وتكەن اپتادا رەسەيدىڭ سوچي قالاسىندا حالىقارالىق “ۆالداي” پىكىرتالاس كلۋبىندا سويلەگەن سوزىندە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ رەسەيدى “ۇلى مەملەكەت” دەپ اتادى. قازاقستان باسشىسى ورتالىق ازيانىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءبىر “بولىگى” بولعانىن ايتىپ، قازىر دە ماسكەۋدىڭ ورتالىق ازيادا “جەتەكشى ورىنعا يە بولۋى كەرەكتىگىنە” توقتالدى. الايدا ونىڭ رەسەي تۋرالى پىكىرى قازاقستانداعى رەسمي باسپاسوزدە دە، پرەزيدەنتتىڭ رەسمي سايتىندا دا جاريالانعان جوق. تەك “ەگەمەن قازاقستان” گازەتى پرەزيدەنتتىڭ “رەسەيدىڭ الەم الدىنداعى ايتۋلى شەشىمدەر قابىلداۋ كەزىندەگى مۇددەسى مەن ىقپالىندا ۆ.ءپۋتيننىڭ ەڭبەگى زور ەكەنىن” اتاعانىن حابارلادى.
اتالعان جيىننىڭ سوڭعى كۇنىندەگى پلەنارلىق وتىرىسقا رەسەيدىڭ ءوزىن قوسقاندا بەس ەلدىڭ باسشىسى قاتىستى. وندا يوردانيا كورولى، رەسەي، ازەربايجان، قازاقستان جانە فيليپپين پرەزيدەنتتەرى ازيادا قالىپتاسقان احۋالعا بايلانىستى پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. بۇل جولعى جيىن “شىعىس شاپاعى جانە الەمدىك ساياسي قۇرىلىم” تاقىرىبىندا ءوتتى.
رەسەيدى دارىپتەۋگە ۇلاسقان قىتاي ماتەلى
پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ايتۋىنشا، قىتايدىڭ ء“بىر بەلدەۋ – ءبىر جول” جوباسىمەن تىعىز بايلانىستاعى قازاقستاننىڭ “نۇرلى جول” ينفراقۇرىلىمدىق جوباسى ەۋرازيا ەكونوميكالىق كەڭىستىگىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ كەلەدى. قازاقستان باسشىسى ەكى ەلمەن دە قاتىناستىڭ نەگىزىنەن وسى باعىتتا دامىپ كەلە جاتقانىن كورسەتۋگە تىرىستى. قۇرامىنا قىتاي دا، رەسەي دە مۇشە بولىپ وتىرعان شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن توقاەۆ ىنتىماقتاستىقتىڭ ءساتتى ۇلگىسى رەتىندە اتادى.
كەزىندە سوۆەت وداعىنىڭ پەكيندەگى ەلشىلىگىندە بەس جىل حاتشىلىق قىزمەتتە بولعان توقاەۆ بۇعان قوسا قايشىلىقتى جايلارعا توقتالىپ، ازيانىڭ قىتايدا ايتىلاتىنداي ء“بىر كورپەنىڭ استىندا جاتىپ، ءتۇرلى ءتۇس كورەتىنىن” ايتىپ ءوتتى. قازاقستان باسشىسى كليماتتىڭ وزگەرۋىنە مەڭزەپ، عالامدىق جىلىنۋ “مۇزدىقتاردىڭ ەرۋىن، شولەيتتەر مەن توپىراقتىڭ قۇنارسىزدانۋىن جىلدامداتىپ جىبەرەدى” دەدى. الايدا توقاەۆ پىكىرتالاس كەزىندە كليماتتىڭ وزگەرۋى تۋرالى ماسەلە ەسكى جىر ەكەنىن دە ايتىپ، رەپليكا بىلدىرەدى.
- ازياداعى قاقتىعىستار سۋ كوزدەرىن ءادىل ءبولۋ، تازا اۋىز سۋ كوزدەرىن باقىلاۋعا قاراي ويىسۋى مۇمكىن. بۇل ورتالىق ازيا ايماعىنداعى تۇراقسىزدىق تۋدىرۋى ىقتيمال ماسەلەنىڭ ءبىرى ەكەنى بەلگىلى، – دەدى توقاەۆ.
