ماندوكي قوڭىردىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي

«ءتاڭىرى مەنى تاڭدادى» 

مۇحتار ماعاۋين

ماندوكي قوڭىر يشتۆان – وتانى ماجارستان عانا ەمەس، كۇللى تۇركى دۇنيەسى قاستەرلەيتىن ۇلىق ەسىمدەر قاتارىنداعى كورنەكتى تۇلعا. شىڭعىس جورىعى تۇسىندا كارپات قويناۋىنداعى ماديارلار اراسىنان پانا تاپقان قۇمان-قىپشاق جۇرتىنىڭ تۋماسى ماندوكي قوڭىر وننان اسا ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن، بۇعان قوسا زەرتتەۋشىلىك قارىمى ەرەن، تۇران حالىقتارىنىڭ فولكلورلىق-دۇنيەتانىمدىق ساناسىن بويىنا دارىتقان عالىم.
ول تۇركولوگيا عىلىمىمەن دەندەپ اينالىسىپ قانا قويماي، حح عاسىردىڭ ءتورتىنشى شيرەگىندە شىعىس پەن باتىس­تىڭ اراسىندا التىن كوپىرگە اينالدى، ميلليونداردىڭ ىقىلاس القاۋىنا بولەندى. ياكي ول حالىقتار اراسىن جاقىنداس­تىرعان مامىلەگەر، وزىقتارعا وي سالعان كورەگەن ەدى.

زامانا العا جىلجىعان سايىن مەرەيتوي يەلەرى تۋرالى ايتىلاتىن جايتتار ەستەلىك پەن وتكەن شاق ەنشىسىنە كوشەدى.
كوزى ءتىرى بولسا سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە اياق باسىپ، ورتانى تولتىرىپ وتىراتىن ماجار مەن تۇركىگە ورتاق تۇلعا، تۇركىتانۋشى ماندوكي قوڭىر يشتۆان الماتى ىرگەسىندەگى كەڭساي زيراتىندا قازاقتىڭ مارقاسقالارىمەن ماڭگىلىك ۇيقىدا. نەبارى ءتورت مۇشەلىندە كوز جۇمعان ارىسقا قاتىستى «تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا اڭىزعا اينالعان تۇلعا ەدى، ولىمىنەن كەيىن ميفتىك زاڭعارعا كوتەرىلدى» دەگەن بايلام استە كەمىگەن ەمەس. ماندوكي قوڭىر 1970–80 جىلدارى تۇران جۇرتتارىنىڭ ىنتىماعى جولىندا قايرات قىلىپ، زيالى ارەكەت جاساعان تۇلعا ەدى. وكىنىشتىسى، زامان كۇرت وزگەرىپ، قايتا ورلەپ، كوگەرگەن-كوركەيگەن تۇسىنا كۋا بولىپ، قۋانىشقا كۋا بولا المادى. دەگەنمەن، ۇلى وزگەرىستەردىڭ شەت جاعاسىنا كۋا بولدى.
الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە اقپاراتتىڭ باتىس باسپاسوزىنە جەتۋىنە بارىن سالعان قوڭىر يشتۆان «بۇل قىزىل جۇيە كەشىكپەي اقىرى بولادى عاسىرلار توعىسىندا» دەپ اينالاسىنداعىلارعا ءۇمىتىن ۇيالاتىپ، نامىسىن قايرايتىن. الايدا، جۇيەنىڭ وتە قىسقا ۋاقىتتا ومالىپ، «تەمىر شىمىلدىق» وقىس تۇرىلگەنىنە تاڭ قالدى، كوپپەن بىرگە «ءوڭىم بە ەدى، ءتۇسىم بە ەدى» دەپ تاڭ-تاماشا بولدى. ءسويتتى دە، ءوزىنىڭ عىلىمي مۇراتىن الاڭسىز جالعاستىرا بەردى، ديپلومات ەلشى بولۋدان باس تارتتى. ول تۋرالى ماجارستان ديپلوماتياسىنداعى كورنەكتى تۇلعا در كەلەمەن اندراش «ماندوكي ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسى وزگەشە ەكەنىن، مەملەكەتتىك قىزمەت ءوزىنىڭ قولى ەمەس ەكەنىن ايتقان-تۇعىن» دەيدى. سويتكەن قوڭىر اعا تۇركياعا كايسەرى ۋنيۆەرسيتەتىنە بارىپ، ۇلى مۇرات جولىنداعى ىستەرىن ەڭسەرۋگە كىرىسپەك ەدى. ءسويتىپ، بايىرعى جولىمەن ءبىر اينالىپ، كەلىسىپ كەلۋگە ساپارعا اتتانعان-تۇعىن: سولتۇستىك كاۆكازدان باستاپ، ونان ەدىل بويىن اداقتاپ، الاتووعا سوعىپ، ونان سارىارقا مەن ءۇش قياندا سايرانداپ، تۇڭعىش قازاق قۇرىلتايىنا قاتىسىپ، قىركۇيەك سوڭىندا انادولىعا تابان تىرەۋ جوسپارىن قۇردى.

