«رەبرەندينگتەن وتكەن» تۇركى كەڭەسى
«تۇركيانىڭ وداقتاسى – ازەربايجان ەكىنشى قاراباق سوعىسىندا (2020 جىلعى 27 قىركۇيەك – 9 قاراشا) جەڭىسكە جەتكەن سوڭ رەسەيلىك شولۋشىلار انكارانىڭ ءوز قولاستىنداعى تۇركى مەملەكەتتەر وداعىن قۇرۋ ارەكەتىنە الاڭداي باستاعان. تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسى (قىسقاشا تۇركى كەڭەسى) ەلەۋلى رەبرەندينگتەن ءوتىپ، تۇركيا تۇركى مەملەكەتتەر ۇيىمىن (ماقالادا «وداعى» دەپ جازىلعان – رەد.) قۇرعاننان سوڭ بۇل قاۋىپ ۇلعايا ءتۇستى». 12 قاراشادا ستامبۇلدا وتكەن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر كەڭەسىنىڭ كەزەكتى ءسامميتىن قورىتىندىلاعان امەريكالىق Jamestown قورىنىڭ سايتىنداعى ماقالا وسىلاي باستالادى.
اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، رەسەيدەگى كەي ساراپشىلار تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعاننىڭ ويى تىم ارىدە دەپ بولجايدى: ەردوعاننىڭ ويىنداعى تۇركى الەمى – «تەك تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ەمەس، باسقا ەلدەردىڭ، سونىڭ ىشىندە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ اۋماعىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ اۋقىمدىراق توبىن قۇرايدى».
اۆتور رەسەي عالىمى دميتري روديونوۆتىڭ بولجامىنا سىلتەمە جاساپ: «بۇل ىقتيمال ارەكەتتەردىڭ العاشقىسى ماسكەۋدىڭ ازەربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان جانە وزبەكستان سياقتى ەلدەرگە ىقپالىن ازايتۋدى كوزدەسە، ەكىنشىسى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قازىرگى اۋماعىنداعى تۇركى جەرلەرىنە ماسكەۋدىڭ باقىلاۋ جۇرگىزۋىنە قاۋىپ توندىرەدى» دەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى كەزدەرى ماسكەۋ تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ وداعى كونتسەپتسياسىن ءجيى سىناعانىمەن، «يدەياعا كوپ نازار اۋدارتپاۋ ءۇشىن وعان قارسى پىكىر بىلدىرۋدەن تارتىنىپ كەلگەن».
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، تۇركيا باسشىسى تۇركى مەملەكەتتەرىنەن باسقا ەلدەردىڭ اۋماعىنداعى تۇركىتىلدەس حالىقتىڭ قامقورشىسى ەكەنىن كوپ بايقاتىپ ءجۇر. ماسەلەن، بىلتىر قاڭتاردا باكۋگە بارعان ساپارىندا ول «انكارا يرانداعى ازەربايجاندارعا الاڭدايتىنىن» ايتقان، سول ارقىلى ول «ريتوريكا جاعىنان ءتىپتى ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆتەن دە اسىپ كەتتى». ميلليونداعان ازەربايجان تۇرىپ جاتقان يرانعا نەمەسە شىڭجاڭداعى تۇركى مۇسىلماندارى «ساياسي ۇيرەنۋ لاگەرى» دەگەن ورىندارعا قامالىپ جاتقان قىتايعا تىكەلەي ايبات شەكپەگەنىمەن، ەردوعان «انكارا ءوز مەملەكەتى جوق تۇركى حالىقتارىنا نازار اۋداراتىنىن جانە تۇركى بىرلىگىنىڭ بۇل ەكى ءتۇرى ءوزارا بايلانىستى ەكەنىن ايتتى جانە ىسىمەن دە اڭعارتتى».
اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، تۇركيانىڭ رەسەيدەگى مۇسىلمان تۇركىلەرگە، اسىرەسە ماسكەۋ ۋكراينادان وككۋپاتسيالاعان قىرىم تۇبەگىندەگى قىرىم تاتارلارىنا نازار سالۋى رەسەيدى بۇرىننان تولعاندىرىپ كەلەدى.
