ەاەو ىشىندەگى جوعارعى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ وتىرىسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ جوبانىڭ ىشىندە “ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى دامۋ ستراتەگياسى تۋرالى جوبانى” “تولىقتىرۋ قاجەت” دەدى. وداق سايتىنىڭ حابارلاۋىنشا، ارمەنيا، رەسەي، قازاقستان جانە قىرعىزستان پرەزيدەنتتەرى قۇجاتتى “جالپى قولداعان”، بىراق قابىلداعان جوق.
توقاەۆ جيىندا “وداقتىڭ رەتتەۋ ورگانى سانالاتىن – ەۋرازيا ەكونوميكالىق كوميسسياسىنىڭ قۇزىرىنا دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم جانە عىلىم سياقتى سالالاردى ەنگىزسەك، [وداق] ەكونوميكالىق باعىتىنان اۋىتقىپ كەتەدى. بىلايشا ايتقاندا، بۇل ەاەو-نى قۇرۋ تۋرالى 2015 جىلعى كەلىسىمىنە قايشى” دەدى. ول “اتالعان سالالاردىڭ ەكونوميكالىق جاعىن عانا قارايىق، [وداق قامتيتىن ماسەلە اۋقىمىن] قولدان كەڭەيتىپ، تەرەڭدەتۋدىڭ قاجەتى جوعىن” ايتتى.
تاۋەكەلدى باعالاۋ توبىنىڭ ديرەكتورى، ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ توقاەۆتىڭ ەاەو جيىنىنداعى ءسوزىن حالىقتىڭ سەنىمىن قايتارۋعا تالپىنىس، الداعى بيلىككە تالاس كەزىندە كەرەك بولاتىن ساياسي ۇپاي جيناۋ دەپ باعالايدى.
ازاتتىق: توقاەۆ ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا بويىنشا جاڭا قۇجات كوڭىلىنەن شىقپاعانىن ءبىلدىردى. ستراتەگيانى “ەلدىڭ ەگەمەندىگىن شەكتەيدى” دەپ، مۇنى “قوعام قابىلدامايتىنىن” ايتتى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ توقاەۆ راسىمەن ەگەمەندىكتى قورعاپ قالعىسى كەلدى مە، الدە قوعام الدىندا ءيميدجىن كوتەرمەك بولدى ما؟
دوسىم ساتپاەۆ: مەنىڭ ويىمشا، ەكىنشىسى. قازىر توقاەۆ ءوز ءيميدجىن، بەدەلىن جاقسارتۋ جولىندا بەلسەندى جۇمىس ىستەپ جاتىر. بۇل اسىرەسە بىلتىر وتكەن داۋلى پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىن كۇشەيدى. بىلتىر ول پرەزيدەنت رەتىندە جۇمىسىن حالىقتىڭ سەنىمى تۇگەسىلگەن كەزدە باستادى. ەندى قازىر ءتۇرلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق باستاما كوتەرۋ ارقىلى سەنىمدى قايتارۋعا تىرىسىپ، “جانعان ءۇمىت” پرەزيدەنتى اتانۋعا تىرىسىپ جاتىر. سىرتقى ساياساتتا تانىتقانى دا وسىنىڭ ءبىر بولىگى. ايتپاقشى، [وداق وتىرىسىندا بۇلاي سويلەگەنى] قىزىق بولدى. سەبەبى وسىعان دەيىن سىرتقى ساياسات ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ مونوپولياسىندا ەدى.