الايدا ساپار ماكاچقالادا كىلت ءۇزىلدى: حازار تەڭىزى جاعاسىندا سۇرجەكەي جانالعىش قوڭىرعا قول سالعان ەكەن. اقتىق دەمى ۇزىلەردە قاسىندا داعىستاندىق اقىن بادرۋتدين ماگومەدوۆ بولعان. ءدال سول كۇنى قارت الاتاۋ دا ىڭىرانا تەڭسەلىپ، تىتىرەنىپ وتكەن ەدى. بۇل 1992 جىلدىڭ 22 تامىزى ەدى. قوڭىردىڭ وسيەتى بويىنشا الماتى iرگەسiندەگi كەڭساي زيراتىندا جەرلەندى.
زامانىندا، ايدارىنان جەل ەسكەن ەۋرازيا قوسقۇرلىعىن، سولتۇستىك افريكامەن قوسا ۋىسىندا تۇتىپ، ءامىرىن جۇرگىزگەن ايبىندى قىپشاق-قۇمانداردىڭ ەۋروپاداعى ۇرپاعى، ماجار مەن تۇرىكتىڭ بەلبالاسى، ءۇمىتتى ىسكە جالعايتىن تۇلعا ماندوكي قوڭىر­دىڭ باقيلىق بولۋى تۇرىكشىل-تۇرانشىل دوستارىنا، ونىڭ ديدارىن كورىپ، ءسوزىن ەستىگەن مىڭداعان جاستارعا، ويلى، اڭسارلى جاندارعا سوققى، وكىنىش، مۇڭ بولدى…
قوڭىردىڭ جاس كەزى. 1920 جىلعى تريا­نون كەلىسىمىمەن بۇتارلانعان سوڭ قالعان «شوڭقيعان» (ماجارشا-چونكا، ەرگەجەيلى) ماجارستاندا ءوز ارعى تەگىن قۇمان-قىپشاقتارمەن بايلانىستىراتىن قۇمانيا ولكەسىندە 1944 جىلى اقپاندا تۋعان. اۋزىندا تىسپەن تۋعان ءسابي قوڭىرعا تاڭدانعان دەسەدى ادەبيەتشى كورمەندي لايوش مارقۇم. سوتسياليزم جولىنا تۇسكەن ەلدەگى كەر كەزەڭ قوڭىردىڭ بالالىق شاعى ويراندالىپ، اكەسى قايتىس بولدى، قينالدى، نامىستى تاپتاۋدى كورىپ ءوستى. اكەسىنىڭ اڭگىمەسىنەن اۋىزشا تاريح پەن فولكلورلىق سانامەن سۋسىنداۋى بالا قوڭىرعا رۋح بەرگەن. ونى جەرلەس زيالىلار قولداپ، سيرەك ادەبيەت­تەردى، ءتىل وقۋلىعىن بەرىپ تۇردى، سونان سۋسىندادىم دەيتىن مارقۇم.
كامەلەتتىك اتتەستاتتى ءوزىنىڭ تۋعان قالاسى كارتساگ اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىندا العان ول، ءبىراز ۋاقىت اتبەگى بولىپ ىستەدى. بالا كەزدەن جاقىن ماڭداعى سوۆەت اسكەرلەرى قوسىنىنا بارىپ، ونداعى تۇركىتىلدى جىگىتتەردەن ءبىرلى-جارىمدى ءسوز ۇيرەنگەنىن سۇقباتتارىندا ايتاتىن (ولار كوپ، ءار ۇلتتان بولعان سىڭايلى). كەيىن زامان وزگەرگەن تۇستا جەرلەسى اكادەميك نەمەت ديۋلانىڭ پارتيالىق كەپىلدەمەسى ارقاسىندا 1963 جىلى بۋداپەشت ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇركىتانۋشى ماماندىعىنا وقۋدى باستايدى. 1965 جىلدان باستاپ ستۋدەنت قوڭىر ەۋروپاداعى تۇركi ەتنيكالىق توپتارىنىڭ ورتاسىندا عىلىمي ەكسپەديتسياعا شىعۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ونداعى ماقساتى – قوڭىرعا دەيىن ماجار زيالىلارى جاساپ كەتكەن ءىستى جاڭا بەلەسكە كوتەرۋ، «قىپشاق ءتىلىن ءتىرىلتۋ» بولدى دەيتىن.