نۇر-سۇلتاندا ورنالاسقان تۇركى اكادەمياسىنىڭ جاقىندا جاريالانعان مالىمدەمەسىندە رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىنداعى ساحا رەسپۋبليكاسى «الەم قاۋىمداستىعى مويىنداماعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ءبىرى» دەپ اتالعان. رەسەي ساراپشىسى سەرگەي اكسەنوۆتىڭ پىكىرىنشە، بۇل – «رەسەيدەگى تۇركى سەپاراتيزمى پروپاگانداسىنىڭ» ارەكەتى.
«رەسەي ساراپشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، تۇركيانىڭ شەتەلدەگى تۇركى حالىقتارىنا جاساپ جاتقان ارەكەتى رەسەيدىڭ «ورىس الەمى» باستاماسىمەن دالمە-ءدال كەلەدى. وسى ەكى سايكەستىك جانە ماسكەۋدىڭ مۇنى مويىنداماۋى انكارانىڭ كرەمل «جاقىن شەتەل» دەپ سانايتىن ايماقتارعا عانا ەمەس، ءوز ۇيىنە جاقىن جەرگە دە ىقپال جۇرگىزۋىنە جول اشۋى ىقتيمال. ارينە، انكارانىڭ تۇركى الەمى تۋرالى كوزقاراسى ماسكەۋدىڭ ورىس الەمى تۋرالى كوزقاراسىنداي نە ودان دا ۇلكەن ماڭىزعا يە بولۋى مۇمكىن» دەپ قورىتادى ەۋرازياداعى ەتنوسارالىق قارىم-قاتىناستى زەرتتەيتىن ساراپشى، ماقالا اۆتورى پول گوبل.
«قىزىلداردى اڭدۋ» ناۋقانىنىڭ «نىساناسىنا» اينالعان وماروۆا
اقش-تاعى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكە ۇسىنىلعان قازاقستان تۋماسى ساۋلە وماروۆا دەموكراتيالىق جانە رەسپۋبليكالىق پارتيالار اراسىنداعى بىتىسپەس داۋدىڭ ورتاسىندا قالدى. اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن جاقىندا كورنەلل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى وماروۆانى ۆاليۋتا باسقارماسىنىڭ جەتەكشىسى قىزمەتىنە ۇسىنعان.
ونىڭ كانديداتۋراسىن تالقىلايتىن سەناتتاعى تىڭداۋ جاقىنداپ قالعاندا امەريكا اقپارات قۇرالدارى ساۋلە وماروۆا 26 جىل بۇرىن دۇكەننەن كيىم ۇرلاپ، ۇستالعان دەپ جارىسا جازدى. ال Fox News تەلەارناسى وماروۆانىڭ سسسر-داعى كوممۋنيستىك رەجيم كەزىندە ماسكەۋدە ءبىلىم العانىن العا تارتىپ، ونى «كارل ماركستىڭ سۋرەتىمەن بىرگە وماقا اساتىن بايدەننىڭ كەزەكتى ۇمىتكەرى» دەپ سيپاتتادى. ەندى ءبىرى ول «كوممۋنيزمدى قالايدى» دەسە، Wall Street Journal-دىڭ رەداكتسيا القاسى «ول سوۆەتتىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسى كۇشتى بولعان دەگەن ويدى ءالى ۇستانادى» دەگەن وي ايتتى.
New York Magazine باسىلىمى بولسا، ساۋلە وماروۆا «قىزىلداردى ىزدەۋ دەگەن سۇيكىمسىز ناۋقاننىڭ نىسانىنا اينالدى» دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا باستى. «ەلدىڭ كەيبىر ءىرى بانكتەرىنە قاتىستى ەرەجەلەردى بوساڭسىتۋداعى كەڭسەنىڭ (ۆاليۋتا باسقارماسىنىڭ – رەد.) ءرولىن قاتاڭ سىناعان وماروۆانى ەكىگە جارىلعان كونگرەسس «سالەم، ساۋلە!» دەگەن ءاندى بليۋز ستيلىندە شىرقاپ، قۇشاق جايا قارسى الادى دەپ ەشكىم كۇتكەن جوق، ارينە. سىيلى عالىم ءارى ۇلكەن دجوردج بۋش اكىمشىلىگىنىڭ ارداگەرى پرەزيدەنت بايدەننىڭ ءوز ادامدارىن تاعايىنداۋ بارىسىندا ءدال 1950-جىلدارداعىداي قىزىلداردى اڭدۋ دەگەن ەڭ ءبىر سۇيكىمسىز ناۋقاننىڭ ورتاسىندا قالادى دەپ ەشكىم ويلامادى» دەپ جازادى باسىلىم.
