كونە تۇركى تىلىندە «-ت» قوسىمشاسى «-لار»، «-لەر» دەگەن ماعىنادا جۇمسالعان. دەمەك، «كەرەيت» — «كەرەيلەر» دەگەن ءسوز. وسىنىڭ ءوزى-اق كەرەيلەر مەن كەرەيتتەردىڭ تاريحي تامىرلارىنىڭ ورتاق ەكەندىگىن اڭعارتادى.
12 عاسىردىڭ اياعىندا كەرەيلەر (كەرەيتتەر) مونعولدارعا قارسى كۇرەسىپ، ولاردان جەڭىلدى. كەرەيلەردىڭ ءبىر بولىگى شىڭعىس حانعا باعىنعىسى كەلمەي، دەشتى قىپشاق دالاسىنا اۋىپ بارىپ، جوشى ۇلىسىنا كىردى دە، كەيىننەن باتىي حاننىڭ شىعىس ەۋروپاعا جاساعان جورىقتارىنا قاتىستى. وزبەك حاندىعى تۇسىندا مۇحاممەد شايبانيدىڭ ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋىنا اتسالىستى. ولار وزدەرىنىڭ ەجەلگى اتىن (كەرەيت) ساقتاپ قالدى. كەيىن كىشى ءجۇزدىڭ قۇرامىنا «كەرەيت» دەگەن اتپەن كىردى.
كەرەيتتەردىڭ (كەرەيلەردىڭ) ەندى ءبىر ۇلكەن توبى «كەرەي» دەگەن اتپەن ورتا جۇزگە قوسىلدى. وسى ايتىلعاندار، قازاقستاننىڭ باتىسىنداعى، ارال تەڭىزى بويىنداعى كەرەيتتەر شىڭعىس حاننىڭ كەرەيلەرگە جاساعان 1203 جىلعى جورىعىنان كەيىن باتىسقا ءبولىنىپ كوشكەندەر دەپ جۇرگەندەردىڭ پىكىرىنىڭ شىندىققا جاقىن كەلەتىنىن بايقاتادى.
عالىمداردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن باسىن قاتىرىپ كەلگەن تاعى ءبىر مəسەلەسى، «كەرەيلەر مونعولتىلدەس بولعان با، جوق əلدە تۇركىتىدەس پە» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋ. ايتا كەتكەن ءجون، ولاردى تۇركىتىلدەستەرگە جاتقىزاتىندار اراسىندا راشيد-اد-دين، Əبىلعازى، ن.ا.اريستوۆ، ح.حوۆورس، ن.پوتانين، م.تىنىشباەۆ، Ə.مارعۇلان، س.امانجولوۆ، م.مۇقانوۆ، س.كوزين ءتəرىزدى كىسىلەر بار بولسا، ال ولاردى مونعولتىلدەستەر دەپ ويلايتىندار اراسىندا ۆ.بارتولد، ب.ۆلاديميرتسەۆ، س.كيسەلەۆ، ن.پوپپە، گ.سانجەەۆ، ۆ.ترەپاۆلوۆ ءتəرىزدى عالىمدار بار. ەگەر اڭداپ قارار بولساق، العاشقى توپتى قۇراۋشىلاردى نەگىزىنەن ەجەلگى تۇركىلەردىڭ جəنە كەيىنگى قازاقتاردىڭ ءدəستۇرلى دەرەكتەرىنەن، رۋلىق شەجىرەلەرىنەن ءبىرشاما نەمەسە جاقسى حاباردار زەرتتەۋشىلەر قۇرايتىنىن بايقاي الامىز. ال ەكىنشى توپتاعىلار — كەرىسىنشە، ءدəستۇرلى دەرەكتەردەن الشاق تۇرعاندار. وسىنىڭ وزىنەن-اق ءومىر شىندىعى كىمگە جاقىن ەكەندىگى اڭعارتا تۇسەدى.