قىپشاقتانۋشى قۇمان-قىپشاق قوڭىر. عىلىمي ميسسياسىنداعى بىرنەشە باسىم باعىتتىڭ ءتورتىنشى باعىتى – قىپشاقتانۋ سالاسى تۋرالى جازۋ ماشينكاسىمەن ءوزى تەرگەن انىقتامادا (ماندوكي قوڭىر، 1985 جىل، 25 ناۋرىز، بۋداپەشت دەپ قولىن قويعان) اتالعان ماسەلە توڭىرەگىندە بىلاي دەيدى: « …4.1. قىپشاق تەكتى حالىقتاردىڭ جاڭا زامانعى ءتىلى ماسەلەسى تاقىرىبىندا 1965 جىلدان بەرى ءوز تاراپىمنان جىلىنا 2-3 مارتەدەن (قازىرگە دەيىن 42 مارتە) تىلدىك-ەتنوگرافيالىق-فولكلورلىق ەكسپەديتسيالىق زەرتتەۋدى رۋمىنيا مەن بۇلعاريا اۋماعىنداعى دوبرۋجا، دەليورمان وڭىرىندە، وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قونىس اۋدارىلعان تاتار شوعىرى ورتاسىندا جۇرگىزىپ كەلەمىن. اسا كولەمدى لينگۆيستيكالىق بەلگىلەۋلەرىم مەن دەرەكتەرىمنىڭ سىرتىندا 40 مىڭداي سوزدەن تۇراتىن تاتار ديالەكتولوگيالىق سوزدىگىن دايىن ەتتىم (ەرەكشەلەگەن – اۆتور). ونى جۋىق ارادا ماجارستاندا، بالكىم تۇركيادا باسپاعا ۇسىنباق ويدامىن» (ۇلى دالانىڭ ءبىرتۋار ۇلانى. ماندوكي قوڭىر مۇراسى. الماتى: ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا، 2009. 124-ب)
قوڭىردىڭ دوبرۋجا وڭىرىنە ىقىلاسى ەرەكشە اۋعان. سەبەبى كەزدەيسوق ەمەس. تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە دە كوپتەگەن جۇرتتان قۇرالعان دوبرۋجا ايماعىنىڭ ەتنيكالىق كەلبەتى سالتاتتى كوشپەلى حالىقتارمەن تىكەلەي بايلانىستى وربىگەن. ەجەلگى ۋاقىتتا بۇل ايماق سكيتيا مينور – كىشى سكيفيا اتالعان. باتىس عۇن يمپەرياسى ىدىراعاننان كەيىن دۋناي بۇلعارلارىنىڭ حاندىعى بۇل جەردە ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرعان. بۇل ءوڭىر عاسىرلار بويى ونوگۋر – بۇلعار تۇرىك مەملەكەتىنىڭ ىقپالىندا بولعان. مادياردىڭ كارپات قويناۋىنا قونىستانعاننان كەيىن پەچەنەگتەر وسى ايماققا ويىسقان. كەيىن قۇمان-قىپشاق، تۇركى-تاتار حالىقتارى وسىندا قونىس تاپقان. ءحىV عاسىر­دان باستاپ تۇتاس بۇلعاريا جانە دۋنايدىڭ تومەنگى ساعاسى وسمان تۇرىك بيلىگىنە ءوتتى. كەيىن قىرىم تۇبەگى ورىستاردىڭ يەلىگىنە كوشكەننەن ونداعى تۇركىلەردىڭ ءبىر بولىگى دوبرۋجاعا قاراي ىسىرىلدى. 1829 جىلعى ورىس-تۇرىك، 1854 جىلعى قىرىم سوعىسىنىڭ سالدارىنان كوپتەپ بوسىپ كەلدى. ماندوكي قوڭىر زەرتتەۋىندە اتالعان تاريحي جايتتاردى قاراستىرۋدى قالىس قالدىرماعان. الايدا، رۋمىن ديكتاتورلىق رەجىمى زەرتتەۋ جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرگەندىكتەن بۇلعاريا قاراماعىنداعى (دەليورمان ءوڭىرىن) تۇرىك-تاتارلاردى زەرتتەۋگە اۋادى.
قوڭىر ەرەكشە دەن قويعان زەرتتەۋ نىسانى ۆەربالدىق مادەنيەت ۇلگىلەرى، اسىرەسە فولكلورلىق دەرەكتەر بولدى. سەبەبى «وندا ساقتالىپ قالعان كونە ارحايكالىق پلاستتارداعى جاسىرىنعان تىلدىك دەرەكتەردى جانە مادەني كودتى اشۋ ارقىلى لينگۆيس­تيكالىق رەكونسترۋكتسياعا جان بىتىرۋگە بولادى» دەگەن ۇستانىمدا بولدى.

1970 جىلداردىڭ باسىنان قىپشاق­تانۋعا تەرەڭدەي بويلاعان ماندوكي قوڭىر «قىپشاقتاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ وتانى، تىرەگى، ارەالى – قازاق جەرى» دەگەن بايلامعا كەلگەنىن، وسى باعىتتا ىزدەنۋگە كىرىسكەنىن ونىڭ زەرتتەۋلەرىنە ساراپ جاساعان عالىمدار (مىسالى، باشكي يمرە) ايتادى. قوڭىر الىس ازياعا العاش رەت 1974 جىلى ساپارعا شىققان. وندا ورحون ەسكەرتكىشتەرى مەن موڭعولياداعى قازاق، تۋۆا جۇرتىنىڭ اراسىنا زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسىندا بولعان. انادولىعا ءجيى ساپارلاپ تۇردى.