اقش سەناتىنىڭ بانك كوميتەتىندەگى رەسپۋبليكالىق پارتيا وكىلى پەت تۋمي وماروۆانىڭ ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسكەنىن، لەنين اتىنداعى ستيپەنديا العانىن ايتىپ، ۇزاق ءسوز سويلەگەن جانە سوندا جازعان «كارل ماركستىڭ ساياسي فيلوسوفياسى تۋرالى ديپلوم جۇمىسىنىڭ ورىسشا تۇپنۇسقاسىن تالاپ ەتىپ، اقىلعا سىيىمسىز، كوزبوياۋ حات جازعان».
New York Magazine تىلشىسىنە سۇحبات بەرگەن ساۋلە وماروۆا مۇنداي قارسىلىق بولاتىنىن بىلگەنىن ايتقان. ونىڭ ايتۋىنشا، ءوز كانديداتۋراسىنا قارسىلىقتىڭ ارتىندا اقش-تىڭ ءىرى بانكتەرى تۇر.
«مەن ولاردى (اقش-تىڭ ءىرى فەدەرالدىق بانكتەرىن – رەد.) رەتتەپ وتىرادى دەپ قوبالجيتىندارى انىق ەدى. سەبەبى ولار مەنىڭ جاڭا داعدارىستى بولدىرماۋعا قاتىستى ناقتى ۇستانىمىم بار ەكەنىن بىلەدى. سەبەبى مەن بۇل سالانىڭ سىرتتاي جاقسى كورىنەتىن جاۋاپتارىن قاناعات تۇتىپ وتىرا بەرمەي، قيىن سۇراقتاردى قايتا-قايتا قويا بەرەتىنىمدى ولار بىلەدى» دەدى وماروۆا.
امەريكا باسىلىمدارى ساۋلە وماروۆانىڭ قازاقستان مەن رەسەيدەگى بالالىق، جاستىق شاعىنا دا كوپ توقتالعان. ول «كوممۋنيستىك پارتياعا وتپەگەنى ءۇشىن ستالين جاقىندارىن سىبىرگە ايداپ جىبەرگەن» اجەسىنىڭ قولىندا وسكەنىن ايتقان. وماروۆا سوۆەت وداعىن «ەركىن كاسىپكەرلىك جوق، مەن سياقتى ادامدارعا ەكونوميكالىق مۇمكىندىك جوق رەپرەسسيالىق مەملەكەت» دەپ اتاعان.
«ونىڭ بار ارمانى – مۇمكىندىكتەر مەن ەركىندىك ەلى امەريكاعا كەلۋ بولعان».
18 قاراشادا وتكەن تىڭداۋدا وماروۆا سەناتورلار سىنىنىڭ استىندا قالدى. New York Times-تىڭ جازۋىنشا، اقش سەناتورلارى ونىڭ مەكەمەنى باسقارۋداعى جوسپارىنا ەمەس، كەزىندە جازعان ەڭبەكتەرىنە كوبىرەك شۇيلىككەن، ءتىپتى اقش-تاعى گەندەر تەڭدىگىن سسسر-دىكىمەن سالىستىرعان 2019 جىلعى تۋيتىنە دە نازار اۋدارعان.
اقش باسىلىمدارىنىڭ جازۋىنشا، سەناتتىڭ قولداۋىنا يە بولعان جاعدايدا ساۋلە وماروۆا 3500-دەي قىزمەتكەرى بار ۆاليۋتا باسقارماسىنىڭ جەتەكشىسى قىزمەتىنە بارادى. بۇل – امەريكاداعى فەدەرالدىق بانكتەردىڭ جارعىسىنا باقىلاۋ جاسايتىن رەتتەۋشى ورگان.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