راشيد-اد-دين ەرتەدەگى كەرەيلەر قاۋىمىنىڭ سەگىز تايپادان تۇرعانىن حابارلايدى دا، ولاردى كەلەسى رەتتىك تəرتىپپەن ورنالاستىرادى: «كەرەيت، جارقىن، قوڭقايت، ساقايت، تۋماۋت، البات، ءحاراشىن، حيركۇن». كەرەيتتەر وسى قۇرىلعان قاۋىمدا ۇستەمدىك جۇرگىزۋشى تايپا بولعان. ەلدى باسقارىپ وتىرعان حانداردىڭ əۋلەتى سولاردان شىققان. مەملەكەت تە سول əۋلەتتىڭ اتىمەن اتالعان [3; 24].
راشيد-اد-دين كەرەيتتەردىڭ جايلاۋ-قىستاۋلارىنىڭ ونون، كەرۋلەن، بۇرحان-حالدۋن، قالايىر، سەلەنگا، بارگۋدجين-توقۋم ءتəرىزدى وزەندەر مەن كولدەر بويلارىندا ورنالاسقاندارىن اتاپ كورسەتەدى. بۇل جەرلەردە مونعولتىلدەستەر دە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. ەگەر دە كەرەيتتەر و باستان-اق مونعولتىلدەس بولسا، وندا ولار وسىنداي اقۋالدا بىردەن-اق مونعولدارعا اينالىپ كەتۋلەرى كەرەك ەدى. الايدا ولاي بولا قويمادى. ونىڭ سەبەبى كەرەيتتەر تۇركىتىلدەستەر ۇرپاقتارى بولاتىن [2; 4]. بەلگىلى شىعىس زەرتتەۋشىسى گرۋمم-گرجيمايلو كەرەيلەر IX عاسىردان باستاپ تاريحقا əيگىلى بولعان دەسە، ن.اريستوۆ X عاسىردا كەرەيلەردىڭ جان سانى 900 مىڭ ادامعا جەتكەن دەيدى [1; 159].
ن.اريستوۆ حايدۋ حان (ۇگەدەيدىڭ نەمەرەسى) əسكەرىنىڭ دەنى كەرەيلەر مەن نايمانداردان تۇرعانىن ايتادى (1270–1301). كەرەيلەر بۇل كەزدە قارا ەرتىستىڭ جوعارى اعىسىندا تۇراتىن. تەمىر جورىقتارى كەزىندە (1370–1400) كەرەيلەر قارا ەرتىستەن الاكولگە دەيىن جəنە ەرەن-قابىرعا تاۋلارىن مەكەندەگەنىن بىلەمىز. جوڭعارلاردىڭ كۇشەيۋى 1399–1400 جىلداردا باستالعانى ءمəلىم. موعولستان حانى ءۋəيىس (1408–1428) جوڭعارلارمەن 61 رەت شايقاسىپ، تەك ءبىر رەت قانا جەڭىسكە جەتتى. 1420–1430 جىلدارى جوڭعارلار قازىرگى لەپسى ۋەزىنىڭ جەرىن باسىپ، كەرەيلەردى جان-جاققا بىتىراتىپ جىبەرەدى.
كەرەيلەردىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرى ارعىندارعا ۇقساس. ولاردىڭ اشامايلى رۋى باراقتىڭ تاشكەنت پەن حودجەنتكە قارسى جورىعىنا (1420 ج.) قاتىستى. 1723 جىلى كەرەيلەر (ارعىندار سياقتى) باسقالارعا قاراعاندا از شىعىنعا ۇشىرادى [4; 20–21].