وسى تۇستا زامانىنداعى سەۆ اتالعان ەكونوميكالىق بلوكتىڭ كەلىسىمدەرى اياسىندا ماجارستانعا وقۋعا كەلگەن موڭعوليالىق قازاق جاستارىنان قوڭىردىڭ قازاق ءتىلىن جەتە يگەرۋگە ۇلكەن ىقپال جاساعانىن ايتىپ وتىراتىن. ءالىمحان ساقايۇلى، ەدىگە تولەتايۇلى، ۋاتقان مارات سىندى جىگىتتەرمەن ارالاستىعىن ىلتيپاتپەن ەسكە الاتىن. 1976 جىلدىڭ جازىندا جىگىتتەردىڭ اۋىلىنا بارىپ، موڭعول التايدىڭ تاۋ مەن تاسىن اپتالاپ ارالاپ، جاڭبىرىنا مالتىعىپ، جەلىنە توتىعا ءجۇرىپ، كونە تۇركى بالبالدارىمەن جىلاپ قاۋىشقانىن، كوشپەلى مادەنيەتتىڭ ءتولتۋما ەلەمەنتتەرى جايىندا قانىقتى مالىمەت جيناپ قايتادى (ول تۋرالى باق پەن عىلىمي ەسەپتەرىندە جاريالاپ تۇرعان).
1977 جىلدىڭ 31 شىلدەسىندەگى كۇندەلىك بەلگىلەۋىندە قوڭىر قازاقشا بىلاي تولعايدى: «ادام ومىرىندە قۋانىشتى جاعداي كوپ بولعانمەن، ەرەكشە قۋانىشتار بولادى عوي! ارادا 700 جىل (7 عاسىر) وتكەننەن كەيىن اتا-بابامىزدىڭ تۋعان توپىراعى اسقاقتى التاي تاۋىنىڭ اراسىنداعى سالتاناتتى بايىرعى داستۇرمەن ءومىر سۇرەتىن شىمبايلى تۋىستار» دەپ باستايدى. وسى جولعى ساپارىندا قوڭىر مۇزتاۋعا شىعىپ، ەجەلگى قىپشاقتاردىڭ «كوكىلتاش» جوسىنىمەن ءراسىم اتقارىپ، جان دوسى ەدىگەنىڭ اتا-اناسى تولەتاي قىدىرالىۇلى مەن ريزا كامەنقىزىنىڭ «توندى بالاسى» اتانادى. اۋلەتتىڭ ۇلكەنى بۇلعاريادا اسكەري اكادەميادا وقىعان، تۇرىكشەنى دە ەركىن مەڭگەرگەن پىراۋديە قوڭىردى ءىنىسى رەتىندە قابىلداپ، اراسىندا تۇرىكشە «كونىچىپ»، «ءيىلىپ جاستىق، جازىلىپ توسەك بولادى». فولكلورلىق مول مۇرا جيناپ ولجالى ورالادى (ول تۋرالى قازاقستانداعى العاشقى ماجار ەلشىسى، تۇركولوگ تورما يوجەفتىڭ «كروۆنوە براتستۆو ماندوكي كونگۋرا» ماقالاسىندا باياندالادى. گوريزونت. 1996. №1). كەيىن قوڭىر دۇنيە سالعاندا وسى شاڭىراقتا قۇران وقىلىپ، ارتىن كۇتۋ ءراسىمى اتقارىلعان.
اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىن جيناقتاۋ­دى قوڭىر ءبىر ءسات تە ەستەن شىعارعان ەمەس. ماعان جازعى كانيكۋل كەزىندە ەسكى كوزدەردەن ءان مەن ەرتەگى، اڭىز ماتىندەرىن باياندالۋ قالىبى بويىنشا حاتقا ءتۇسىرىپ اكەلۋدى تاپسىرعانىن ورىنداپ ءجۇردىم. مەن قوڭىر اعامەن تانىسقان تۇستا ول قازاق، قىر­عىز، نوعاي، قۇمىق، قاراشايلار اراسىندا فولكلور ۇلگىلەرىن جيناقتاۋمەن بەلسەنە اينالىسىپ جۇرگەن كەز ەدى. كەيىن اتالعان حالىقتاردىڭ حالىق اندەرىن جەكە كىتاپ ەتىپ شىعاردى. بۇل تۋرالى اتاقتى قۇمىق اقىنى (اقتىق دەمى ۇزىلگەندە جانىندا بولعان) بادرۋدتين ماگومەدوۆ ءوز ەڭبەگىندە بايانداعان (ماگومەدوۆ ب. ۋزيۋلگەن وزەنگي. وچەركلەر، شيرۋلار، ەل يازىۆلار. ماحاچكالا، 2008. – 432 س.)
