“تاليبان” اۋعانستان مەن قىتاي شەكاراسىنا جاقىن اۋماقتاعى ۇيعىر جاساعىن سول جەردەن شەتتەتتى. بۇل جايلى ازاتتىق راديوسىنا قۇپيا دەرەككوز حابارلادى. ساراپشىلار بۇل پەكين مەن تالىپتەردىڭ بايلانىسى نىعايىپ جاتقانىن بىلدىرەدى دەيدى.
اۋعانستان شەكاراسىنان باسقا وڭىرلەرگە كوشكەن ۇيعىر سودىرلارى “تۇركىستان يسلام پارتياسىنىڭ” مۇشەسى دەپ ايتىلىپ ءجۇر. پەكين بۇل ەكسترەميستىك توپتى شىڭجاڭداعى تارتىپسىزدىكتەرگە قاتىستى ءجيى ايىپتاپ، ونى ءالى “شىعىس تۇركىستان يسلام قوزعالىسى” دەپ اتايدى.
1990-جىلدارى بيلىكتە بولعان “تاليبان” اتالعان ۇيعىر توبىنا اۋعانستاندا ارەكەت ەتۋگە ەرىك بەرگەن. قازىر دە قوزعالىستىڭ توپپەن بايلىسى بارى ايتىلىپ ءجۇر. ال قىتاي تالىپتەردەن سودىرلارمەن قانداي دا ءبىر بايلانىستى ءۇزۋدى تالاپ ەتكەن.
ساراپشىلار تالىپتەردىڭ ۇيعىر جاساعىن شەكارادان شەتتەتۋى پەكينمەن قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا قادامى دەيدى. تامىزدا قوزعالىس بيلىكتى باسىپ العالى، قىتايدىڭ قاۋىپسىزدىككە قاتىستى ۇرەيى ءورشي تۇسكەن ەدى. ال بۇل شەشىم تالىپتەر وسى اۋماقتا قابىلداعان ءبىرىنشى شارا بولدى.
“قىتايدىڭ قالاۋى وسى. تالىپتەر پەكينمەن ارىپتەستىكتى تەرەڭدەتكىسى كەلسە، وسىعان كونۋى كەرەك. بۇل جەردە “ولار ءىستى سوڭىنا دەيىن جەتكىزە الا ما؟” دەگەن سۇراق تۋىندايدى” دەدى اقش-تاعى ۋيلسون ورتالىعىنداعى قىتاي مەن اقش جونىندەگى كيسسيندجەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى برەدلي جاردين ازاتتىققا.
“تۇركىستان يسلام پارتياسىنىڭ” سودىرلارى باداحشان ءۋالاياتىندا بولعان. بۇل ءۋالايات ەلدىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا اۋعانستان مەن قىتايدىڭ 76 شاقىرىمعا سوزىلعان شەكاراسىن بويلاي ورنالاسقان. ۇيعىر سودىرلار باسقا اۋداندارعا، ونىڭ ىشىندە شىعىستاعى نانگارحار ءۋالاياتىنا دا كوشكەن. بۇل جايلى ازاتتىققا وقيعامەن تانىس بۇرىنعى اسكەري شەنەۋنىك ايتتى.
وتكەن اپتاعا دەيىن ۇيعىر سودىرلارى باداحشاندا بولىپ، كەيىن اۋداننان شىعارىلعان دەدى ازاتتىققا وسى اۋدانداعى تاجىك شەكاراشىسى بارلاۋ دەرەكتەرىنە سىلتەمە جاساپ.
تالىپتەر ۇيعىر سودىرلارىن قىتاي بيلىگىنە بەرە مە، ول جاعى ءالى بەلگىسىز دەيدى تاجىكستان مەملەكەتتىك شەكارا قىزمەتىنىڭ وكىلى ازاتتىققا. ول بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىمەن سويلەسۋگە رۇقساتى بولماعاندىقتان، اتى-ءجونىن اتاماۋدى سۇرادى.
پەكين جانە “تاليبان”
قىتاي ونداعان جىل بويى “تاليبانمەن” پراگماتيكالىق جانە ارا-تۇرا شيەلەنىستى بايلانىستا بولدى. ال تالىپتەر وسى ارالىقتا بار نازارىن لاڭكەستىكپەن كۇرەسكە بۇرعان ەدى.