توقاەۆتىڭ جيىن كەزىندە ايتقانى – ءبىز 2014 جىلدان بەرى كوپتىڭ تالقىسىنا سالىپ، ايتىپ جۇرگەن سوزدەر. ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعى قۇرىلعالى جاتقاندا-اق مۇنى قازاقستان تۇسكەلى جاتقان “ەكونوميكالىق قاقپان” دەپ اتاپ، وداقتى رەسەيدىڭ “گەوپوليتيكالىق جوباسى” دەپ كەلدىك. ونىڭ ۇستىنە بۇل ماسكەۋ قىرىمدى اننەكسيالاپ العان 2014 جىلمەن ءدوپ كەلدى. رەسەيدىڭ وداقتاعى مۇشە ەلدەرگە ءتۇرلى ماسەلە تۋدىراتىنى ايقىن ەدى. توقاەۆتىڭ كەشەگى ءسوزىن ءبىز الدا ءتونۋى مۇمكىن قاۋىپ رەتىندە كوپ جىلدان بەرى ايتىپ ءجۇرمىز. قازىر قازاقستان حالقىنىڭ باسىم بولىگى وداق جۇمىسىن ناقتى باعالاپ، ەاەو-نىڭ ءولى تۋعان قۇرىلىم ەكەنىن ۇعىپ وتىر. 2014 جىلى نازارباەۆتىڭ “بيزنەسكە 170 ميلليون تۇتىنۋشىسى بار نارىق اشىلادى” دەگەن ۋادەسىنەن سوڭ كاسىپكەرلەردە ءۇمىت پايدا بولعان. بىراق مۇنىڭ ءبارى ەرتەگى بولىپ شىقتى. سەبەبى رەسەي نارىعىن جابا باستادى، باقىلاۋدى كۇشەيتۋ شارالارىن جۇرگىزىپ جاتتى. باتىس پەن رەسەي اراسىنداعى داۋدان سوڭ جاعداي تىپتەن ۋشىعىپ كەتتى دە، قازاقستان مەن بەلارۋس وندىرۋشىلەرى ءتۇرلى ماسەلەگە تاپ بولا باستادى.
قازىر توقاەۆ ءوز ويى بارىن، قازاقستان مۇددەسىن قورعاي الاتىنىن كورسەتۋگە تالپىنىپ، ساياسي ۇپاي جيناۋعا تىرىسىپ جاتىر. مىسالى، قازىر Facebook جەلىسىندە نە بولىپ جاتقانىن قاراڭىزشى. توقاەۆقا بۇرىن دا بۇيرەگى بۇرىپ وتىراتىندار قازىر پرەزيدەنتتى وداق جيىنىندا ايتقان ءسوزى ءۇشىن ۇلىقتاپ جاتىر. بۇل – ادەيى قولدان جاسالعان ءىس. “توقاەۆ نازارباەۆقا قاراعاندا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاي الادى” دەگەندەي ەمەۋرىن جاساپ جاتىر. بىراق توقاەۆتىڭ ايتقان پۋنكتىلەرىن مۇقيات قاراپ شىقساڭىز، ءبارى مۇمكىن ەمەس نارسە. مۇنى، ءبىز، قازاقستاندىق ساراپشىلارى 2014 جىلى ايتقانبىز. توقاەۆتىڭ رەسەيدى باسقا ەلدەردىڭ مۇددەسىن ەسكەرۋگە شاقىرۋى – بەرەكەسىز تىرلىك. سەبەبى رەسەي مۇندايدى ەلەمەيدى دە. رەسەي وداققا مۇشە ەلدەردى ءوزىنىڭ ساتەلليتى سانايدى. پرەزيدەنتتىڭ بۇل مالىمدەمەسى قازاقستانداعى اۋديتورياعا ارنالعان.