قوڭىردىڭ جانسەبىل زەرتتەۋشى، كەسەك كونتسەپتۋالدىق مۇراتتار مەن تىڭ عىلىمي قيسىنداردىڭ يەسى بولعانىن ارىپتەستەرى مويىنداعان. ول ونشاقتى تۇركى تىلدەرىمەن قوسا ەۋروپا تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن، مەتودولوگيالىق مادەنيەتتى بارىنشا يگەرگەن، الەۋەتى مول زەرتتەۋشى رەتىندە تانىلدى. قوڭىردىڭ ەرەكشەلىگى جونىندە تۇستاستارى «ءوز زەرتتەۋ سالاسىنا تەك ءبىر قىرىنان عانا ەمەس، كەشەندى تۇردە، تىلدىك، فول­كلورلىق، تاريحي، ەتنولوگيالىق جان-جاقتى قىرىنان زەردەلەي الاتىن» الىمدىلىعىنا سۇيسىنەتىن ء(تىل جانە قوعام (الماناح). 2005, №3. 76-83-ب.)
قوڭىردىڭ زەرتتەۋ ساپارلارى. ول ءوزى كوپ اڭساعان ساپارى – «ۇلى قىپ­شاقتىڭ ورداسى – قازاق جەرىنە» ء(وز ءسوزى) بارۋعا تەك 1978 جىلى عانا ءساتى تۇسكەنى وعان عىلىم كوكجيەگىندە جاڭاشا، تاماشا مۇمكىندىكتەر اشقانىنا ريزا. بۇل ساپارلاردىڭ بىرىندە قازاق ارۋى، اتىراۋلىق وڭايشا ماقسىمقىزىمەن تاعدىرىن قوسۋى، وعان جىل سايىن قازاقستانعا كەلىپ تۇرۋعا جول اشادى.
قوڭىرمەن ەتەنە جاقىن ارالاسقان انادولىدان كەرۋلەنگە، ورالدان الاتاۋعا دەيىنگى ارالىقتاعى ەلدەردىڭ كىل مىقتىلارى بولدى. اسىرەسە، قازاقتىڭ وزىق زيالىلارى ىسمەت كەڭەسباەۆ، اقاي نۇسىپبەكوۆ، كەڭەس نۇرپەيىسوۆ، ءابدۋالي قايدار، تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، رابيعا سىزدىق، حالەل ارعىنباەۆ، مارات مۇقانوۆ، كەڭەس نۇرپەيىسوۆ، قۇلمات ومىراليەۆ، ومىرزاق ايتباي، ساپارعالي وماربەكوۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، باباش ابىلقاسىموۆ، ءالىمحان جۇنىسبەك، كوبەي شاياحمەتۇلى، راۆيل شىرداباەۆ، ءابىش كەكىلباەۆ، قالداربەك نايمانباەۆ، داركەمباي شوقپارۇلى، سالامات وتەمىسوۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، بۇگىنگى كورنەكتى قايراتكەرلەر بولات كومەكوۆ، مۇرات اۋەزوۆ، نۇرگەلدى ءۋالي، مارات سەمبى، يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، ەردەن قاجىبەك، نۇرسان ءالىمباي، سەيسەنباي قۇداسوۆ سىندى جانداردىڭ ەسىمدەرىن اتاساق تا جەتكىلىكتى. ول تۋرالى جۇزدەگەن جان قوڭىرعا ارنالعان ەستەلىك مەمۋارلارىندا، ونىمەن ارادا الماسقان حاتتارىندا جەتە باياندايدى. بۇل جەكە اڭگىمە تاقىرىبى.
اتاقتى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ كەپىلدىگىمەن الاتوو اسىپ، شىڭعىس ايتماتوۆقا سالەم بەرە بارعان قوڭىر 1981 جىلداردان بەرى قىرعىز زيالىلارىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، شەكارالىق ايماققا دەيىن زەرتتەۋ ەكسپەديتسيالارىمەن بارىپ، عىلىمي ولجالارىن ەسەلەپ، قۇندى دەرەكتەر جيناقتاپ ءجۇردى. «قايتا قۇرۋ» لەبىمەن ەدىلبويىنا، سولتۇستىك كاۆكازعا ءجيى ات باسىن تىرەدى. وزبەكستان مەن تۇركىمەنستاندى، انادولىنى ۇمىت قالدىرعان ەمەس. بۇل كەزدە سوۆەت وداعىنا جىلىنا ءبىر مارتە عانا ساپارلاۋعا بولادى، ورتالىقتىڭ رۇقساتى دەگەن شەكتەۋلەر اقىر بولعان-دى. اسىرەسە، تەرىسكەي كاۆكازداعى قارانوعاي، قوبان نوعاي، مالقار، قۇمىق، قاراشاي حالقىنىڭ اراسىنا ءجيى بارىپ، زەرتتەۋ ەڭبەگىنە قاتىستى ماتەريالدار جيناقتاپ، ونداعى عىلىمي، شىعارماشىلىق وكىلدەرىمەن ەتەنە جاقىن بايلانىستى ورناتىپ ۇلگەردى.

قىپشاقتانۋداعى قوڭىردىڭ جاڭا جوسپارى. وسىلايشا، تىرنەكتەي جيناپ، تەرەڭدەتە قازىپ زەرتتەي ءجۇرىپ قوردالاعان اسا باي مۇراسىن ەندىگى كەزەكتە الاڭسىز وتىرىپ، عىلىمي اينالىمعا سالۋعا تۇنجەر گۇلەنسوي پروفەسسورمەن بىرگە تۇركيانىڭ كايسەرى ۋنيۆەرسيتەتىن تاڭداعان ەدى.
