Ötken aptada Reseydiñ Soçi qalasında halıqaralıq “Valday” pikirtalas klubında söylegen sözinde Qazaqstan prezidenti Qasım-Jomart Toqaev Reseydi “wlı memleket” dep atadı. Qazaqstan basşısı Ortalıq Aziyanıñ Resey imperiyasınıñ bir “böligi” bolğanın aytıp, qazir de Mäskeudiñ Ortalıq Aziyada “jetekşi orınğa ie boluı kerektigine” toqtaldı. Alayda onıñ Resey turalı pikiri Qazaqstandağı resmi baspasözde de, prezidenttiñ resmi saytında da jariyalanğan joq. Tek “Egemen Qazaqstan” gazeti prezidenttiñ “Reseydiñ älem aldındağı aytulı şeşimder qabıldau kezindegi müddesi men ıqpalında V.Putinniñ eñbegi zor ekenin” atağanın habarladı.
Atalğan jiınnıñ soñğı künindegi plenarlıq otırısqa Reseydiñ özin qosqanda bes eldiñ basşısı qatıstı. Onda Iordaniya koroli, Resey, Äzerbayjan, Qazaqstan jäne Filippin prezidentteri Aziyada qalıptasqan ahualğa baylanıstı pikirlerin bildirdi. Bwl jolğı jiın “Şığıs şapağı jäne älemdik sayasi qwrılım” taqırıbında ötti.
RESEYDİ DÄRİPTEUGE WLASQAN QITAY MÄTELİ
Prezident Toqaevtıñ aytuınşa, Qıtaydıñ “Bir beldeu – bir jol” jobasımen tığız baylanıstağı Qazaqstannıñ “Nwrlı jol” infraqwrılımdıq jobası Euraziya ekonomikalıq keñistiginiñ bir böligi bolıp keledi. Qazaqstan basşısı eki elmen de qatınastıñ negizinen osı bağıtta damıp kele jatqanın körsetuge tırıstı. Qwramına Qıtay da, Resey de müşe bolıp otırğan Şanhay ıntımaqtastıq wyımın Toqaev ıntımaqtastıqtıñ sätti ülgisi retinde atadı.
Kezinde Sovet odağınıñ Pekindegi elşiliginde bes jıl hatşılıq qızmette bolğan Toqaev bwğan qosa qayşılıqtı jaylarğa toqtalıp, Aziyanıñ Qıtayda aytılatınday “bir körpeniñ astında jatıp, türli tüs köretinin” aytıp ötti. Qazaqstan basşısı klimattıñ özgeruine meñzep, ğalamdıq jılınu “mwzdıqtardıñ eruin, şöleytter men topıraqtıñ qwnarsızdanuın jıldamdatıp jiberedi” dedi. Alayda Toqaev pikirtalas kezinde klimattıñ özgerui turalı mäsele eski jır ekenin de aytıp, replika bildiredi.
- Aziyadağı qaqtığıstar su közderin ädil bölu, taza auız su közderin baqılauğa qaray oyısuı mümkin. Bwl Ortalıq Aziya aymağındağı twraqsızdıq tudıruı ıqtimal mäseleniñ biri ekeni belgili, – dedi Toqaev.
Qazaqstan prezidenti jalpı Aziyanıñ qauipsizdiginde Ortalıq Aziya mañızdı faktorğa aynalğanın aytıp, onı şeşudegi Reseydiñ ornına nazar audartuğa tırıstı.
- Osı aymaqta älemdegi jetekşi memleketterdiñ müddesi toğısıp jatqanın jaqsı bilesizder. Men bwl aymaqta Resey jetekşi rol' oynauğa tiisti dep oylaymın. Öytkeni tarihi jağınan alıp qarağanda, Ortalıq Aziya Resey imperiyasınıñ bir böligi boldı. Sondıqtan sayasatta bolsın, ekonomikada bolsın, osı aymaqtağı Reseydiñ wzaq merzimdi qwzırı tolıqtay tabiği jayt, – deydi ol. Toqaev halıqaralıq “Valday” pikirtalas klubındağı söziniñ soñında tağı da Mäskeuge köpşik tastaydı.
- Meniñ payımdauımşa, Resey – wlı memleket. Qazirgi älemde bir de bir ğalamdıq bolsın, aymaqtıq bolsın, problemalar Reseydiñ konstruktivti türde qatısuınsız şeşilmeytinin eşkim de joqqa şığara almaydı, – degen Qazaqstan prezidenti mwnı reseylik äriptesi Vladimir Putinniñ “absolyutti negizgi eñbegimen” baylanıstıradı.
