تۇركيانىڭ مۇددەسى مەن ىقپالى قانداي؟
– استانادا تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ (تمۇ) ونىنشى ءسامميتى ءوتىپ جاتىر. ۇيىم ازاماتتىق قورعانىستىڭ بىرلەسكەن مەحانيزمىن نىعايتۋعا مۇددەلى. سونداي-اق كۇن تارتىبىندە ايماقتاعى جانە سىرتتاعى ساياسي-ەكونوميكالىق وقيعالاردى تالقىلاۋ ماسەلەسى تۇر. ءسامميتتىڭ ۋاقىتى مەن گەوساياسي كونتەكسى جونىندە نە ايتا الاسىز؟
– تۇركيا ءۇشىن، قازىرگى [تاياۋ شىعىستاعى] جاعدايلاردى ەسكەرسەك، بۇل وتە ماڭىزدى سامميت. تۇركيا سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندىقتان، قىزىل تەڭىز بەن جەرورتا تەڭىزى ارقىلى وڭتۇستىكتەن دە، سولتۇستىكتەن دە جۇك تاسىمالداۋ بەلگىلى ءبىر قاۋىپ تۋعىزۋى مۇمكىن ەكەنىن تۇسىنەدى. سوندىقتان وعان ترانسكاسپي دالىزىمەن تاۋار تاسىمالداۋعا مۇمكىندىك جاساۋ جانە ونى كەڭەيتۋ وتە ماڭىزدى.
بۇل جەردە تۇركيانىڭ مۇددەسى مەن ورتالىق ازيانىڭ مۇددەسى توقايلاسىپ تۇر. ولار دا قاۋىپتى جاعدايدا، ويتكەنى سولتۇستىكتەگى كورشىسى [رەسەي] بار، تومەنگى جاعىندا اۋعانستان تۇر، ول جاقتا كوش-تەپا سۋارۋ ارناسى سالىنىپ جاتقاندىقتان، ونىمەن دە جۇمىس ىستەۋ وتە قيىن. بۇل ارنا وزەننەن ء[امۋداريادان] سۋ تارتىپ، بولاشاقتا اۋىل شارۋاشىلىعىندا سىرتقى جانە ىشكى قاۋىپ تۋدىرۋى مۇمكىن.
– ساراپشىلار تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعاننىڭ باستى ماقساتى – رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى سوعىستان باس كوتەرە الماي جاتقانىن پايدالانىپ، رەسۋرسقا باي بۇرىنعى سوۆەت مەملەكەتتەرىمەن ارادا ەكونوميكالىق بايلانىستى نىعايتۋ دەيدى. بۇل جونىندە نە ايتاسىز؟ تۇركيا ايماققا ىقپالىن كۇشەيتكىسى كەلە مە؟
– البەتتە، ءبىز ورتالىق ازيادا ەردوعان رەجيمىنىڭ ىقپالى كۇشەيىپ كەلە جاتقانىن بايقاپ ءجۇرمىز. بيۋروكراتيا بارلىق دەڭگەيدە تىعىز بايلانىس ورناتىپ جاتىر: كەزدەسۋلەر، كەڭەس الۋ ءجيى ءوتىپ تۇرادى. ەردوعان رەجيمى مەن ورتا ازيا رەجيمى سىرتقى ساياساتتاعى ۇستانىمدارىن ۇيلەستىرگىسى كەلەدى. تۇركيانىڭ ينۆەستور رەتىندەگى ىقپالىنا كەلەر بولساق، بۇل جەردە ازداعان شەكتەۋلەر بار.
