭ كەي اۋماعى جانە قازىرگى ىلە ايماعى، تارباعاتاي ايماعى ھام بۇراتالا وبلىسى تولىقتاي كىرەدى، كەيىن تسين-رۋسسيا كەلسىمىندە الماتى، تالدىقورعاننىڭ ءبىراز جەرى پاتشالىق رۋسسياعا بەرىلىپ، قالعان جەر تسين اۋماعىندا ياعني ىلە اسكەري گۋبەرنياسىندا قالدى. ال، كوگەداي ورداسىنا قازىرگى شىعىس قازاقستاننىڭ ءبىراز جەرى، سولتۇستىگى قوساعاش، قازىرگى بايان ولگي ايماعى، قوبدا ايماعى جانە قازىرگى التاي ايماعى تولىقتاي كىرگەن. تسين-رۋسسيا كەلسىمشارتى بويىنشا قازىرگى شىعىس قازاقستان مەن قوساعاش ماڭى پاتشالىق رۋسسيا تاراپىنا، ودان تسين-قالقا، تسين-موعول، مينگو-موعول كەلسىمدەرى بويىنشا بايان ولگي، قوبدا ايماقتارى قازىرگى موڭعوليا تاراپىندا قالدى.

ابدەن پارام-پارشاعا ۇشىراعان كۇنشىعىس قازاقتارىنىڭ ودان كەيىنگى تەرريتورياسىن 1914, 1916 جانە 1920- جىلدارى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شىڭجاڭ ولكەسىنە ءبولىپ بەرەدى. ياعني، 1914-جىلى ىلە اسكەري گۋبەرنياسىن، 1916-جىلى تارباعاتاي امبانىن (اي اعىن), 1920-جىلى التاي ولكەسىن. قازاقتار 1920-جىلى شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتىنە تولىقتاي قاراعان سوڭ باسىنا اڭگىر تاياق ويناي باستادى. بۇل تۇستاعى تاريxتى پاراقشامدا جازىپ تا ءجۇرمىن. ياعني قازاقتاردىڭ باسىنا ورناعان بارلىق پالەكەت- قازاقتاردىڭ شىڭجاڭعا زورلىقتى اسكەري تەڭسىز كۇشپەن قوسىلۋىندا بولىپ وتىر. 30-40 جىلدارداعى قازاق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ ءتۇپ ماقساتى شىڭجاڭ ولكەسىنەن تۇبەگەيلى قۇتىلىپ جەكە دارا ۇلتتىق اۆتونوميالى ەل بولۋ ەدى.

قوش، گازەتكە كەلەيىن. گازەت ىلە اسكەري گۋبەرنياسىندا 1912-جىلى جارىق كورگەن. 1912′دە بەيجىڭدە تسين يمپەرياسىنا قارسى اسكەري جانە ساياسي جىلىمىق توڭكەرىسى بولدى. سول جىلى تسين يمپەرياسىنىڭ ۇرىمجىدەگى شونجارلارىمەن 30 جىل بويى تىرەسىپ كەلە جاتقان جاپونيادا ءبىلىم العان جاس دەموكراتتارى قۇلجادا اسكەري رەۆوليۋتسيا جاساپ ۋاقىتشا اسكەري ۇكىمەت قۇرادى. ۋاقىتشا ۇكىمەت ءباسپاسوز اقپاراتىن نەگىزگە الىپ “白话日报” اتتى زاماناۋي گازەت ورگانىن قۇرادى، ءسويتىپ ىلە ۋالاياتىنداعى قازاق، ۇيعىر، قىرعىز، وزبەك، تاتار، نوعايلارعا ۇندەۋ جاريالايدى. كوپ وتپەي “ىلە ۋالاياتى” گازەتى “白话日报”-دىڭ قوسىمشا نۇسقاسى رەتىندە جارىق كورە باستايدى.

گازەتتە، ىلە ۋالاياتىنداعى قازاقتاردىڭ تۇرمىسى، جاعدايى، ماسەلەسى تۋراسىندا كوبىرەك تىلگە تيەك ەتكەن. گازەت تىلىندە ورىسشا تەرميندەر دە كەزدەسەدى.

kerey.kz

قازىرگى زاڭناما اياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي دامىتۋعا بولادى؟

kerey.kz

Zhalgas Yertay قازاقستان بيلىگى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن قاتاڭ شەشىمدەرگە بارعىسى كەلمەيدى دەيىك. بىراق قازىرگى زاڭناما اياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي دامىتۋعا بولادى؟ سونى ويلانىپ كورەيىك. قازاق ءتىلىن دامىتۋ جايىن ايتقان كەزدە قازاقستان بيلىگى قوعامدى ەكىگە بولەدى. ءبىرى – ءتىلدى دامىتۋدىڭ راديكال شەشىمدەرىن ۇستانادى، ەكىنشى جاعى – قازىرگى ستاتۋس-كۆونى ساقتاعىسى كەلەدى، ياعني ەشتەڭە وزگەرتپەي-اق قويايىق دەيدى. بىراق ەكى جولدى دا تاڭداماي، ورتاسىمەن ءجۇرۋدى ۇسىنىپ كورسەك قايتەدى!؟ باتىل قادامدارعا بارايىق، بىراق ول راديكال جول بولماسىن. قازاق ءتىلىن كۇشپەن ەمەس، ورتانى دامىتۋ ارقىلى كۇشەيتسەك بولادى. ياعني ادامدار ءتىلدى ۇيرەنىپ اۋرە بولماي-اق، حالىق جاي عانا قازاق ءتىلى اياسىندا ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەنسىن. نەگىزگى وي وسى. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ادامدار ورتانى
ەلدەس وردا، تاريحشى: «تۇركىستان» اتاۋىن قولدانۋ – ايماقتاعى جۇمساق كۇش پوزيتسياسىن نىعايتۋ ءتاسىلى