اۋعانستاننىڭ باتىس قولداعان ۇكىمەتى قۇلاعانعا دەيىن پەكين كابۋل بيلىگىمەن دە تىعىز بايلانىستا بولعان. اۋعانستان كۇشتەرى قىتايدىڭ سۇراۋىمەن ۇيعىر توپتارىنا مونيتورينگ جاساپ، ىزىنە تۇسۋگە كومەكتەسكەن.
15 تامىزدا تالىپتەر كابۋلدى باسىپ العان سوڭ پەكين “تاليبانمەن” دە بايلانىسىن نىعايتا باستادى. قىتاي تالىپتەرگە ەكونوميكا جانە دامۋ سالاسىندا قولداۋ بىلدىرەتىنىن ايتىپ, ونىڭ ورنىنا قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارىنا نازار اۋدارۋدى، اسىرەسە، اۋعانستانداعى ۇيعىر توپتارىنا باسساۋعا بولماۋدى تالاپ ەتتى.پەكين الەم ەلدەرىن “تاليبان” ۇكىمەتىن مويىنداۋعا شاقىرىپ وتىر
“تاليباننىڭ” جاڭا ۇكىمەتى قىتايدى تىعىز ارىپتەستىككە شاقىردى.
ۇيعىر سودىرلارىنىڭ شەتتەتىلۋى پەكين مەن تالىپتەر ارىپتەستىگىنىڭ جاڭا قادامى بولعانداي. ال ساراپشىلار قىتايمەن ارىپتەستىگىن ارتتىرىپ جاتقان قوزعالىس ءوزىنىڭ شەگىن بىلەدى دەيدى.
1996-2001 جىلدارى اۋعانستاندا “تاليبان” بيلىكتە بولعاندا، قوزعالىس ۇيعىر سودىرلارىن شەكاراداعى اۋدانداردان ەلدىڭ باسقا جەرلەرىنە قونىستاندىرعان ەدى. وسىلايشا ولار قىتايدىڭ كوڭىلىن تىنىشتاندىرماق بولعان. بىراق قوزعالىس سودىرلاردى قىتاي بيلىگىنە بەرۋدى توقتاتىپ، پەكين مەن تالىپتەردىڭ ارىپتەستىگى السىرەي تۇسكەن.
گەرمان مارشالل قورىنىڭ قىزمەتكەرى، قىتايدىڭ وڭتۇستىك ازياداعى قىزمەتىن قاراستىراتىن ەندريۋ سمول تالىپتەر سول ستراتەگياسىن قايتالاعىسى كەلەتىن بولار دەيدى.
“بۇل ولار بيلىكتە بولعانداعى جاعدايعا ۇقسايدى” دەيدى سمولل. “تالىپتەر ۇيعىرلاردىڭ كەز كەلگەن اسكەري ارەكەتىنەن ۇيالاتىن جاعدايدان قاشۋعا تىرىستى. بىراق ەگەر “تاليبان” راسىمەن ولاردى بەرسە، ءتىپتى باسقاشا بولار ەدى”.
قىتايدىڭ ۇرەيى
قىركۇيەكتە تالىپتەر اۋعانستاندا ۇيعىر سودىرلارى جوق دەدى. الايدا ۇيعىر جاساعىنىڭ ورنىن اۋىستىرۋ سوعىس جايلاعان ەلدە ولاردىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى.
قىتاي ساياساتكەرلەرى اۋعانستانىڭ ۇيعىر توپتاردىڭ بازاسىنا اينالاتىنىنا بۇرىننان الاڭدايدى. ۇيعىر سودىرلارى شىڭجاڭدى “شىعىس تۇركىستان” دەپ اتاپ، ونىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ونداعان جىل بويى كۇرەسىپ كەلەدى.
شىلدەدە قىتاي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۆان ي قىتايدا “تاليبان” وكىلىمەن كەزدەسىپ، قوزعالىستان سودىرلارمەن كەز كەلگەن بايلانىسىن ءۇزۋدى سۇرادى.
قىتاي وسى ورايدا پرەزيدەنت سي ءتسزينپيننىڭ ساياسي ستراتەگياسىنا قاتىستى تەرروريزم قاۋپىن العا تارتتى. 2017 جىلدان باستاپ قىتاي 1 ميلليوننان استام ۇيعىر، قازاق، قىرعىز جانە باسقا دا مۇسىلمانداردى لاڭكەستىكپەن كۇرەستى جەلەۋ ەتىپ قايتا تاربيەلەۋ لاگەرلەرىندە ۇستاپ وتىر.
