TÜRKIYANIÑ MÜDDESİ MEN IQPALI QANDAY?

– Astanada Türki memleketteri wyımınıñ (TMW) onınşı sammiti ötip jatır. Wyım azamattıq qorğanıstıñ birlesken mehanizmin nığaytuğa müddeli. Sonday-aq kün tärtibinde aymaqtağı jäne sırttağı sayasi-ekonomikalıq oqiğalardı talqılau mäselesi twr. Sammittiñ uaqıtı men geosayasi konteksi jöninde ne ayta alasız?

– Türkiya üşin, qazirgi [Tayau Şığıstağı] jağdaylardı eskersek, bwl öte mañızdı sammit. Türkiya soğıs jürip jatqandıqtan, Qızıl teñiz ben Jerorta teñizi arqılı oñtüstikten de, soltüstikten de jük tasımaldau belgili bir qauip tuğızuı mümkin ekenin tüsinedi. Sondıqtan oğan Transkaspiy dälizimen tauar tasımaldauğa mümkindik jasau jäne onı keñeytu öte mañızdı.

Bwl jerde Türkiyanıñ müddesi men Ortalıq Aziyanıñ müddesi toqaylasıp twr. Olar da qauipti jağdayda, öytkeni soltüstiktegi körşisi [Resey] bar, tömengi jağında Auğanstan twr, ol jaqta Koş-Tepa suaru arnası salınıp jatqandıqtan, onımen de jwmıs isteu öte qiın. Bwl arna özennen [Ämudariyadan] su tartıp, bolaşaqta auıl şaruaşılığında sırtqı jäne işki qauip tudıruı mümkin.

– Sarapşılar Türkiya prezidenti Rejep Tayıp Erdoğannıñ bastı maqsatı – Reseydiñ Ukrainadağı soğıstan bas kötere almay jatqanın paydalanıp, resursqa bay bwrınğı sovet memleketterimen arada ekonomikalıq baylanıstı nığaytu deydi. Bwl jöninde ne aytasız? Türkiya aymaqqa ıqpalın küşeytkisi kele me?

– Älbette, biz Ortalıq Aziyada Erdoğan rejiminiñ ıqpalı küşeyip kele jatqanın bayqap jürmiz. Byurokratiya barlıq deñgeyde tığız baylanıs ornatıp jatır: kezdesuler, keñes alu jii ötip twradı. Erdoğan rejimi men Orta Aziya rejimi sırtqı sayasattağı wstanımdarın üylestirgisi keledi. Türkiyanıñ investor retindegi ıqpalına keler bolsaq, bwl jerde azdağan şekteuler bar.

Türkiya özin aymaqta twraqtılıqtı saqtauda mañızdı röl atqaratın oyınşı retinde körsetkisi keledi: Resey men Ukraina arasındağı kelissözderde deldal qızmetin atqarıp qana qoymay, Tayau Şığısta da belgili bir balans saqtauğa tırısadı. Türkiya erekşe geosayasi jağdayın basqarudı biledi jäne Europa, Ortalıq Aziya, arab memleketteri, soltüstiktegi körşilerimen qarım-qatınas jasağan kezde sonı paydalanıp otır. Bälkim ol şınımen küşeyip kele jatqan şığar, alayda bäri kontekske baylanıstı: eger qanday da bir küşter, mäselen, Resey, Iran nemese Izrail' onı moyındaudan bas tartsa, mwnı özgerte alatınday mıqtı ıqpal etu tetigi joq.

ANKARA NE WSINA ALADI?

– TMW-nıñ wzaqmerzimdi josparlarınıñ birazı osıdan eki jıl bwrın qabıldanğan “2040 jılğa deyingi merzimge türki äleminiñ twjırımdaması” attı qwjatpen bekitilgen. Onda türki wyımı müşe-memleketterdiñ wjımdıq resurstarın paydalanadı jäne älemdik arena sanasatın küşke aynaladı delingen. Osı wjımdıq resurstı TMW elderi qanşalıqtı paydalana aladı?

– Äzirge aytarlıqtay nätije körip otırğan joqpız. Orta Aziyanıñ bes memleketi arasında bwğan wmtılıs bar: olar bir aymaq retinde öziniñ sırtqı sayasatın qwrğısı keledi. Sodan keyin ğana basqa memlekettermen, sonıñ işinde Äzerbayjanmen jäne Türkiyamen sayasi baylanıs ornatıladı. Aytayın degenim, türki memleketteri wyımında belgili bir toptar bolatın siyaqtı. Ol tabiği process. Äzerbayjan men Türkiya – tarihı bir memleket, tilinde, mädenietinde aytarlıqtay ayırmaşılıq joq. Demek, Türkiya men Äzerbayjan – bir top.