قوڭىر وسىلاي «ماجارستانداعى قىپشاق ءتىلىن قايتا ءتىرىلتۋ» عىلىمي مۇراتىن ەندىگى كەزەكتە كۇللى قىپشاق جانە تۇركى تىلدەرىنە باعىتتاۋعا بەل بۋادى.
دۋنايدىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى دوبرۋجا نوعايلارى، انادولىداعى ىزدەرى، تەرىسكەي كاۆكازدى بويلاي، ەدىل بويى، ورتالىق ازيا، التايعا دەيىنگى ارالىقتاعى تۇركى تىلدەرىنىڭ قىپشاق بۇتاعىنىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنە (حالىق اندەرى، اڭىز، ءاپسانا، ماقال-ماتەل), ديالەكتولوگيالىق ەڭبەكتەرگە ەرەكشە دەن قويدى. سەبەبى، تىلدىك رەكونسترۋكتسيانىڭ باستى قۇرالى ەتيمولوگيالىق تالداۋدىڭ ۇرىمتال تەتىگى – ارحايزمدەر مەن ەتنوگرافيزمدەر، ءتۇرلى پارەمالىق قولدانىستاعى دۇنيەنىڭ رەالدى بەينەسى، ارحايكالىق، ميفتىك دۇنيەتانىم ەلەمەنتتەرى مەن ارحايزمدەر اتالعان تىلدىك قازىنالاردا بۇعىپ جاتاتىنىن، تەك ونىڭ سەمانتيكالىق كودىن، مادەني جانە تىلدىك تۇرپاتىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك جاسايتىنىن ماندوكي قوڭىر 1969 جىلى قورعالعان ۋنيۆەرسيتەت دوكتورلىعى (PhD) ديسسەرتاتسياسىندا مەتودولوگيالىق جانە دەرەكتىك ارقاۋ ەتكەن ەكەن.
قوڭىردىڭ ەپيستەمولوگيالىق مۇرالارى. ماندوكي قوڭىر زامانداس­تارى ءتارىزدى حات جازىسۋعا دا ۋاقىت تاپقان، مول مۇراسى بار. ونىڭ ءبىر مۇقيات قاسيەتى –جازعان حاتتارىنىڭ العاشقى نۇسقاسى، قارالاي جازىپ، قايتادان كوشىرۋ. بىراق، شيمايلاۋ، تۇزەتۋ كوپ جاساماعاندىعى، ياعني ويدى انىق، ءستيلدى جاتىق بەرە الاتىندىعى انىق كوزگە ۇرادى. حات پەن جاۋابى بىرگە قويۋ ادەتى ەكەن.
قوڭىردىڭ حات ءماتىنىنىڭ ستيلىندە قازاق ادەبي تىلىندەگى، اسىرەسە سول زامانداعى رومان مەن پۋبليتسيستيكاعا ورتاق، كوبىنە ۇزىن، ارالاس، ساباقتاس قۇرمالاس سويلەم قۇرۋ سيپاتى ءتان. ەكىنشىدەن، بۇل قازاقشا ماتىندەردەن ماجار پۋبليتسيستيكالىق، عىلىمي قويۋ ءستيلىنىڭ ىقپالى، لوگيكالىق رەتى بايقالادى. ءسوز اراسىندا، ادەبي ستيلدەن گورى كۇندەلىكتى ءسوز قولدانىسىنا ءتان تىركەستەر مەن ءسوز ورامدارى دا كەزدەسىپ وتىرادى. بۇل ماندوكي قوڭىردىڭ پوليگلوتتىعى مەن باسقا تۇركى تىلدەرىنىڭ ىقپالىنان بولۋى نەمەسە قازاق دوستارىنىڭ سويلەسپەلى ءتىلىنىڭ اسەرى دە بولۋى دا ىقتيمال.
حاتتارىندا ماندوكي قوڭىر ءومىر مەن ساياساتقا، تاريحقا، اسىرەسە، سول تۇستاعى الەۋمەتتىك تىلدىك احۋالعا دەگەن كوزقاراسىن بۇكپەسىز، باتىل تۇردە اقتارىلا باياندايدى. مۇنداي جايتتار قوڭىردىڭ ۇلكەن اۋديتوريالاردا، ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىمەن كەزدەسۋدە، سونداي-اق گازەت پەن راديوعا بەرگەن سۇقباتتارىندا جەتە ايتىلعان. قازاق راديوسىنا تەمىرحان تۇركىستانيعا بەرگەن سۇقباتى، سول سياقتى 1980 جىلدارى ­ب.ىبىرايموۆ، م.توقاشباەۆ، ج.اۋپباەۆتارمەن بولعان سۇقباتتاردان بايقالادى. قوڭىردىڭ حات قورجىنىنداعى  قازىنانىڭ ءبىرى قاراقالپاقستاندا تۇراتىن قالامگەر جاڭاباي ساپاروۆپەن (1920 ج. تۋعان) الماسقان حاتتارىندا الەۋمەتتىك جانە تاريحي لينگۆيستيكا ءۇشىن ماڭىزى بار ماسەلەلەرگە توقتالعانىن جاريالاعان ەدىك… (https://kazgazeta.kz/news/127263 ەكەۋدىڭ حاتى 11 شىلدە، 2022 ج.).