قازاقستان پرەزيدەنتى جالپى ازيانىڭ قاۋىپسىزدىگىندە ورتالىق ازيا ماڭىزدى فاكتورعا اينالعانىن ايتىپ، ونى شەشۋدەگى رەسەيدىڭ ورنىنا نازار اۋدارتۋعا تىرىستى.
- وسى ايماقتا الەمدەگى جەتەكشى مەملەكەتتەردىڭ مۇددەسى توعىسىپ جاتقانىن جاقسى بىلەسىزدەر. مەن بۇل ايماقتا رەسەي جەتەكشى رول ويناۋعا ءتيىستى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى تاريحي جاعىنان الىپ قاراعاندا، ورتالىق ازيا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءبىر بولىگى بولدى. سوندىقتان ساياساتتا بولسىن، ەكونوميكادا بولسىن، وسى ايماقتاعى رەسەيدىڭ ۇزاق مەرزىمدى قۇزىرى تولىقتاي تابيعي جايت، – دەيدى ول. توقاەۆ حالىقارالىق “ۆالداي” پىكىرتالاس كلۋبىنداعى ءسوزىنىڭ سوڭىندا تاعى دا ماسكەۋگە كوپشىك تاستايدى.
- مەنىڭ پايىمداۋىمشا، رەسەي – ۇلى مەملەكەت. قازىرگى الەمدە ءبىر دە ءبىر عالامدىق بولسىن، ايماقتىق بولسىن، پروبلەمالار رەسەيدىڭ كونسترۋكتيۆتى تۇردە قاتىسۋىنسىز شەشىلمەيتىنىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى، – دەگەن قازاقستان پرەزيدەنتى مۇنى رەسەيلىك ارىپتەسى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ ء“ابسوليۋتتى نەگىزگى ەڭبەگىمەن” بايلانىستىرادى.
توقاەۆ “ۆالداي” كلۋبىنداعى پىكىرتالاس كەزىندە قازاقستاننىڭ ءبىر مەزگىلدە قىتاي مەن رەسەيدىڭ جوبالارىنا قاتار قاتىسۋى تۋرالى سۇراققا دا جاۋاپ بەرگەن. قازاقستان باسشىسى مۇندايدا ماسەلەنى قىتاي مەن رەسەي جوبالارىنا بىرىگىپ قاتىسۋمەن (سينەرگيا) بايلانىستىرادى. “قىتايدىڭ “جاڭا جىبەك جولى” ء(“بىر بەلدەۋ – ءبىر جول” دەپ تە اتالادى – ازاتتىق) مەگاجوباسى ءبىزدىڭ ەلدەردىڭ قاتىسۋىنسىز جۇزەگە اسۋى مۇمكىن ەمەس” دەيدى ول.
قازاقستان پرەزيدەنتى قازىرگى الەمدە تابيعي رەسۋرستاردى ءوندىرىپ، ساتۋ وزىندىك ورىنعا يە بولعانىمەن، جاقىن ارادا كولىك-لوگيستيكا سالاسى كىرىس كەلتىرۋ جاعىنان ءبىرىنشى ورىنعا شىعۋى ابدەن مۇمكىن دەپ سانايدى. قازاقستاننىڭ مەگاجوباعا جۇمىلۋ باعىتىنداعى ارەكەتىن جالعاستىرا بەرەتىنىن ايتقان توقاەۆ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتى دا وتە ماڭىزدى ينتەگراتسيالىق بىرلەستىك دەپ اتاعان. ونىڭ پايىمداۋىنشا، ەۋرازيا وداعى “جاڭا جىبەك جولى” جوباسىمەن تابيعي تۇردە تۇيىسەدى.
بيلىكتەن كەتۋىن كۇتۋ ستراتەگياسى
“ۆالداي” پىكىرتالاس كلۋبىندا قازاقستان باسشىسى ورتالىق ازيا ايماعىندا رەسەي قۇزىرىنىڭ ودان ارمەن كەڭەيۋىنە مۇددەلىلىك تانىتتى. بۇل ايماق ەلدەرىنە قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟ بۇعان قوسا قازاقستان قىتاي جانە رەسەي باستاتقان ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارعا بەلسەندى تۇردە قاتىسا بەرەتىنىن قۋاتتادى. مۇنىڭ ءبارى قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە قىتاي جوبالارىنا قارسىلىق بايقالعان تۇستا ايتىلعانى نازار اۋدارتادى. بۇل تۋرالى ازاتتىق كەيبىر ساراپشىلاردان سۇراپ كوردى.