تۇركيا ءوزىن ايماقتا تۇراقتىلىقتى ساقتاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن ويىنشى رەتىندە كورسەتكىسى كەلەدى: رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى كەلىسسوزدەردە دەلدال قىزمەتىن اتقارىپ قانا قويماي، تاياۋ شىعىستا دا بەلگىلى ءبىر بالانس ساقتاۋعا تىرىسادى. تۇركيا ەرەكشە گەوساياسي جاعدايىن باسقارۋدى بىلەدى جانە ەۋروپا، ورتالىق ازيا، اراب مەملەكەتتەرى، سولتۇستىكتەگى كورشىلەرىمەن قارىم-قاتىناس جاساعان كەزدە سونى پايدالانىپ وتىر. بالكىم ول شىنىمەن كۇشەيىپ كەلە جاتقان شىعار، الايدا ءبارى كونتەكسكە بايلانىستى: ەگەر قانداي دا ءبىر كۇشتەر، ماسەلەن، رەسەي، يران نەمەسە يزرايل ونى مويىنداۋدان باس تارتسا، مۇنى وزگەرتە الاتىنداي مىقتى ىقپال ەتۋ تەتىگى جوق.
انكارا نە ۇسىنا الادى؟
– تمۇ-نىڭ ۇزاقمەرزىمدى جوسپارلارىنىڭ ءبىرازى وسىدان ەكى جىل بۇرىن قابىلدانعان “2040 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە تۇركى الەمىنىڭ تۇجىرىمداماسى” اتتى قۇجاتپەن بەكىتىلگەن. وندا تۇركى ۇيىمى مۇشە-مەملەكەتتەردىڭ ۇجىمدىق رەسۋرستارىن پايدالانادى جانە الەمدىك ارەنا ساناساتىن كۇشكە اينالادى دەلىنگەن. وسى ۇجىمدىق رەسۋرستى تمۇ ەلدەرى قانشالىقتى پايدالانا الادى؟
– ازىرگە ايتارلىقتاي ناتيجە كورىپ وتىرعان جوقپىز. ورتا ازيانىڭ بەس مەملەكەتى اراسىندا بۇعان ۇمتىلىس بار: ولار ءبىر ايماق رەتىندە ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىن قۇرعىسى كەلەدى. سودان كەيىن عانا باسقا مەملەكەتتەرمەن، سونىڭ ىشىندە ازەربايجانمەن جانە تۇركيامەن ساياسي بايلانىس ورناتىلادى. ايتايىن دەگەنىم، تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىندا بەلگىلى ءبىر توپتار بولاتىن سياقتى. ول تابيعي پروتسەسس. ازەربايجان مەن تۇركيا – تاريحى ءبىر مەملەكەت، تىلىندە، مادەنيەتىندە ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق جوق. دەمەك، تۇركيا مەن ازەربايجان – ءبىر توپ.
قالعان ءۇش مۇشە ەلدىڭ (قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان) ءوز كوزقاراسى مەن ۇستانىمى بار. بۇل ەكى جۇيە اراسىندا ينتەگراتسيا قالاي جۇرەتىنى ۇلكەن ماسەلە. تۇجىرىمدامانىڭ بولاشاعى وسى ەكى توپتىڭ قالاي ىمىراعا كەلىپ، ىنتىماقتاسا الاتىنىنا بايلانىستى بولماق.
قازىر بەلگىلى ءبىر ەكونوميكالىق پەرسپەكتيۆالار بار. الايدا ساياسي تۇرعىدا ءاربىر تمۇ مۇشەسىنىڭ ءوز قۇندىلىعى، ءوز مۇددەسى بارى انىق. ماسەلەن، ءتىپتى ازەربايجاننىڭ تۇركىمەن گازىن ءوز ينفراقۇرىلىمى ارقىلى وتكىزۋ تۋرالى قاراپايىم ۇسىنىسى كەلىسسوزدەن ءارى اسا الماي قالدى، ويتكەنى تۇركىمەنستان [تمۇ باقىلاۋشىسى] تۇركىمەن گازىن ەۋروپا نارىعىنا شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كوپىردى قاجەت ەتپەيدى. تۇركىمەنستان تۇركىمەن گازىن ساتۋعا ارنالعان ۇلكەن ينفراقۇرىلىم جاساۋعا عانا ەمەس، ءوز ىشكى ينفراقۇرىلىمى مەن جاڭا كەن ورىندارىن دامىتۋعا دا مۇددەلى. ال ازەربايجان مەن تۇركيا، تۇركىمەنستاننىڭ ىشكى ەكونوميكاسىندا تاريحى ورتاق ويىنشى بولعانىمەن، قىتاي مەن رەسەي سياقتى كوپ ۇسىنا المايتىن بولىپ تۇر.