قوڭىردىڭ ەتەنە جاقىن دوستارى. باسقالار وتاربانىڭ تەرەزەسىنەن عانا تام­سانا الاتىن تۇران ساحاراسىندا قوڭىر ەركىن ويقاستادى. وعان تۇركىتىلدەس رەسپۋبليكا­لار­دىڭ عىلىم، ءبىلىم سالاسىنداعى جەتەكشى عالىم­دار مەن ايتۋلى اقىن-جازۋشىلاردىڭ قول­داۋىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزدى. ايتالىق، قوڭىرمەن ەتەنە جاقىن ارالاسقان انادو­لى­دان كەرۋلەنگە، ورالدان الاتاۋعا دەيىنگى ارالىقتاعى ەلدەردىڭ كىل مىقتىلارى بولدى. اسىرەسە ول ءۇشىن ءوزى اركەز اۋزىنان تاستا­مايتىن ۇلى شىڭعىس ­ايتماتوۆ، «باباسىنان دا ۇلكەن قولداۋ جاساعان» ولجاس سۇلەي­مەنوۆتىڭ ورنى ەرەكشە ەدى.
قوڭىر اعا شاڭىراعىندا ءجيى كەزدەسەتىن جاندار ۋنيۆەرسيتەتتە تۇرىك ءتىلىن ۇيرەتۋشى لەكتور ىزمىرلىك پروفەسسور گۇناي قارااعاچ (كەيىن تۇركى ءتىل قۇرىلىمىنىڭ مۇشەسى،) پەن جۇبايى ءتۇلاي ەدى. ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايتىن، امەريكالىق يۋلاي شاميلوعلى، تۇركيالىق تۇنجەر گۇلەنسوي، ەتەنە جاقىن ارالاساتىن ادامدارى قازاق ەردەن مەن عاليا (قاجىبەكتەر), قىرعىز قادىرالى مەن جاميلا (قوڭقاباەۆتار) قۇمىق اقىنى بادرۋدتين ماگومەدوۆ وتباسىلارى.
امبەباپ قوڭىر نەمەسە قوڭىردىڭ شاپاعاتى. ءۇش جايتتى قانا مىسال رەتىندە كەلتىرمەكپىن. «ەۋروپاعا قونىستانعاندار كەلبەتى نەمەسە XIII–XVII عاسىرلارداعى قۇمان-قىپشاق كوشپەلىلەر اۋىلى اتتى» اتتى كونتسەپتسيانى 1984 جىلى تۇزگەن ەكەن. عىلىمي ميسسياسىنداعى ناتيجەنى ومىرگە ەنگىزىپ، جاڭالىقتى ومىرشەڭ ەتۋدىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى «قۇمان-قىپشاق ءانۇرانىن» مۋزىكانت كوبزوش كيش تاماشپەن بىرگە ومىرگە اكەلگەن. الماتىداعى ماجارستاننىڭ باس كونسۋلى بلاۋمانن فەرەنتس ۇيىمداستىرعان ءبىر مادەني باسقوسۋدا اۆتوردىڭ ءوزى ورىنداپ جۇرتتى ءتانتى ەتكەنى بار (2016 ج.).
ءۇشىنشى دايەك (وندايلار ونشاقتى) – ماجارستان ونەر اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى ۆيداك يشتۆان ءوزىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى كيىز باسۋ ونەرىن دامىتۋىنا تىكەلەي قوڭىردىڭ جول كورسەتىپ، ۇستازى بولعانىن ايتادى. باستى سەبەپ – وڭايشانىڭ جاساۋى­نا بەرگەن وتاۋى ەدى. سونى وزدەرى جاساۋدى قولعا العان ماجار شەبەرلەرى گولليۆۋدقا كيىز ءۇي دايىندايتىن، ەكى جىلدا ءبىر وتەتىن تۇران قۇرىلتايىنا جۇزدەگەن كيىز ءۇي تىگەتىن دارەجەگە جەتتى. ەلدە كيىز ءۇي جاسايتىن بەس-التى تسەح ىستەيدى.