پاريجدە تۇراتىن وزبەكستاندىق ساياساتتانۋشى كاموليددين راببيموۆ توقاەۆ پىكىرىنىڭ استارىن رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ “سوۆەت وداعىنىڭ قۇلاۋى – 20 عاسىردىڭ گەوساياسي تراگەدياسى” دەگەن كوزقاراسىمەن بايلانىستىرادى. ونىڭ ايتۋىنشا، پۋتين وسى كوزقاراسى ارقىلى جاڭا فورماتتاعى وداقتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى قالايدى. “پوستسوۆەتتىك كەڭىستىكتەگى قاقتىعىستاردىڭ بارلىعىنا دەرلىك رەسەي تىكەلەي ارالاسىپ وتىر. ۋكراينا، كاۆكاز، بالتىق بويى ەلدەرىندەگى جاعدايدان وسىنى كورەمىز” دەيدى ساراپشى.
- قازاقستان رەسەي تاراپىنان بولۋى ىقتيمال بارلىق قاتەردىڭ الدىن العىسى كەلەدى. سوندىقتان دا قازاقستان ءوزىنىڭ رەسەيگە جاۋ ەمەس، دوس، ستراتەگيالىق ارىپتەس ەكەنىن كورسەتپەك. ءوزىنىڭ وسى ەلگە وداقتاستىق، دوستىق نيەتىن وقتىن-وقتىن جاريالاۋى ارقىلى قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋدى كوزدەيدى. بۇل بەلگىلى ءبىر مولشەردە قايشىلىقتى ماسەلە بولىپ تا كورىنۋى مۇمكىن جانە مۇنداي ارەكەت پۋتينگە ۇنامايدى دا. ادەتتە، رەسەي – بەلارۋس جانە رەسەي-قازاقستان باسشىلارى اراسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر وتە كوپ. بىراق سونىڭ ءبارى جاريا بولماۋى مۇمكىن. بىراق ءبىر نارسە انىق. ولاردىڭ ءبارى ءپۋتيننىڭ بيلىكتەن كەتۋىن كۇتەدى. سوندىقتان ول بيلىكتەن كەتكەنگە دەيىن رەسەيگە قاتىستى ديپلوماتيالىق مانەۆرلار بولا بەرەدى، – دەيدى كاموليددين راببيموۆ ازاتتىققا.
قىتايعا قارسى كوڭىل-كۇي رەسەيگە ىڭعايلى ما؟
رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى قۇزىرى تۋرالى ماسەلەدە ساياساتتانۋشى كاموليددين راببيموۆ قازاقستاننىڭ ايماقتاعى وزگە دە ەلدەرمەن اراسىندا قايشىلىق بولمايتىنىن ايتادى.
- ورتالىق ازيا ەلدەرى باسشىلارى ءپۋتيننىڭ كىم ەكەنىن بىلەدى جانە توقاەۆ پىكىرىنىڭ استارىن ۇعادى دەپ ەسەپتەيمىن. ەگەر يسلام كاريموۆ بولعاندا، ول بىردەڭە ايتىپ قالۋى مۇمكىن ەدى. دەگەنمەن ورتالىق ازيانىڭ وزگە ەلدەرى قازاقستاننىڭ ايماق اتىنان سويلەۋىن قۋاتتامايدى جانە ولارعا بۇل ۇناماۋى دا مۇمكىن، الايدا ولار توقاەۆتىڭ بۇل ايتقاندارىنىڭ توركىنىن ءتۇسىنىپ وتىر دەپ ويلايمىن، – دەيدى ساراپشى.
كاموليددين راببيموۆتىڭ پىكىرىنشە، سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا ورتالىق ازيادا قىتايعا قارسى كوڭىل-كۇي كۇشەيە تۇسكەن. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە قىتايدىڭ شىڭجاڭداعى ساياساتىنا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. بيىلعى جازدا بۇۇ-دا 37 ەلدىڭ وكىلى ۇيىمنىڭ ادام قۇقىعى جونىندەگى كەڭەسىنە حات جازىپ، قىتايدىڭ شىڭجاڭداعى ساياساتىن قولداعان. قول قويعاندار اراسىندا، راببيموۆتىڭ ايتۋىنشا، تۇركىمەنستان مەن تاجىكستانعا قوسا وزبەكستان دا بولعان. ال قازاقستان مەن قىرعىزستان قالىس قالدى.