شىڭجاڭدا مۇسىلمان حالىقتاردىڭ ۇلەسى باسىم. قىتاي بيلىگى ولاردىڭ ادالدىعىنا بۇرىننان كۇمانمەن قارايدى.
ورتالىق ازيامەن شەكتەسەتىن شىڭجاڭ اۋدانى لاڭكەستىك شابۋىل الاڭىنا اينالدى. پەكين ول شابۋىلداردى “تۇركىستان يسلام پارتياسى” مەن ونىڭ ءىزاشارى بولعان “تۇركىستان يسلام قوزعالىسىنان” كورەدى.
قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى شىڭجاڭداعى باسىپ-جانشۋ مەن لاگەرلەر جۇيەسىن قۇرۋىن كونترتەرروريزم مەن راديكالداندىرۋعا الاڭدايتىنىمەن اقتاپ العىسى كەلەدى. مۇنى 2019 جىلى The New York Times جاريالاعان قۇجاتتاردان كورۋگە بولادى.
الايدا ۇيعىر سودىرلارى توندىرەتىن قاۋىپ ءالى داۋ تۋعىزىپ كەلەدى. ساراپشىلار توپتىڭ ۇلكەن شابۋىلدار جاساۋعا مۇمكىندىگى جەتپەيدى دەيدى.
2020 جىلى ۆاشينگتون “تۇركىستان يسلام قوزعالىسىن” شەتەلدىك لاڭكەستىك توپتار تىزىمىنەن الىپ تاستاپ، بۇل توپتىڭ بارىنا دالەل جوعىن مالىمدەدى.
بىراق بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى 2020 جىلعى بايانداماسىندا اۋعانستاندا جۇزدەگەن ۇيعىر سودىرى بارىن جازدى.
پەكين مەن بۇۇ ونى ءالى دە لاڭكەستىك توپ سانايدى.
ۇيعىرلار نەدەن قاۋىپتەنەدى؟
قىتاي مەن تالىپتەر ارىپتەستىگىنىڭ كۇشەيۋى اۋعانستانداعى ۇيعىرلاردى الاڭداتىپ وتىر.
ولاردىڭ كوبى – اتا-اناسى ونداعان جىل بۇرىن قىتايدان كوشىپ كەلگەن ادامداردىڭ ۇرپاقتارى. اۋعانستاندا 2 مىڭنان استام ۇيعىر بارى ايتىلادى.
پەكين مەن تالىپتەردىڭ بايلانىسى نىعايتىپ جاتقاندا، ولاردىڭ كوبى قىتايدىڭ ۇيعىرلارعا قارسى كۇرەسىنەن قاۋىپتەنەدى.
پەكين ۇيعىر بەلسەندىلەرىن قورقىتىپ، ءسوز بوستاندىعىن شەكتەۋگە، كەي جاعدايدا ولاردى شىڭجاڭعا ەكستراديتسيالاۋعا تىرىستى.
اۋعانستانداعى ءتورت ەتنيكالىق ۇيعىر ازاتتىققا “تاليباننىڭ” جاڭا رەجيمى كەزىندە قىتايعا دەپورتاتسيالانۋدان قاۋىپتەنەتىنىن مالىمدەدى. ولار تالىپتەردىڭ قۋدالاۋىنان قاۋىپتەنىپ، اتى-ءجونىن اتاماۋدى سۇرادى.
ولاردىڭ جەكە كۋالىگىندە “ۇيعىر” نەمەسە “قىتاي بوسقىنى” دەپ جازىلعانى ولاردى انىقتاۋدى جەڭىلدەتەدى. بۇل ۇيعىر ازشىلىعىنىڭ قاۋپىن تەرەڭدەتە تۇسەدى.
“تاليبان” جوسپارىنىڭ اۋعانستانداعى ۇيعىرلارعا باعىتتالعانى ازىرگە بايقالماعانىمەن، بۇل بىرتە-بىرتە كۇشەيە تۇسەدى دەيدى ساراپشىلار.
“اۋعانستانداعى جاعدايدىڭ قاۋپى ۇيعىرلاردى ولاي بولماسا دا، سودىر دەپ اتاۋدىڭ جەڭىل ەكەنىندە جاتىر. قىتاي بۇرىن بۇل ءسوزدى اسىرا پايدالاندى. ەگەر جاۋاپكەرشىلىك بولماسا، ناعىز سودىردىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋ قيىنعا سوعادى” دەيدى برەدلي دجاردين.
اۆتور ازاتتىق راديوسى تاجىك قىزمەتىنىڭ حابارىنا سۇيەندى.
ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