kerey.kz

فوتو اشىق دەرەككوزدەردەن الىندا وتكەن اپتادا تۇركيانىڭ ۇلتتىق ءبىلىم مينيسترلىگى مەكتەپ باعدارلاماسىنا «تۇركىستان» دەگەن تەرميندى ەنگىزگەن ەدى. شەتەل باسىلىمدارىنىڭ جازۋىنشا، بۇل اتاۋ ەندى «ورتالىق ازيا» ۇعىمىنىڭ ورنىنا قولدانىلماق. ءبىلىم ءمينيسترى يۋسۋف تەكين جاڭا اتاۋ تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعانىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، ۇكىمەت وقۋ باعدارلاماسىنان يمپەريالىق ماعىناسى بار گەوگرافيالىق اتاۋلاردى الىپ تاستاماقشى. ەڭ قىزىعى، «تۇركىستان» اۋماعىنا قازاقستاننان بولەك، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان مەن تاجىكستان جاتادى ەكەن. سونداي-اق كەيبىر باسىلىمدار بۇل تەرميننىڭ قىتايدىڭ باتىسىندا ورنالاسقان شىڭجان ولكەسىنە قاتىسى بارىن دا اتاپ ءوتتى. كەيبىر عالىمدار «ورتالىق ازيا» تەرمينى كولونياليزمنەن قالعانىن ءجيى اتاپ ءجۇر. حح عاسىرداعى الەمدىك اكادەميالىق عىلىمدى سول كەزدەگى ءىرى يمپەريالار قالىپتاستىرعاندىقتان، بۇگىندە مۇنداي تەرميندەر مەن اتاۋلار حالىق ساناسىنا ابدەن ءسىڭىپ
اباق انا جانە تاسبيكە انا

kerey.kz

ءمامي بي جۇرتبايۇلىنىڭ شەجىرەسىندە ايتىلۋىنشا كەرەي ۇلىسىنىڭ ارعى تەگى – شەپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كولدەي، يزەن، جۋسان سەكىلدى تايپالاردان تارالادى ەكەن. اتالعان تايپالاردىڭ ءبىرازى ەسكى تاريح بەتتەرىنەن كەزدەسسە، ەندى ءبىر ءبولىمى قازىرگە دەيىن كەرەي رۋىنداعى اتالاردىڭ ەسىمى رەتىندە اتالىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبىن ارعى تاريحتاعى اتالاردىڭ اتى وشپەسىن دەپ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ اتالار اتىن قايتا جاڭعىرتىپ قويعان داستۇرىنەن قاراۋ كەرەك. اباق اتاۋىنا كەلسەك، ارىدا كەرەي حانزادالارى مەن حانىشالارىنىڭ اراسىندا اباق، اباقبەردى، اباحان، اباقتاي، اباقاي، اباق بيكە سىندى ەسىمدەر بولعان. سول اتا-اپالارىنىڭ جولىن جالعاعان، توزىپ كەتكەن كەرەي ەلىنىڭ باسىن قوسىپ، وعان ءاز انا بولعان اباق ەسىمدى قاسيەتتى انا ومىردە بولعان ادام. قازاق تاريحىندا رۋ اتىنا اينالعان ءاز انالار از بولماعان. كورنەكتى جازۋشى،
تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»

kerey.kz

بۇل داعاندەل، باقاناس ولكەسىنەن شىققان بي ءۇيسىنباي جانۇزاقۇلى حاقىندا قۇراستىرىلىپ جازىلعان كىتاپ. تىڭ تولىقتىرىلعان ەڭبەكتە بولىس الدەكە كۇسەنۇلى، داعاندەلى بولىسىنىڭ باسشىلارى مەن بيلەرىمەن قاتار ءابدىراحمان ءالىمحانۇلى ءجۇنىسوۆ سىندى ايتۋلى تۇلعالار جايلى اڭگىمە قوزعالعان. ولاردىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەكتەرى، بيلىك، كەسىم – شەشىمدەرى، حالىق اۋزىندا قالعان قاناتتى سوزدەرى مەن ءومىر جولدارى، اتا – تەك شەجىرەسى قامتىلعان. سونىمەن قاتار مۇراعات دەرەكتەرىندەگى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. كىتاپقا ەسىمى ەنگەن ەرلەردىڭ زامانى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى تۋرالى جازىلعان كەي ماقالالار، جىر –داستاندار، ۇزىندىلەر ەنگەن. كىتاپ قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا ارنالعان. تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»، - جەبە باسپاسى، شىمكەنت قالاسى.134 بەت تولىق نۇسقاسىن تومەندەگى سىلتەمە ارقىلى وقي الاسىز. ءۇيسىنباي كىتاپ kerey.kz
تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ مەنشىگىندە

kerey.kz

شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام. جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ. كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى. ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.