4 قازاندا شۆەد كورولدىك عىلىم اكادەمياسى 2022 جىلعى فيزيكا سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعى لاۋرەاتتارىن اتادى. بيىلعى جۇلدە ماتاسقان بولشەكتەرمەن جاڭاشىل ەكسپەريمەنتتەر وتكىزگەن عالىمدارعا بەرىلدى. ولار العان ناتيجە جاڭا تەحنولوگيالاردا قولدانىلا باستادى. قازىرگى كۇنى كۆانتتىق كومپيۋتەرلەر، كۆانتتىق جەلىلەر مەن قاۋىپسىز كۆانتتىق شيفرلانعان بايلانىس سالالارى قارقىندى زەرتتەلىپ، دامۋدا.

نوبەل سىيلىعىن، “ماتاسقان فوتوندارمەن وتكىزگەن ەكسپەريمەنتتەرى، بەلل تەڭسىزدىگىنىڭ ورىندالماۋىن زەرتتەگەنى جانە كۆانتتىق ينفورماتيكا سالاسىنداعى ءىزاشار ەڭبەكتەرى ءۇشىن”، فرانتسۋز الەن اسپە (Alain Aspect), امەريكالىق دجون كلاۋزەر (John F. Clauser) مەن اۋستريالىق انتون تسايلينگەر (Anton Zeilinger) يەلەندى. بۇل ۇشەۋى كۆانتتىق فيزيكاعا قوسقان ىرگەلى ۇلەسى ءۇشىن 2010 جىلعى ۆولف سىيلىعىمەن دە ماراپاتتالعان ەدى.

الەن اسپە 1947 جىلى تۋعان، پاريج-ساكلە ۋنيۆەرسيتەتى مەن پوليتەحنيكالىق مەكتەپتىڭ پروفەسسورى. دجون ف. كلاۋزەر 1942 جىلى دۇنيەگە كەلگەن، زەرتتەۋشى-فيزيك. انتون تسايلينگەر (1945) — ۆەنا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى. ولارعا نوبەل مەدالى 10 جەلتوقساندا وتەتىن سالتاناتتى راسىمدە تابىستالادى. لاۋرەاتتار 10 ميلليون شۆەد كرونىن تەڭ بولىسەدى.

كۆانتتىق مەحانيكادا كۆانتتىق ماتاسۋ دەپ اتالاتىن عاجايىپ قۇبىلىس بار ەكەنى بەلگىلى. ماتاسقان ەكى نە ودان دا كوپ بولشەك، شاقىرىمداعان ارا قاشىقتىقتا ورنالاسسا دا، ءبىر ءبۇتىن ءتارىزدى ارەكەت ەتەدى. مىسالى، ماتاسقان فوتوننىڭ ءبىرىنىڭ سپين سپيرالدىگى وڭ ەكەنى ولشەنسە، ەكىنشىسىنىكى مىندەتتى تۇردە تەرىس بولىپ شىعادى، جانە كەرىسىنشە. مۇنداي جۇپتىڭ ءبىر سىڭارىنا جاسالعان اسەر، ودان الىس قاشىقتىقتاعى باسقاسىنىڭ كۆانتتىق كۇيىن دەرەۋ وزگەرتەدى. وزگەرىس سول ساتتە، جارىق جىلدامدىعىنان دا تەز بەرىلەدى، ويتكەنى اقپارات تارامايتىندىقتان، سالىستىرمالىلىق ءپرينتسيپى بۇزىلمايدى.

بۇل قۇبىلىس ادەتتە مىنا سياقتى انالوگيا كومەگىمەن تۇسىندىرىلەدى: ءبىر جۇپ اياقكيىمنىڭ كەز كەلگەن سىڭارىن قاراماي الىپ قالايىق تا، ەكىنشىسىن، مىسالى، نەپتۋنعا جىبەرەيىك. جەردەگى قوراپتى اشىپ قاراعاندا وڭ اياققا كيەتىن باتەڭكە شىقسا، دەمەك نەپتۋندا — سول اياقتىكى. انالوگيا جارامسىز، ويتكەنى بۇل مىسالدا دەتەرمينيزم بار. ياعني، وڭ اياققا ارنالعان باتەڭكەنى الىپ قالساق، ونى ەندى اۋىستىرا المايمىز. ال كۆانتتىق قۇبىلىستار انىقتالماعان، دەمەك ءسپيننىڭ سپيرالدىگى قانداي ەكەنى الدىن-الا بەلگىسىز. ول ولشەنگەن ساتتە عانا كەزدەيسوق وڭ نەمەسە تەرىس ءماندى قابىلداۋى مۇمكىن. قاشىقتاعى ماتاسقان ەكىنشى بولشەك ءدال سول ساتتە اۆتوماتتى تۇردە قاراما-قارسى ءماندى قابىلدايدى. مۇنىڭ ءوزى انىقتالماعاندىق ءپرينتسيپىن بۇزاتىن سياقتانادى: ەكىنشى بولشەكتى ولشەمەي-اق، ونىڭ كۆانتتىق كۇيىن الدىن-الا ءبىلىپ قويدىق. مۇمكىن، ماتاسقان بولشەكتەر ىشىندە جاسىرىن اينىمالىلار — ولارعا ەكسپەريمەنتتە قانداي ناتيجە كورسەتۋدى بۇيىراتىن نۇسقاۋ بار شىعار. 1960-جىلدارى دجون ستيۋارت بەلل جاسىرىن اينىمالىلار كوررەلياتسياسىن كورسەتەتىن ماتەماتيكالىق تەڭسىزدىك ويلاپ تاپتى. الايدا كۆانتتىق مەحانيكا زاڭدارىنا سايكەس، بەلل تەڭسىزدىگى بۇزىلاتىن بەلگىلى ءبىر ەكسپەريمەنت ءتيپى بولۋى ءتيىس.

دجون كلاۋزەر جاساعان ەكسپەريمەنتتەر بەلل تەڭسىزدىگى ورىندالمايتىنىن كورسەتىپ، كۆانتتىق مەحانيكانى قۋاتتادى. دەمەك كۆانتتىق مەحانيكانى جاسىرىن اينىمالىسى بار تەوريامەن الماستىرۋعا بولمايدى. الەن اسپە بولسا، كلاۋزەر ەكسپەريمەنتىنىڭ كەيبىر ءالسىز تۇستارىن دامىتىپ، ونى وراعىتىپ ءوتۋ جولدارىن جاپتى. انتون تسايلينگەر جەتىلدىرىلگەن جابدىقتار كومەگىمەن ۇزاق ەكسپەريمەنتتەر سەرياسىن وتكىزدى. ونىڭ توبى ءبىر بولشەكتىڭ كۆانتتىق كۇيىن قاشىقتاعى باسقاسىنا جەتكىزۋگە بولاتىنىن، ياعني كۆانتتىق تەلەپورتاتسيا قۇبىلىسىن كورسەتتى. نوبەل كوميتەتى لاۋرەاتتار ەڭبەگى كۆانتتىق مەحانيكا تەورياسىنا ىرگەلى ۇلەس قوسىپ قويماي، ناقتى تەحنولوگيالار تۇرىندە دە جەمىس بەرە الاتىنىن اتاپ ايتتى.