Qalğan üş müşe eldiñ (Qazaqstan, Qırğızstan, Özbekstan) öz közqarası men wstanımı bar. Bwl eki jüye arasında integraciya qalay jüretini ülken mäsele. Twjırımdamanıñ bolaşağı osı eki toptıñ qalay ımırağa kelip, ıntımaqtasa alatınına baylanıstı bolmaq.

Qazir belgili bir ekonomikalıq perspektivalar bar. Alayda sayasi twrğıda ärbir TMW müşesiniñ öz qwndılığı, öz müddesi barı anıq. Mäselen, tipti Äzerbayjannıñ türkimen gazın öz infraqwrılımı arqılı ötkizu turalı qarapayım wsınısı kelissözden äri asa almay qaldı, öytkeni Türkimenstan [TMW baqılauşısı] türkimen gazın Europa narığına şığaruğa mümkindik beretin köpirdi qajet etpeydi. Türkimenstan türkimen gazın satuğa arnalğan ülken infraqwrılım jasauğa ğana emes, öz işki infraqwrılımı men jaña ken orındarın damıtuğa da müddeli. Al Äzerbayjan men Türkiya, Türkimenstannıñ işki ekonomikasında tarihı ortaq oyınşı bolğanımen, Qıtay men Resey siyaqtı köp wsına almaytın bolıp twr.

YAğni, belgili bir sayasi wstanımdar men müddelerdiñ birigui – aytarlıqtay ülken problema, sol üşin 2040 jılğa deyin jospar qwru qiın.

ÄSKERI SALADA INTIMAQTASTIQ BOLUI MÜMKİN BE?

– Qanday salada ıntımaqtastıq küşti boladı dep esepteysiz?

– Til wşına birden äskeri sala keldi. Türkiya drondardı jasau men Qazaqstanğa nemese Qırğızstanğa satuğa ğana müddeli emes. Onıñ oyı tankiler nemese artilleriya qaruın jasau tehnologiyasın satu arqılı aymaqtağı elderge ıqpalın küşeytu. Biraq bwl jerde äskeri infraqwrılım men tauarlardıñ 90 payızdan astamı Reseyden keletinin tüsinu kerek. [Türikterdiñ äskeri tehnologiyası] barlıq jağdayda säykes kele bermeydi.

[Qazaqstannıñ] äskeri baylanıs pen äskeri öndiristi damıtu äleueti joğarı. Biraq onıñ belgili bir erekşelikteri bar, komponentterdi säykestendiru mümkin bolmay twr. Sondıqtan el äskeri ıntımaqtastıq salasında Reseyge täueldi qalpında qala beredi.

Ortalıq Aziyadan Türkiya arqılı Europa narığına şığu ıqtimaldığı basım auılşaruaşılığı infraqwrılımın qwru turalı jii aytıladı. Biraq Ortalıq Aziyadağı ekologiyalıq qaterlerdi eskersek, bwl da öte qiın.

– Şınında da, Türkiya joğarı swranısqa ie äskeri önimder öndiruşi retinde tanılğan. Qazaqstan ıntımaqtasıp, drondar şığarudı josparlap otırğanın mälimdedi. Wjımdıq qauipsizdik şartı wyımına müşe Qazaqstan mwnday jospardı jüzege asıra ala ma?

– Bwl jerde mäsele bizdiñ WQŞW-da bolğanımız emes, elitalardıñ müddesinde jatır. Negizi, drondardı Qazaqstanda jasap şığaruğa mümkindik bar. Biraq äñgime işki öndiris belgili bir elitalarğa osı drondardı sırttan satıp alğannan göri köbirek aqşa tabuğa mümkindik bere me degenge tireledi.

Biz onı bwrınğı “Qazaqstan Injiniring” enşiles käsipornı mısalınan kördik. Käsiporın öz önimin şığardı, biraq memlekettik tapsırıstan ayırılıp qaldı. Belgili bir därejedegi şeneunikterge tauardı sırttan satıp alğan tiimdi. Elita memlekettik byudjettiñ qarjısın satıp aluğa jwmsasa, köbirek paydağa keneledi. İşki öndiristi jasauğa boladı, biraq ol memlekettiñ qoldauınsız jwmıs istemeydi.

– YAğni bwl mäselede Reseyge jaltaqtamay ma?

– Bwl salalıq öndiris bolğandıqtan, olay dep oylamaymın. Biz drondardı Resey wsına almağandıqtan jasaymız. Al eger işki öndiristi damıtsaq nemese Reseymen bäsekeles bolatın işki qaru-jaraq öndirisin damıtuğa sırttan investorlar şaqırsaq, problema tuuı mümkin. Biraq bizdikiler onday qadamğa baradı dep oylamaymın: äskeri elita Resey instituttarında oqıp-jattıqtı jäne tärbielendi, mwnday närse olardıñ oyına da kirip-şıqpaydı.