ياعني، بەلگىلى ءبىر ساياسي ۇستانىمدار مەن مۇددەلەردىڭ بىرىگۋى – ايتارلىقتاي ۇلكەن پروبلەما، سول ءۇشىن 2040 جىلعا دەيىن جوسپار قۇرۋ قيىن.
اسكەري سالادا ىنتىماقتاستىق بولۋى مۇمكىن بە؟
– قانداي سالادا ىنتىماقتاستىق كۇشتى بولادى دەپ ەسەپتەيسىز؟
– ءتىل ۇشىنا بىردەن اسكەري سالا كەلدى. تۇركيا درونداردى جاساۋ مەن قازاقستانعا نەمەسە قىرعىزستانعا ساتۋعا عانا مۇددەلى ەمەس. ونىڭ ويى تانكىلەر نەمەسە ارتيللەريا قارۋىن جاساۋ تەحنولوگياسىن ساتۋ ارقىلى ايماقتاعى ەلدەرگە ىقپالىن كۇشەيتۋ. بىراق بۇل جەردە اسكەري ينفراقۇرىلىم مەن تاۋارلاردىڭ 90 پايىزدان استامى رەسەيدەن كەلەتىنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. [تۇرىكتەردىڭ اسكەري تەحنولوگياسى] بارلىق جاعدايدا سايكەس كەلە بەرمەيدى.
[قازاقستاننىڭ] اسكەري بايلانىس پەن اسكەري ءوندىرىستى دامىتۋ الەۋەتى جوعارى. بىراق ونىڭ بەلگىلى ءبىر ەرەكشەلىكتەرى بار، كومپونەنتتەردى سايكەستەندىرۋ مۇمكىن بولماي تۇر. سوندىقتان ەل اسكەري ىنتىماقتاستىق سالاسىندا رەسەيگە تاۋەلدى قالپىندا قالا بەرەدى.
ورتالىق ازيادان تۇركيا ارقىلى ەۋروپا نارىعىنا شىعۋ ىقتيمالدىعى باسىم اۋىلشارۋاشىلىعى ينفراقۇرىلىمىن قۇرۋ تۋرالى ءجيى ايتىلادى. بىراق ورتالىق ازياداعى ەكولوگيالىق قاتەرلەردى ەسكەرسەك، بۇل دا وتە قيىن.
– شىنىندا دا، تۇركيا جوعارى سۇرانىسقا يە اسكەري ونىمدەر وندىرۋشى رەتىندە تانىلعان. قازاقستان ىنتىماقتاسىپ، دروندار شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرعانىن مالىمدەدى. ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمىنا مۇشە قازاقستان مۇنداي جوسپاردى جۇزەگە اسىرا الا ما؟
– بۇل جەردە ماسەلە ءبىزدىڭ ۇقشۇ-دا بولعانىمىز ەمەس، ەليتالاردىڭ مۇددەسىندە جاتىر. نەگىزى، درونداردى قازاقستاندا جاساپ شىعارۋعا مۇمكىندىك بار. بىراق اڭگىمە ىشكى ءوندىرىس بەلگىلى ءبىر ەليتالارعا وسى درونداردى سىرتتان ساتىپ العاننان گورى كوبىرەك اقشا تابۋعا مۇمكىندىك بەرە مە دەگەنگە تىرەلەدى.