جىل سايىن كيىز فەستيۆالى ءوتىپ تۇراتىن ماجارستاندا ەۋروپاعا تاڭسىق، مۇلدەم جاڭا باعىتتى دامىتتىق. ماجارلار كيىز ونەرى تۋرالى جۇزدەگەن كىتاپ، سان ونداعان فيلم دايىنداعان. اقىرى كيىز سالاسىندا نوۋ-حاۋ جاساپ، جاڭا يننوۆاتسيامەن ۇشتاس­تىرۋعا دەيىن جەتكىزە العان. ءتۋريزمدى كيىز جاساۋ تۋرى دا تانىمال باعىتتىڭ بىرىنە اينالعان. ونان قوس امەريكا قۇرلىعىنان، افريكادان دا ماماندار كەلىپ كيىز ونەرىن ۇيرەنەدى. «مىنەكەي، – دەيدى اعىنان جارىلعان اكادەميك ۆيداك يشتۆان. مەن ماندوكي قوڭىر فەنومەنىن وسىنداي ماڭىزىمەن باعالايمىن، بۇل باستاما ميلليوندار ءۇشىن كاسىپكە دە، ناسىپكە دە اينالۋىمەن قۇندى». (https://anatili.kazgazeta.kz/news/51403).
ءتىل ءۇشىن كۇرەستە قوعامنىڭ «قازاق ءتىلى» دەپ اتالۋىنا شەشۋشى سەبەپ قوڭىردىڭ ءۋاجى بولعانىن ءتىل جاناشىرلارى ۇمىتپايدى. قازاق ايتىسى كەزىندە تورەشىلەر قاتارىنان تابىلعان قوڭىردىڭ اقىنجاندىلىعى تۋرالى اڭگىمە دە وزگەشە.
قوڭىر مۇرالارىنىڭ ناسيحاتتالۋى. ۇلى عالىم تۋرالى تۇركيا، قىرعىزستان، داعىستاندا كىتاپتار شىقتى. وسىدان ون جىل بۇرىن الماتىداعى ورتالىق عىلىمي كىتاپحانادان ماندوكي قوڭىر يشتۆاننىڭ ەڭبەكتەرى «ۇلى تۇلعالار» اتتى عىلىمي-عۇمىرنامالىق سەرياسىمەن «ۇلى دالانىڭ ءبىرتۋار ۇلانى» دەگەن اتپەن (الماتى: وعك، 2008. 386 ب.) جارىق كوردى.
حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ بۇرىنعى جەتەكشىسى، قازىرگى سەناتور دارحان قىدىرالى قوڭىر مۇرالا­رىن اسپەتتەۋگە ۇلكەن ۇلەس قوستى: الدى­مەن، جۇبايىنىڭ قولىندا ساقتاۋلى باي كىتاپ­حاناسىن بۋداپەشت­تەن استاناعا الدىرتتى. اكادەميا­نىڭ تىكەلەي مۇرىندىق بولۋىمەن قوڭىر ەڭبەكتەرى ماديار، اعىلشىن، قازاق تىلىندە ەكى كىتاپ بولىپ جارىق كوردى: Mándoky Kongur István. Kunok és Magyarok (قۇمان-قىپشاقتار جانە ماديارلار). Török-Magyar konyvtár I. A sorozatot szerkeszti Fodor Pál és Vásáry István (Budapest: Molnar kiado, 2015. 348 و.) جانە Newcomers from the East. Hungarians and kipchak-turks in Europe. With a historical introduction by Peter B. Golden. Edited by Ádám Molnár. – Bibliotheca Turcica, Volume I. (Molnar & Kelemen Oriental Publishers, 2017. – 324 p.+ ill.). ۇزىلمەس تامىرلار: دوبرۋجا تاتارلارىنىڭ ءتىلى مەن اۋىز ادەبيەتىنە قاتىستى زەرتتەۋلەرى. (حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى. نۇر-سۇلتان، 2020, 176 ب.) جانە ماندوكي قوڭىر يشتۆان:تولىق بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشى (نۇر-سۇلتان، 2020, 76 ب.). ەندى تۇرىك تىلىندە شىعارۋعا دايىندالىپ جاتىر.
قوڭىردىڭ باستى ارمانى – قۇمان-قىپشاقتاردىڭ ۇمىت بولعان ءتىلى مەن دىلىنە قايىرا جان ءبىتىرۋ ەدى. اتا-بابا اماناتىن ورىنداۋ جولىندا ءوزىنىڭ بار سانالى عۇمىرىن سارپ ەتتى. تىپتەن وسى ماقساتقا جەتۋ بارىسىندا ءوز ءومىرىن قۇربان ەتكەن «قۇمان-قىپشاقتاردىڭ قۇرباندىعى» دەپ باعالاندى. ول تەك ءتىل زەرتتەۋلەرگە عانا دەن قويمادى، ونىڭ تازالىعىن ەرەكشە قاداعالايتىن. جازمىش ماندوكي قوڭىر ءوزىنىڭ عىلىمي ميسسياسىن تولىق ەڭسەرۋگە مۇمكىندىك بەرمەسە دە، ونى مەيلىنشە جاقىنداتۋعا باعىت-باعداردى سالىپ كەتكەن تۇلعا رەتىندە تاريحتا اتىن ويىپ جازدى. ونىڭ اڭسارلارى جاسامپازدىققا اينالىپ كەلەدى.

باباقۇمار حينايات،
تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى،
دەبرەتسەن ۋنيۆەرسيتەتى 

ماجارستان

anatili.kazgazeta.kz