ازاتتىق: سونىمەن مامىردىڭ 19-ىندا ستراتەگيانى “جالپى قولداعانىمەن”، قۇجات قابىلدانبادى. بۇل ءسىز ءۇشىن كۇتپەگەن جاعداي بولدى ما، الدە سوڭعى جىلدارى وداق ىشىندە بايقالعان كەلىسپەۋشىلىكتەردىڭ ناتيجەسى مە؟
دوسىم ساتپاەۆ: بۇل – كەلىسپەۋشىلىك كورىنىسى. شىنتۋايتىندا، توقاەۆقا دەيىن وداقتى لۋكاشەنكو قاتتى سىناپ جۇرگەن. بەلارۋس پرەزيدەنتى ءبىراز ۋاقىت بويى تۇراقتى تۇردە رەسەيدى دە، ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىن دا سىناپ كەلەدى. قازاقستان دا قازىر سىناۋشىنىڭ بىرىنە اينالىپ بارادى. [قىرعىزستان پرەزيدەنتى سوورونباي] جەەنبەكوۆ تە سوڭعى كەزدە سىپايى تۇردە، ديپلوماتيالىق جولمەن قىرعىزستاننىڭ وداق جۇمىسىنان كوڭىلى قالعانىن ءبىلدىرىپ كەلەدى. ارمەنيادا قازاقستاندى ۇيىمنان شىعارىپ تاستاۋعا شاقىرعان ساراپشىلار دا بولدى. ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعى ءار اسپاز ءوز تاماعىن ازىرلەپ ءجۇرىپ، وشاق باسىندا قىرقىسىپ قالىپ جاتقان اس ۇيگە ۇقسايدى.
ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعى ءار اسپاز ءوز تاماعىن ازىرلەپ ءجۇرىپ، وشاق باسىندا قىرقىسىپ قالىپ جاتقان اس ۇيگە ۇقسايدى.
قابىلدانباعان ستراتەگيانى دايىنداۋعا رەسەي بەلسەنە قاتىسقان. ماسكەۋ بۇل جولى دا سەرىكتەستەرىنە ەكونوميكالىق باقىلاۋ جۇرگىزۋگە جول اشاتىن كەيبىر پۋنكتىلەردى لوببي جاساۋعا تىرىستى. ارينە، مۇنى باسقا ەلدەر قابىلداعان جوق. ولار مۇنىڭ قاۋىپتى ەكەنىن ءتۇسىنىپ وتىر. ستراتەگيانىڭ قابىلدانباۋى – توقاەۆ سوزىنە رەاكتسيا عانا ەمەس. قۇجاتتا ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىندا بۇرىننان بار قاراما-قايشىلىقتار جينالىپ قالعان.
ازاتتىق: ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ۇيىم ىشىندەگى قاراما-قايشىلىق ەندى ارتا بەرە مە؟
دوسىم ساتپاەۆ: جاعداي ۋشىعا بەرمەك. مىسالى، رەسەي وزبەكستاندى وداققا مۇشە ەتۋگە قانشا تىرىسسا دا، تاشكەنت قازاقستان سياقتى الىپ-ۇشىپ كىرە قويعان جوق. باقىلاۋشى ستاتۋسىن ساقتاپ قالدى. ول وداق ىشىندە، رەسەي مەن بەلارۋس، قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىندا قانداي ماسەلە بارىن باقىلاپ وتىر. تاشكەنت بۇل وداق شىن مانىندە گەوساياسي قۇرىلىم ەكەنىن ۇقتى. رەسەيدىڭ كوڭىلىن قالدىرماس ءۇشىن باقىلاۋشى بولدى. وزبەكستان وداققا مۇشە بولماسا دا، رەسەيمەن ەكونوميكالىق قاتىناسىن ەش ازايتپادى. رەسەي بيزنەسى وزبەكستان نارىعىنا ەنىپ جاتىپ، ەلدەگى رەسەيلىك ءوندىرىس ورنىنىڭ سانى ارتتى، ماسكەۋ وزبەك شارۋالارىنىڭ ونىمدەرىنە ىڭعايلى جاعداي جاساپ جاتىر. نەگە؟ سەبەبى رەسەي وزبەكستان ماڭىزدى سەرىكتەس ەكەنىن تۇسىنەدى. سول ءۇشىن دە وداق مۇشەسى ەمەسىنە قارامايدى. بۇل – پارادوكس. بەلارۋس، قازاقستان وداققا مۇشە بولا تۇرا رەسەيدەن كوپ شەكتەۋ كورەدى. رەسەي ۇيىمعا كىرمەيتىن مەملەكەتتەرگە قازاقستان مەن بەلارۋسقا قويعانداي شەكتەۋ قويمايدى. ماسكەۋ ولارعا ارتىقشىلىق بەرگەن. بۇل قازاقستان ءوزىن-ءوزى شىعۋ وڭاي سوقپايتىن تۇزاققا تۇسىرگەنىن كورسەتەدى. بىراق مۇددەلەرىمىزدى ەسكەرسەك، [وداقتان] شىققان دۇرىس. ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعى ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمىمەن بىرگە رەسەيدىڭ ىقپالىن جۇرگىزەتىن ۇيىمعا اينالىپ بارادى. ۇقشب – ساياسي، ال ەاەو – ەكونوميكالىق قۇرال.