وقي وتىرىڭىز: قازاقستاننىڭ كورشىلەرى مەن وداقتاستارى شىڭجاڭداعى ساياساتتى نەگە قولدادى؟
قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى، بۇرىنعى ديپلومات قازبەك بەيسەباەۆ توقاەۆتىڭ “ۆالداي” پىكىرتالاس كلۋبىندا ايتقاندارىن ورتالىق ازيانىڭ ەرەكشە ورنىن كورسەتتى دەپ باعالايدى. ونىڭ ايتۋىنشا، توقاەۆ تىڭ جاڭالىق اشقان جوق.
- رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى ورنى تۋرالى پرەزيدەنت توقاەۆ قازاقستاننىڭ ۇستانىمىن عانا ايتتى. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ قاي-قايسىسى بولسىن، رەسەيمەن ەكونوميكالىق بايلانىسقا مۇددەلى. ماسەلەن، رەسەي وزبەكستانعا اەس سالىپ بەرمەكشى. سوندىقتان دا قازاقستان باسشىسىنىڭ رەسەيدىڭ ايماقتاعى ورنى تۋرالى ايتقانى – قالىپتى ديپلوماتيالىق ءىلتيپات-رەۆەرانس، – دەيدى قازبەك بەيسەباەۆ.
ال تاعى ءبىر قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ مۇنىڭ الدىندا قىتايعا ساپارلاعانىنا جانە امەريكاعا ساپارىندا اقش باسشىسى ترامپپەن كەزدەسكەنىنە نازار اۋدارادى.
- سونىڭ ءبارىن اقتاپ الۋ ءۇشىن، بەيرەسمي جيىندا رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى ورنى تۋرالى وسىلاي ايتىلدى دەپ ويلايمىن. توقاەۆ وسى پىكىرىمەن رەسەيدىڭ كوڭىلىن ورنىقتىرۋعا تىرىستى، – دەيدى ساراپشى. ءازىمباي عاليدىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان قوعامىندا سوڭعى كەزدە بايقالعان قىتايعا قارسى كوڭىل-كۇي رەسەيگە دە ىڭعايلى بولىپ وتىر.
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ قىركۇيەكتە پەكينگە ساپارمەن بارار الدىندا قازاقستاننىڭ بىرنەشە قالاسىندا نارازىلىق اكتسياسىنا شىققاندار قىتايدىڭ ورتالىق ازياداعى تابيعي رەسۋرستارعا باي ەلگە قارجى مەن ينۆەستيتسيالىق جوبالار ۇسىنۋ ارقىلى “ىقپالىن كۇشەيتكەنىن” ايتىپ، توقاەۆتى ساپاردان باس تارتۋعا شاقىرعان.
ال شىڭجاڭداعى قازاقتار مەن ۇيعىرلاردىڭ قىسىم كورىپ، لاگەرگە قامالعانى تۋرالى اقپارات 2017 جىلى كوكتەمىندە تاراي باستاعان. وتكەن جىلى بۇۇ شىڭجاڭدا ميلليونعا جۋىق ەتنيكالىق ۇيعىر مەن وزگە دە تۇركىتىلدەس ۇلت وكىلدەرىن قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى “ساياسي تاربيە لاگەرلەرىندە” ۇستاپ وتىرعانى تۋرالى مالىمدەگەن. باسىندا مۇنداي اقپاراتتى تەرىستەگەن پەكين كەيىن ونى “ەكسترەميزمگە قارسى شارا” دەپ تۇسىندىرگەن جانە ساياسي لاگەرلەردى ء“تىل ۇيرەنىپ، كاسىپكە باۋليتىن ورتالىقتار” دەپ اتاعان. قازاقستان شىڭجاڭداعى قازاقتار ماسەلەسىن باسىندا “قىتايدىڭ ىشكى ءىسى” دەپ اتاعانىمەن، كەيىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى شىڭجاڭداعى قازاقتار ماسەلەسى ديپلوماتيالىق جولدارمەن شەشىلىپ جاتقانىن حابارلاعان.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