ءبىز ونى بۇرىنعى “قازاقستان ينجينيرينگ” ەنشىلەس كاسىپورنى مىسالىنان كوردىك. كاسىپورىن ءوز ءونىمىن شىعاردى، بىراق مەملەكەتتىك تاپسىرىستان ايىرىلىپ قالدى. بەلگىلى ءبىر دارەجەدەگى شەنەۋنىكتەرگە تاۋاردى سىرتتان ساتىپ العان ءتيىمدى. ەليتا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ قارجىسىن ساتىپ الۋعا جۇمساسا، كوبىرەك پايداعا كەنەلەدى. ىشكى ءوندىرىستى جاساۋعا بولادى، بىراق ول مەملەكەتتىڭ قولداۋىنسىز جۇمىس ىستەمەيدى.
– ياعني بۇل ماسەلەدە رەسەيگە جالتاقتاماي ما؟
– بۇل سالالىق ءوندىرىس بولعاندىقتان، ولاي دەپ ويلامايمىن. ءبىز درونداردى رەسەي ۇسىنا الماعاندىقتان جاسايمىز. ال ەگەر ىشكى ءوندىرىستى دامىتساق نەمەسە رەسەيمەن باسەكەلەس بولاتىن ىشكى قارۋ-جاراق ءوندىرىسىن دامىتۋعا سىرتتان ينۆەستورلار شاقىرساق، پروبلەما تۋى مۇمكىن. بىراق بىزدىكىلەر ونداي قادامعا بارادى دەپ ويلامايمىن: اسكەري ەليتا رەسەي ينستيتۋتتارىندا وقىپ-جاتتىقتى جانە تاربيەلەندى، مۇنداي نارسە ولاردىڭ ويىنا دا كىرىپ-شىقپايدى.
انكارا مەن ماسكەۋ ىقپال ەتۋدە باسەكەلەس پە؟
– ساراپشىلار تمۇ الدىنا كەرەمەتتەي ماقساتتار قويعانىمەن، بۇل وداقتىڭ ۇستانىمىن تولىق جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قوسىمشا كۇش سالۋعا ازەربايجان مەن تۇركيا عانا دايىن، ويتكەنى رەسەي قازاقستان، قىرعىزستان جانە وزبەكستان سياقتى ۇيىم مۇشەلەرىنە ىقپال ەتەتىندەي كۇشكە يە دەپ ەسەپتەيدى. وسىعان قاتىستى نە ايتاسىز؟ تمۇ رەسەي ىقپالىنا قاۋىپ توندىرە مە؟
– بۇل جەردە رەسەي مەن تۇركيا اراسىندا باسەكەلەستىك بار دەپ ويلامايمىن. مەنىڭشە، تۇركيا مەن ازەربايجاننىڭ مۇددەسى جانە ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ مۇددەسى ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرادى، جانە دە رەسەيدىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلمەيدى.
رەسەي تۇركيانىڭ ۇسىنىستارىنان وزىنە قاۋىپ تونەدى دەپ ەسەپتەمەيدى. ءيا، كەيبىر [رەسەيلىك] شەنەۋنىكتەر لاتىنعا كوشۋ – رەسەي ىقپالىنا قارسى شىعۋ نەمەسە بالاما ءدالىز قۇرۋ – ترانزيت بويىنشا سەرىكتەس رەسەيدىڭ ىقپالىن جويۋعا تىرىسۋ دەپ ايتۋى مۇمكىن. بىراق مەنىڭشە، رەسەي بالاما ءدالىز بەن جول جاساۋ وزىنە دە ءتيىمدى ەكەنىن تۇسىنەدى. ونىڭ تمد، ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن سەرىكتەستىگى باسقا ۇيىمدار مەن كەلىسىمدەر اياسىندا ساقتالىپ قالا بەرەدى.