Toqaev “Valday” klubındağı pikirtalas kezinde Qazaqstannıñ bir mezgilde Qıtay men Reseydiñ jobalarına qatar qatısuı turalı swraqqa da jauap bergen. Qazaqstan basşısı mwndayda mäseleni Qıtay men Resey jobalarına birigip qatısumen (sinergiya) baylanıstıradı. “Qıtaydıñ “Jaña Jibek jolı” (“Bir beldeu – bir jol” dep te ataladı – Azattıq) megajobası bizdiñ elderdiñ qatısuınsız jüzege asuı mümkin emes” deydi ol.
Qazaqstan prezidenti qazirgi älemde tabiği resurstardı öndirip, satu özindik orınğa ie bolğanımen, jaqın arada kölik-logistika salası kiris keltiru jağınan birinşi orınğa şığuı äbden mümkin dep sanaydı. Qazaqstannıñ megajobağa jwmılu bağıtındağı äreketin jalğastıra beretinin aytqan Toqaev Euraziyalıq ekonomikalıq odaqtı da öte mañızdı integraciyalıq birlestik dep atağan. Onıñ payımdauınşa, Euraziya odağı “Jaña Jibek jolı” jobasımen tabiği türde tüyisedi.
BILİKTEN KETUİN KÜTU STRATEGIYASI
“Valday” pikirtalas klubında Qazaqstan basşısı Ortalıq Aziya aymağında Resey qwzırınıñ odan ärmen keñeyuine müddelilik tanıttı. Bwl aymaq elderine qalay äser etui mümkin? Bwğan qosa Qazaqstan Qıtay jäne Resey bastatqan infraqwrılımdıq jobalarğa belsendi türde qatısa beretinin quattadı. Mwnıñ bäri Qazaqstannıñ öz işinde Qıtay jobalarına qarsılıq bayqalğan twsta aytılğanı nazar audartadı. Bwl turalı Azattıq keybir sarapşılardan swrap kördi.
Parijde twratın özbekstandıq sayasattanuşı Kamoliddin Rabbimov Toqaev pikiriniñ astarın Resey prezidenti Vladimir Putinniñ “Sovet odağınıñ qwlauı – 20 ğasırdıñ geosayasi tragediyası” degen közqarasımen baylanıstıradı. Onıñ aytuınşa, Putin osı közqarası arqılı jaña formattağı odaqtı qayta qalpına keltirudi qalaydı. “Postsovettik keñistiktegi qaqtığıstardıñ barlığına derlik Resey tikeley aralasıp otır. Ukraina, Kavkaz, Baltıq boyı elderindegi jağdaydan osını köremiz” deydi sarapşı.
- Qazaqstan Resey tarapınan boluı ıqtimal barlıq qaterdiñ aldın alğısı keledi. Sondıqtan da Qazaqstan öziniñ Reseyge jau emes, dos, strategiyalıq äriptes ekenin körsetpek. Öziniñ osı elge odaqtastıq, dostıq nietin oqtın-oqtın jariyalauı arqılı Qazaqstan öz täuelsizdigin nığaytudı közdeydi. Bwl belgili bir mölşerde qayşılıqtı mäsele bolıp ta körinui mümkin jäne mwnday äreket Putinge wnamaydı da. Ädette, Resey – Belarus' jäne Resey-Qazaqstan basşıları arasında kelispeuşilikter öte köp. Biraq sonıñ bäri jariya bolmauı mümkin. Biraq bir närse anıq. Olardıñ bäri Putinniñ bilikten ketuin kütedi. Sondıqtan ol bilikten ketkenge deyin Reseyge qatıstı diplomatiyalıq manevrlar bola beredi, – deydi Kamoliddin Rabbimov Azattıqqa.
QITAYĞA QARSI KÖÑİL-KÜY RESEYGE IÑĞAYLI MA?
Reseydiñ Ortalıq Aziyadağı qwzırı turalı mäselede sayasattanuşı Kamoliddin Rabbimov Qazaqstannıñ aymaqtağı özge de eldermen arasında qayşılıq bolmaytının aytadı.