باتىس پەن رەسەي اراسىنداعى قاقتىعىس تاياۋدا بىتپەيدى. بۇل – وداققا مۇشە ەلدەر رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتى مەن ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ تۇتقىنى بولا بەرەدى دەگەن ءسوز. ماسكەۋدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى كۇماندى تىرلىكتەرىمەن ساناسۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل قازاقستان ەكونوميكاسىنا كەسىرىن تيگىزۋدى باستاپ تا كەتتى.
مىسالى، تاياۋدا بەلارۋس قازاقستاننان مۇناي ساتىپ الماق بولدى. بىراق رەسەي رۇقسات ەتپەي قويدى. نەگىزى قازاقستان ساتۋعا ءازىر بولعان. سول كەزدە [بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر] لۋكاشەنكو “رەسەيدىڭ ءبىر وداقتاسى ەكىنشى ءبىر وداقتاسىمەن ساۋدالاسقىسى كەلەدى. بىراق رەسەي كەدەرگى بولدى” دەپ، مۇنىڭ “اقىلعا قونبايتىن جاعداي” ەكەنىن ءدال بايقادى. بۇل رەسەيدىڭ باسقا مەملەكەتتەر مۇددەسىنە – بەلارۋس ەلىنىڭ دە، قازاقستاننىڭ دا مۇددەسىنە تۇكىرگەنى بارىن كورسەتتى.
ازاتتىق: قازاقستاننىڭ ءوز مۇددەسىن قورعاۋ ۇمتىلىسىن رەسەي قالاي قابىلدايدى؟
دوسىم ساتپاەۆ: بىز رەسەيگە جالتاقتاماۋىمىز كەرەك. ماسكەۋ “مەنىڭ شەشىمدەرىمدى [وداققا مۇشە] باسقا مەملەكەتتەر قالاي قابىلداپ جاتىر ەكەن؟” دەپ جاتقان جوق. قازاقستاننىڭ ناقتى ۇلتتىق مۇددەسى بار. سونى قورعاۋىمىز كەرەك. رەسەيگە ۇناسا دا، ۇناماسا دا، مۇددەگە قايشى كەلدى مە – قازاقستان اشىق ايتۋى كەرەك. سوزباقتاۋدىڭ، جۇمسارتۋدىڭ قاجەتى جوق. سوۆەت وداعى قۇلاعان. ماسكەۋ – ويىن ەرەجەسىن انىقتايتىن ورتالىق ەمەس.