ANKARA MEN MÄSKEU IQPAL ETUDE BÄSEKELES PE?

– Sarapşılar TMW aldına keremettey maqsattar qoyğanımen, bwl odaqtıñ wstanımın tolıq jüzege asıru üşin qosımşa küş saluğa Äzerbayjan men Türkiya ğana dayın, öytkeni Resey Qazaqstan, Qırğızstan jäne Özbekstan siyaqtı wyım müşelerine ıqpal etetindey küşke ie dep esepteydi. Osığan qatıstı ne aytasız? TMW Resey ıqpalına qauip töndire me?

– Bwl jerde Resey men Türkiya arasında bäsekelestik bar dep oylamaymın. Meniñşe, Türkiya men Äzerbayjannıñ müddesi jäne Orta Aziya memleketteriniñ müddesi bir-birin tolıqtıradı, jäne de Reseydiñ müddesine qayşı kelmeydi.

Resey Türkiyanıñ wsınıstarınan özine qauip tönedi dep eseptemeydi. Iä, keybir [reseylik] şeneunikter latınğa köşu – Resey ıqpalına qarsı şığu nemese balama däliz qwru – tranzit boyınşa seriktes Reseydiñ ıqpalın joyuğa tırısu dep aytuı mümkin. Biraq meniñşe, Resey balama däliz ben jol jasau özine de tiimdi ekenin tüsinedi. Onıñ TMD, Ortalıq Aziya elderimen seriktestigi basqa wyımdar men kelisimder ayasında saqtalıp qala beredi.

OQI OTIRIÑIZ

“Türkiya Kaspiy teñizinde üstem oyınşığa aynalmaq”. Toqaevtan kömek swrağan diqandar

– Resey baspasözi degenmen bwğan qatıstı zildi mälimdemeler jasap jür. Oğan qosa Astana men Ankara jazda Oralda äskeri keme qwrılısın bastau turalı kelisimge qol qoydı. Batıs sarapşıları mwnı Kaspiy teñizindegi reseylik flotiliyanıñ üstemdigine soqqı jasau äreketine teñedi, sebebi endi Türkiya üstemdik qwruğa nietti degendey pikirler ayttı.

– Reseydegi memlekettik BAQ mwnday jağdayğa ünemi jauap berip otıradı. Reseylikter özin imperiyaşıl oyınşı sanaydı. Bälkim, ondağı oqırmanğa Reseydiñ bärine jauap qatıp, “baqılap” otırğanı wnaytın şığar.

Biraq şın mäninde basşılıq onı jaqsı tüsinip otır: bwl jobanıñ qanşalıqtı jüzege asatını äli belgisiz. Bizdegi Kaspiydiñ tayaz ekenin bilemiz jäne tereñ böligi Iran men Türikmenstan aumağında ornalasqanın eskersek, bizge flot qajet bolmay qaluı da mümkin. Al soltüstik bölik jazıq äri tereñ emes. Sondıqtan bwl jobanıñ jüzege asu-aspauı – bölek mäsele.

– Türkiya prezidenti janındağı Qauipsizdik jäne sırtqı sayasat keñesiniñ müşesi, sayasattanuşı Burhanettin Dyuran bir maqalasında Türkiya aymaqta Qıtaymen bäsekelese alatının ayttı. Sizdiñ oyıñızşa, bwl mümkin be?

– Türik sayasatkerleri pafospen söylegendi jaqsı köredi. Biraq bwl äñgimeniñ astarında Qıtaymen bäsekelesudiñ qajeti joq, ol bärine – Ortalıq Aziya elderine de, Äzerbayjan men Türkiyağa da, Europağa da qajet degen oy jatır. [Qıtay] Türkiyanıñ strategiyalıq ornın jük tasımalına paydalanuı mümkin. Türkiya salalıq önim şığarsa, Qıtay oğan investiciya, resurs jäne tauar wsına aladı. Aymaqtağı küşterdiñ ornalasuın qarasaq, Türkiyanıñ [Qıtaymen] bäsekelestikke qarağanda ıntımaqtasu mümkindigi köbirek.

– TMW ıntımaqtastığınıñ bolaşağı jayında ne aytar ediñiz?

– Memleketterdiñ özara qarım-qatınastı qanşalıqtı nığayta alatınına baylanıstı. Mädeni mwra, twraqtılıqtı küşeytu turalı pafostıq äñgimeler aytıla berer, biraq biz bäribir tauar aynalımı tım az ekenin jäne öspeytinin körip otırmız. [TMW-ğa müşe elder] ükimetteriniñ tauar aynalımın eki, tipti üş esege wlğaytu josparına qaramastan, nätije şığar emes. Belgili bir boljamdar aytılıp jatır, biraq olardı is jüzine asıru öte qiın ekenin bäri bilip otır.

Azattıq