- Ortalıq Aziya elderi basşıları Putinniñ kim ekenin biledi jäne Toqaev pikiriniñ astarın wğadı dep esepteymin. Eger Islam Karimov bolğanda, ol birdeñe aytıp qaluı mümkin edi. Degenmen Ortalıq Aziyanıñ özge elderi Qazaqstannıñ aymaq atınan söyleuin quattamaydı jäne olarğa bwl wnamauı da mümkin, alayda olar Toqaevtıñ bwl aytqandarınıñ törkinin tüsinip otır dep oylaymın, – deydi sarapşı.
Kamoliddin Rabbimovtıñ pikirinşe, soñğı eki-üş jılda Ortalıq Aziyada Qıtayğa qarsı köñil-küy küşeye tüsken. Bwl birinşi kezekte Qıtaydıñ Şıñjañdağı sayasatına baylanıstı boluı mümkin. Biılğı jazda BWW-da 37 eldiñ ökili wyımnıñ Adam qwqığı jönindegi keñesine hat jazıp, Qıtaydıñ Şıñjañdağı sayasatın qoldağan. Qol qoyğandar arasında, Rabbimovtıñ aytuınşa, Türkimenstan men Täjikstanğa qosa Özbekstan da bolğan. Al Qazaqstan men Qırğızstan qalıs qaldı.
Oqi otırıñız: Qazaqstannıñ körşileri men odaqtastarı Şıñjañdağı sayasattı nege qoldadı?
Qazaqstandıq sayasattanuşı, bwrınğı diplomat Qazbek Beysebaev Toqaevtıñ “Valday” pikirtalas klubında aytqandarın Ortalıq Aziyanıñ erekşe ornın körsetti dep bağalaydı. Onıñ aytuınşa, Toqaev tıñ jañalıq aşqan joq.
- Reseydiñ Ortalıq Aziyadağı ornı turalı prezident Toqaev Qazaqstannıñ wstanımın ğana ayttı. Ortalıq Aziya elderiniñ qay-qaysısı bolsın, Reseymen ekonomikalıq baylanısqa müddeli. Mäselen, Resey Özbekstanğa AES salıp bermekşi. Sondıqtan da Qazaqstan basşısınıñ Reseydiñ aymaqtağı ornı turalı aytqanı – qalıptı diplomatiyalıq iltipat-reverans, – deydi Qazbek Beysebaev.
Al tağı bir qazaqstandıq sayasattanuşı Äzimbay Ğali prezident Toqaevtıñ mwnıñ aldında Qıtayğa saparlağanına jäne Amerikağa saparında AQŞ basşısı Tramppen kezdeskenine nazar audaradı.
- Sonıñ bärin aqtap alu üşin, beyresmi jiında Reseydiñ Ortalıq Aziyadağı ornı turalı osılay aytıldı dep oylaymın. Toqaev osı pikirimen Reseydiñ köñilin ornıqtıruğa tırıstı, – deydi sarapşı. Äzimbay Ğalidıñ aytuınşa, Qazaqstan qoğamında soñğı kezde bayqalğan Qıtayğa qarsı köñil-küy Reseyge de ıñğaylı bolıp otır.
Qazaqstan prezidenti Qasım-Jomart Toqaev qırküyekte Pekinge saparmen barar aldında Qazaqstannıñ birneşe qalasında narazılıq akciyasına şıqqandar Qıtaydıñ Ortalıq Aziyadağı tabiği resurstarğa bay elge qarjı men investiciyalıq jobalar wsınu arqılı “ıqpalın küşeytkenin” aytıp, Toqaevtı sapardan bas tartuğa şaqırğan.
Al Şıñjañdağı qazaqtar men wyğırlardıñ qısım körip, lager'ge qamalğanı turalı aqparat 2017 jılı kökteminde taray bastağan. Ötken jılı BWW Şıñjañda millionğa juıq etnikalıq wyğır men özge de türkitildes wlt ökilderin Qıtaydıñ soltüstik-batısındağı “sayasi tärbie lager'lerinde” wstap otırğanı turalı mälimdegen. Basında mwnday aqparattı teristegen Pekin keyin onı “ekstremizmge qarsı şara” dep tüsindirgen jäne sayasi lager'lerdi “til üyrenip, käsipke baulitın ortalıqtar” dep atağan. Qazaqstan Şıñjañdağı qazaqtar mäselesin basında “Qıtaydıñ işki isi” dep atağanımen, keyin sırtqı ister ministrligi Şıñjañdağı qazaqtar mäselesi diplomatiyalıq joldarmen şeşilip jatqanın habarlağan.
Azat Europa / Azattıq radiosı
Pikir qaldıru