ازاتتىق: بۇعان دەيىن دە ءتۇرلى سىن ايتىلدى دەدىڭىز. ماسكەۋ ولاردى ەسكەرىپ پە ەدى؟
دوسىم ساتپاەۆ: جوق. اڭگىمە سوندا. مىسالى، بەلارۋس پرەزيدەنت رەسەيدى سىناعاندا ماسكەۋ وعان قىسىم جاساۋعا تىرىستى. قازاقستاننىڭ دا رەسەيدى اشىق سىناۋى ماسكەۋدە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە توسىن كورىنەر ەدى. بىراق رەسەي سىندى ەسكەرەتىندەي دەڭگەيدە قابىلداي قويادى دەگەنگە سەنبەيمىن. مەنىڭشە، رەسەي اراعا ۋاقىت سالىپ، الدا دا وداق ىشىندەگى پوزيتسياسىن نىعايتۋ ءۇشىن ءتۇرلى باستامالارىنا لوببي جاساۋمەن بولادى. سولاي بولىپ تا جاتىر. وداق شەڭبەرىندە ورتاق ۆاليۋتا شىعارۋ، ورتاق قارجى ورتالىعىن قۇرۋ، ورتاق اقپارات الاڭىن اشۋ، ىشكى-سىرتقى شەكارالاردى بىرىگە باقىلاۋ سياقتى باستامالار كوتەرگەن. 2014 جىلى قۇجاتقا قول قويىلعالى جاتقاندا ماسكەۋ كەلىسىم ىشىنە ءوزىنىڭ گەوساياسي مۇددەسىن كىرگىزىپ جىبەرۋگە تىرىستى. رەسەي بۇل تىرلىگىن جالعاستىرا بەرەدى. ماقساتى – پوستسوۆەت كەڭىستىكتە باقىلاۋىن كۇشەيتۋ، گەوساياسي ماقساتتا ەكونوميكانى ۇستاۋ. قازاقستانعا مۇددەسىن قورعاپ قالۋ قيىن بولادى. سەبەبى ءبىز – وداق مۇشەسىمىز. قازاقستاننىڭ رەسەيگە قىسىم جاسايتىنداي قانداي قۇرالى بار؟ ەشبىر قۇرالى جوق. بەلارۋستىڭ دە جاعدايى – وسى. نارازى بولىپ، ايقايلاي بەرۋىمىز مۇمكىن، بىراق قازاقستان قولدانا الاتىن قىسىم قۇرالى بىرەۋ-اق. ول – وداقتان شىعۋ. بىراق توقاەۆتىڭ بىرەر جىلدا مۇنداي شەشىم قابىلداۋى نەعايبىل.
ازاتتىق: ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا مەن ەاەو قازاقستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءونىمى رەتىندە ايتىلادى. بۇعان دەيىن قازاقستان وداق شەڭبەرىندە كوپ قۇجاتقا ەش قارسىلىق تانىتپاستان قول قويىپ كەلدى. توقاەۆتىڭ جيىنداعى ءسوزىن دەمارش دەۋگە بولا ما؟ ماسكەۋدەن تەرىس اينالۋدىڭ باسى ما؟
دوسىم ساتپاەۆ: نازارباەۆ پرەزيدەنت قىزمەتىنەن كەتپەس بۇرىن جاساعان سوڭعى مالىمدەمەسىن قاراڭىزشى. ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىن ول دا سىناپ ەدى. نازارباەۆ “ەكونوميكالىق وداق دەگەن – ەكونوميكالىق وداق” ەكەنىن ايتتى. سوڭعى كەزدەرى نازارباەۆ تا رەسەي بۇل وداققا ءوزىنىڭ گەوساياسي جوباسى رەتىندە قارايدى دەگەندەي ەمەۋرىن جاساپ ءجۇردى. بىراق توقاەۆتىڭ نازارباەۆتان نە ايىرماسى بار؟ نازارباەۆ بۇل وداققا ءوز ءونىمى رەتىندە قارايدى، ينتەگراتسيا بويىنشا جاڭا وداقتىڭ قۇرۋشىسى بولدى. توقاەۆتىڭ مۇنداي امبيتسياسى جوق. وداق – ونىڭ ءونىمى ەمەس. سوندىقتان سىناۋعا كەلگەندە ءبىرشاما ەركىن. بىراق “توقاەۆ سوڭعى سوزىمەن نازارباەۆقا قارسى شىقتى” دەمەس تە ەدىم. جيىن كەزىندە ديپلوماتيالىق سارىنمەن سويلەدى. نازارباەۆقا قاراعاندا تۋرا ايتقان شىعار. بىراق لۋكاشەنكونىڭ سوزىمەن سالىستىرىپ كورىڭىزشى. توقاەۆ وتە سىپايى تۇردە، جۇمسارتىپ، رەسەي ءسوز اراسىنان ۇعىپ الاتىنداي ەتىپ ايتتى.