شەجىرە قازاق ىشىندەگى كەرەيلەردى بوزانجار بيدەن (اقساقال) تاراتادى. ودان ويىق، تىلىك دەگەن ەكى تارماق ءوسىپ-ونەدى. ويىق تارماعى ۋاق ىشىنە ءوتىپ كەتەدى. تىلىك تارماعىنان جانشاۋلى، قۇلداۋلى، ساۋجايلى دەگەن ءۇش اتا شىعادى. ساۋجايلى اتاسى كىشى جۇزدەگى كەرەيتتەرگە قوسىلادى. قۇلداۋلىدان توقىمبەت، ونىڭ لاقاپ اتى «اربالى». بۇلار اشامايلىعا قوسىلىپ كەتەدى. جانشاۋلىدان — اشامايلى، ءشومىشتى، ەرشى. اشامايلىنىڭ ۇرانى — «شيباي». تاڭباسى — «اشاماي»
ەتنوگراف-جازۋشى اقسەلەۋ سەيدىمبەك «اباق انا جəنە كەرەيلەر» جايلى كەلەسىدەي دەرەكتەر كەلتىرەدى: «اباق ۇلى ءجۇز ءۇيسىن ىشىندەگى سارىمىرزا دەگەن كىسىنىڭ قىزى ەكەن. كەرەيدىڭ نەمەرەسى دانا ءبيدىڭ بالاسىنا اباق تۇرمىسقا شىعادى. شىمىر اتتى ءبىر بالا دۇنيەگە كەلگەن سوڭ، اباقتىڭ كۇيەۋى قايتىس بولىپتى. جەسىر قالعان اباققا سول كەزدىڭ əمەڭگەرلىك جولىمەن ۋاقتىڭ نەمەرەلەرى سوز سالادى. الايدا ءسوز سالعاندارعا اباق جولىن بەرىپ، كەرەيدىڭ شاڭىراعىن قۇلاتپاي، ءتۇتىنىن تۇتەتىپ وتىراتىندىعىن ايتادى. وسىدان كەيىن ۋاق ۇرپاقتارى اباقتى شەتقاقپايلاپ، قاعاجۋ كورسەتە باستايدى. سودان، əبدەن شىدامى تاۋسىلعان، اباق توركىنىنە كوشىپ كەتەدى. توركىنى اباقتى قۇشاق جايا قارسى الىپ، əلپەشتەپ ۇستايدى. Əسىرەسە جيەنى شىمىردى ۇلى ءجۇز ەلى ەركەلەتىپ، بەتىنەن قاقپاي وسىرەدى. بۇل كەزدە توقتاسقان سارىمىرزا قارت شىمىرعا الابوتەن باۋىر باسىپ، ەل ىشىندەگى تويلاردا، باس قوسۋلاردا جانىنان قالدىرماي وزىمەن بىرگە الىپ جۇرەدى. مۇندايدا سارىمىرزانىڭ ىقىلاسى تۇسكەن بالاعا سىرت كوزدىڭ دە نازارى اۋىپ: «بۇل قاي بالاڭىز؟» — دەپ سۇراسا، سارىمىرزا: «مەنىڭ اشامايلى كەرەيىم عوي»، — دەپ جاۋاپ بەرەتىن كورىنەدى. شىمىر ناعاشىسىنان جاقسى تəربيە الىپ، ەل اۋزىنا ىلىنگەن ازامات بولىپ، ۇرپاعى ءوسىپ-ونگەن ءبىر ارىس ەلگە اينالعان. الايدا «شىمىر» اتى ۇمىت بولىپ، ناعاشىسى سارىمىرزانىڭ دۋالى اۋزىمەن ايتىلعان ءسوزدى بىلايعى جۇرت تا قايتالاپ، «اشامايلى كەرەي» دەپ اتاپ كەتىپ ەدى دەيدى. ءسويتىپ، ودان تاراعان كەيىنگى ۇرپاقتارى دا «اشامايلى كەرەي» اتانىپ كەتەدى.