“تۇركيا كاسپي تەڭىزىندە ۇستەم ويىنشىعا اينالماق”. توقاەۆتان كومەك سۇراعان ديقاندار
– رەسەي ءباسپاسوزى دەگەنمەن بۇعان قاتىستى ءزىلدى مالىمدەمەلەر جاساپ ءجۇر. وعان قوسا استانا مەن انكارا جازدا ورالدا اسكەري كەمە قۇرىلىسىن باستاۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. باتىس ساراپشىلارى مۇنى كاسپي تەڭىزىندەگى رەسەيلىك فلوتيليانىڭ ۇستەمدىگىنە سوققى جاساۋ ارەكەتىنە تەڭەدى، سەبەبى ەندى تۇركيا ۇستەمدىك قۇرۋعا نيەتتى دەگەندەي پىكىرلەر ايتتى.
– رەسەيدەگى مەملەكەتتىك باق مۇنداي جاعدايعا ۇنەمى جاۋاپ بەرىپ وتىرادى. رەسەيلىكتەر ءوزىن يمپەرياشىل ويىنشى سانايدى. بالكىم، ونداعى وقىرمانعا رەسەيدىڭ بارىنە جاۋاپ قاتىپ، “باقىلاپ” وتىرعانى ۇنايتىن شىعار.
بىراق شىن مانىندە باسشىلىق ونى جاقسى ءتۇسىنىپ وتىر: بۇل جوبانىڭ قانشالىقتى جۇزەگە اساتىنى ءالى بەلگىسىز. بىزدەگى كاسپيدىڭ تاياز ەكەنىن بىلەمىز جانە تەرەڭ بولىگى يران مەن تۇرىكمەنستان اۋماعىندا ورنالاسقانىن ەسكەرسەك، بىزگە فلوت قاجەت بولماي قالۋى دا مۇمكىن. ال سولتۇستىك بولىك جازىق ءارى تەرەڭ ەمەس. سوندىقتان بۇل جوبانىڭ جۇزەگە اسۋ-اسپاۋى – بولەك ماسەلە.
– تۇرىك ساياساتكەرلەرى پافوسپەن سويلەگەندى جاقسى كورەدى. بىراق بۇل اڭگىمەنىڭ استارىندا قىتايمەن باسەكەلەسۋدىڭ قاجەتى جوق، ول بارىنە – ورتالىق ازيا ەلدەرىنە دە، ازەربايجان مەن تۇركياعا دا، ەۋروپاعا دا قاجەت دەگەن وي جاتىر. [قىتاي] تۇركيانىڭ ستراتەگيالىق ورنىن جۇك تاسىمالىنا پايدالانۋى مۇمكىن. تۇركيا سالالىق ءونىم شىعارسا، قىتاي وعان ينۆەستيتسيا، رەسۋرس جانە تاۋار ۇسىنا الادى. ايماقتاعى كۇشتەردىڭ ورنالاسۋىن قاراساق، تۇركيانىڭ [قىتايمەن] باسەكەلەستىككە قاراعاندا ىنتىماقتاسۋ مۇمكىندىگى كوبىرەك.
– تمۇ ىنتىماقتاستىعىنىڭ بولاشاعى جايىندا نە ايتار ەدىڭىز؟
– مەملەكەتتەردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستى قانشالىقتى نىعايتا الاتىنىنا بايلانىستى. مادەني مۇرا، تۇراقتىلىقتى كۇشەيتۋ تۋرالى پافوستىق اڭگىمەلەر ايتىلا بەرەر، بىراق ءبىز ءبارىبىر تاۋار اينالىمى تىم از ەكەنىن جانە وسپەيتىنىن كورىپ وتىرمىز. [تمۇ-عا مۇشە ەلدەر] ۇكىمەتتەرىنىڭ تاۋار اينالىمىن ەكى، ءتىپتى ءۇش ەسەگە ۇلعايتۋ جوسپارىنا قاراماستان، ناتيجە شىعار ەمەس. بەلگىلى ءبىر بولجامدار ايتىلىپ جاتىر، بىراق ولاردى ءىس جۇزىنە اسىرۋ وتە قيىن ەكەنىن ءبارى ءبىلىپ وتىر.
ازاتتىق
پىكىر قالدىرۋ