ازاتتىق: توقاەۆ جيىندا ايتقان ءسوزىن نازارباەۆپەن كەلىسىپ الدى دەپ ويلايسىز با؟
دوسىم ساتپاەۆ: نازارباەۆتىڭ كوزى ءتىرى كەزدە، ىسكە جاراپ تۇرعان شاعىندا توقاەۆتىڭ سىرتقى ساياساتتاعى بارلىق مالىمدەمەسى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ەكس-پرەزيدەنت ماقۇلداۋىنان وتەدى. نازارباەۆ پرەزيدەنتتىكتەن كەتپەي تۇرىپ، وسىعان ۇقساس، بىراق بۇدان دا جۇمساق، بۇدان دا ديپلوماتيالىق سارىندا مالىمدەمە جاساپ جۇرگەن.
ازاتتىق: بىلتىر ءار سوزىندە ەكس-پرەزيدەنتتى ايتىپ وتىرعان توقاەۆ سوڭعى كەزدەرى مۇنداي ادەتىن قويدى. ونىسى ەۋرازيا كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا دا بايقالدى. نە ءۇشىن دەپ ويلايسىز؟
دوسىم ساتپاەۆ: نازارباەۆ ءداۋىرى اياقتالىپ كەلەدى. مۇنى ءبارى ءبىلىپ وتىر. قازىر نازارباەۆتىڭ ىشكى ساياساتى ءجۇرىپ جاتىر. نازارباەۆ ساياساتتان تولىق كەتكەندە توقاەۆ بيلىككە تالاسا الۋى ءۇشىن ءوز ويى بار ساياساتكەرگە اينالعىسى كەلەتىن كەزەڭگە وتەدى. الداعى بيلىككە تالاس كەزىندە كەرەك بولاتىن ساياسي ۇپايدى توقاەۆقا قازىر جيناپ الۋ ماڭىزدى بولىپ تۇر.
نازارباەۆ ءداۋىرى اياقتالىپ كەلەدى. مۇنى ءبارى ءبىلىپ وتىر.
توقاەۆ قازىر قازاقستاننىڭ ىشكى اۋديتورياسى الدىنداعى ۇپايىن تۇگەندەگىسى كەلەدى. مىسالى، ماسانچي اۋىلىنداعى جانجال (اقپاندا جامبىل وبلىسى قورداي اۋدانىندا قازاقتار مەن دۇنگەندەر قاقتىعىسىپ, 11 ادام قايتىس بولدى – رەد.) كەزىندە توقاەۆ قازاق ءتىلىن بارىنشا قولداي سويلەدى. بۇل – ۇلتتىق-پاتريوتتىق كوڭىل-كۇيدى قولداعانى. “قازاق ءتىلى ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالۋى كەرەك” دەگەن تاياۋدا ايتقان ءسوزى دە بار. بۇل دا توقاەۆتىڭ قازاق ءتىلدى اۋديتوريا قولداۋىنا يە بولۋ ماقساتىنداعى ءىسىنىڭ ءبىر بولىگى. ۇلتتىق-پاتريوتتىق اۋديتوريا اۋەل باستا-اق، اسىرەسە قىرىم اننەكسياسىنان سوڭ ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىنا قارسى بولدى. توقاەۆتىڭ ساياسي تەحنولوگيا جۇرگىزىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. نازارباەۆ ولاي-بۇلاي بولىپ كەتىپ، قازىرگى پرەزيدەنتكە الدەكىم قارسى شىقسا، حالىق، اسىرەسە ەليتا كىمدى قولداۋ كەرەگىن ءبىلۋى ءۇشىن توقاەۆ تاپ قازىر تاۋەلسىز ەكەنىن، ءوز كۇشىنە سەنەتىنىن كورسەتكىسى كەلىپ جاتىر.
ازاتتىق: سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