اباق بəيبىشە بەتىنە قاراپ وتىرعان جالعىز بالاسى شىمىردى جاس كەزىندە وقۋ وقىتىپ، ءبىلىم بەرۋدى ارمان ەتەدى. سول كەزدە ءۇيسىن ەلىندە ارعى تەگى نە تۇرىك، نە وزبەك ءنəزىر دەگەن مولدا بولعان ەكەن. اباق بəيبىشە بالاسى شىمىردى قولىنان جەتەلەپ نəزىرگە الىپ كەلەدى. ءنəزىر مولدا مəن-جايدى سۇراپ العان سوڭ بىلاي دەيدى: «يسلام ءدىنىنىڭ شاريعاتى بويىنشا جاس əيەلدىڭ نەكەسىز جۇرۋىنە بولمايدى، مىندەتتى تۇردە نەكەلەسۋى كەرەك. كۇيەۋى جوق نەكەسىز وتىرعان جاس əيەلدىڭ قولىنان تاماق ءىشۋ دە حارام. تىپتەن، ونداي əيەل سۋ العان بۇلاقتىڭ ەتەگىندە وتىرعان ەلدىڭ سول بۇلاق سۋىمەن دəرەت الۋىنا دا بولمايدى، دəرەتى بۇزىلادى. سوندىقتان بىرەۋمەن نەكەلەسۋىڭ كەرەك، سونسوڭ عانا بالاڭدى قۇداي جولىمەن تəربيەلەۋگە بولادى».
ءنəزىر مولدانىڭ مۇنداي پəتۋاسىنان كەيىن اباق انا ءəرى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ كەلەدى دە: «مولدەكە، مەن مىنانداي ءبىر ويعا كەلدىم. مەن توركىن جۇرتىمدا وتىرمىن، ءسوز سالاتىن əمەڭگەرىمنىڭ جوق ەكەنىن بىلەسىز. سوندىقتان پەرزەنتىمنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءوزىڭىزدىڭ ەتەگىڭىزدەن ۇستاسام با دەگەن ويعا كەلدىم. الايدا ءبىر شارتىم بار، سىزبەن نەكەلەسكەن سوڭ تاپقان ۇرپاقتى «كەرەي» دەپ اتاۋعا ماقۇل بولساڭىز عانا، نەكەلىك پارىزىما توقتايمىن»، — دەگەن تىلەگىن بىلدىرەدى. اباق انانىڭ بۇل تىلەگىن ءنəزىر مولدا قابىل الىپ، نەكەلەسەدى.
اباق پەن ءنəزىردىڭ اراسىنان تۋعان بالا «كەرەي» دەپ اتالادى. كەيبىر شەجىرە دەرەگىندە كەرەيدىڭ ءوڭى قارا بولعان سوڭ، ونى قاراقوجا (قۇتتىقوجا) دەپ تە اتاۋشى ەدى دەيدى. ەرجەتە كەلە كەرەيدىڭ قادىرى ارتىپ، توڭىرەگى قارا بي دەپ اتاپ ەدى دەگەن دە ءسوز بار.مىنە، وسى كەرەيدەن (قۇتتىقوجادان، كاراقوجادان) — مايقى تۋادى. بۇل شىڭعىس حان زامانىنداعى مايقى بي ەمەس. مايقىنىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارىنان ون ەكى اتا اباق كەرەيلەر تاراپ ەدى دەيدى»
قازاق شەجىرەسىندەگى اباق كەرەي مەن اشامايلى كەرەي اتتارىنىڭ شىعۋ تەگىن تەرگەگەن تۇستارىنا ۇڭىلسەك، اباقتى كەرەيدىڭ اقىلباي اتتى ۇرپاعىنىڭ بəيبىشەسىنىڭ اتى ەدى دەگەن تۇسىندىرمەگە جولىعامىز. ونىڭ ەسىمى əۋەلى اپپاق ەكەن، كەلە-كەلە اباققا اينالعان. قازىر «12 اتا اباق» دەپ جۇرگەن بىرلەستىك əۋ باستا سول اباق بəيبىشەنىڭ ءوزى تəربيەلەگەن ون ەكى نەمەرەسىنەن وربىگەن دەلىنەدى. ال اشامايلىنىڭ əۋەلگى اتى عالي ەكەن (ەندى ءبىر شەجىرەدە اقبەردى), əكەسى اشامايعا مىنگىزىپ بارىپ كەلىنشەك الىپ بەرگەندىكتەن، اشامايلى اتانىپتى دەلىنەدى.
ر.س.كارەنوۆتىڭ “كەرەي تايپاسىنىڭ ەتنيكالىق شىعۋ تەگى جəنە شەجىرەسى” اتتى ماقالاسىنان الىندى.
پىكىر قالدىرۋ