اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋ جانە پايدالانۋ ەكولوگيالىق قاتەر جانە توتەنشە جاعدايدا ادام دەنساۋلىعىنا قاۋىپتى عانا ەمەس، وعان قوسا سوعىس بارىسىندا ۋكراينانىڭ زاپوروجە اەس-ىندەگى بولعان وقيعا سياقتى بوپسالاۋ قۇرالى دەيدى الەۋمەتتىك-ەكولوگيالىق قوردىڭ باسشىسى قايشا اتاحانوۆا. ول مۇنىڭ ارتىندا كوپتەگەن پروبلەما تۇرعانىن، قازاقستاندىقتارعا اەس سالۋ جونىندەگى رەفەرەندۋم قارساڭىندا بىرجاقتى اقپارات بەرىلىپ، وندا تەك پايدالى جاعى ءسوز بولىپ جاتقانىن ايتادى. ساراپشى اەس-ءتىڭ قاۋپى مەن سالدارى قانداي بولاتىنى جايىندا اقپارات وتە از دەپ ەسەپتەيدى.
گولدمان اتىنداعى حالىقارالىق ەكولوگيالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، بيولوگ قايشا اتاحانوۆا – رادياتسيانىڭ ادامدارعا جانە قورشاعان ورتاعا اسەرىن شيرەك عاسىردان استام زەرتتەپ ءجۇر. ول بۇرىنعى سەمەي پوليگونىندا جانە وعان ىرگەلەس جاتقان اۋدانداردا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گەنەتيكا كافەدراسىندا وقىتۋشى بولعان. قاراعاندى ەكولوگيالىق ورتالىعىنىڭ ىرگەسىن قالاعانداردىڭ ءبىرى. العان سىياقىسىنىڭ ءبىر بولىگىن ءوزى باسقاراتىن الەۋمەتتىك-ەكولوگيالىق قوردى قۇرۋعا جۇمساعان. قور قازىر قازاقستان وڭىرلەرىندە اەس سالۋ يدەياسىن كوپشىلىك الدىندا تالقىلاۋمەن اينالىسىپ جاتىر. ازاتتىق اقپان ايىنىڭ اياعىندا قاراعاندىدا وتكەن تالقىلاۋدان كەيىن قايشا اتاحانوۆامەن سويلەستى.
– ەكولوگ ارىپتەستەرىڭىزبەن بىرگە قازاقستاندا اەس سالۋ ماسەلەلەرى بويىنشا اقپاراتتىق ناۋقانعا قاتىسۋعا نە تۇرتكى بولدى؟ نەلىكتەن وڭىرلەردى ارالاپ جۇرسىزدەر؟ ونىڭ پايداسى قانداي؟
– تالقى ادامدارعا وي سالادى. اەس-كە قاتىستى جاۋاپتان سۇراق كوپ. حالىقتىڭ سەنىمدى، شىنايى اقپارات الۋعا حاقى بار. ءبىز اقتاۋدا، قاراعاندىدا، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە بولدىق. ءاربىر ايماق حالقىنىڭ تۇسىنىگى ءارتۇرلى. قاراعاندىدا تالقى وتكىزگەنىمىزگە قۋاندىم. سەبەبى ەلدى الاڭداتاتىن كوپ سۇراق قويىلدى، بىرەۋلەر جەكە تاجىريبەسىنەن مىسالدار كەلتىرىپ، جانىنا باتقان ماسەلەنى ايتتى، ال ءداستۇرلى ەنەرگەتيك ماماندار اەس قۇرىلىسىن قوس قولداپ قولدايتىنىن كورسەتتى. مەنىڭشە، جاقسى تالقى ءوتتى. ەڭ باستىسى – تالقىلاۋ پروتسەسى باستالدى، ادامدار پىكىر تالاستىرىپ، ويىن ايتۋعا داعدىلاندى. ايماقتاردى ارالاۋداعى ماقساتىمىز – وسى.
اتوم ءلوببيى كۇشتى. كەزدەسۋدە نە ءۇشىن كەلگەنىن جاقسى بىلەتىن، ۇيىمداسقان قاتىسۋشىلار توبى بولدى. مۇنىڭ ءوزى قوعام، ياعني ءبىزدىڭ اتوم ءلوببيى ءۇشىن كادىمگىدەي كۇش ەكەنىمىزدى كورسەتەدى. سوندىقتان ولار قارسىلىق تانىتىپ جاتىر. بىراق حالىققا شىندىقتى ايتىپ، ولاردىڭ دا پىكىرىن بىلۋگە ءتيىسپىز. مۇندا بىلەتىنىمدى ايتۋعا، ەكولوگيالىق اقپارات بەرۋگە كەلدىم.
قازىر ءبارى بۇرمالانىپ جاتىر: بىرجاقتى اقپارات بەرىلىپ، حالىقتى جىلۋسىز، جارىقسىز قالاسىڭدار، ەكونوميكا دامىمايدى دەپ قورقىتادى. ال بۇدان شىعاتىن جالعىز جول – اەس سالۋ دەيدى. دامىعان ەلدەردە سالىنىپ جاتقان اەس-تەر جاڭا بۋىن رەاكتورىمەن جۇمىس ىستەيدى دەگەن ءۋاج ايتسا، ەشكىم ۇندەمەيدى. ال بىزگە ۇسىنىپ وتىرعانى 3+ بۋىن رەاكتورى. ارينە، سوۆەت زامانىنان قالعان رەاكتورلارعا اپگرەيد جاساپ جاتقان يادروشىلارعا العىس ايتۋىمىز كەرەك. بىراق ولار ءالى 60 جىل شىداس بەرەدى، ءتىپتى ۇستىنە بومبا تۇسسە دە، ەشتەڭە بولمايدى دەگەنى ەندى… مەن 60 جىل قىزمەت ەتەتىن اەس رەاكتورىن ءالى كورگەن جوقپىن.
اەس-كە ۋران الۋ ءۇشىن الدىمەن ونى تابۋ، سوسىن وڭدەۋ كەرەگىن ەشكىم ايتپايدى. يادرولىق وتىن تسيكلىنىڭ ءاربىر كەزەڭىندە قوقىس بولىنەدى، ەكولوگيالىق قاتەر توندىرەدى، رادياتسيالىق لاستانۋ بولادى. رەاكتور ءوز قىزمەتىن اتقارىپ بولعان سوڭ ونى قولدانىستان شىعارىپ، تازالاپ، راديواكتيۆتى ماتەريالداردى ءبىر جاققا جىبەرۋ كەرەك. وعان ونداعان-جۇزدەگەن جىل جانە كوپ اقشا قاجەت. ماسەلەن، 1990 جىلداردىڭ سوڭىندا ماەك-دە بن-350 رەاكتورىنىڭ جۇمىسى توقتاتىلدى (اقتاۋداعى ماڭعىستاۋ ەنەرگوكومبيناتىنداعى جىلدام نەيتروندار رەاكتورى – رەد.), رەاكتوردى قولدانىستان شىعارۋ پروتسەسى 22 جىل بويى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. بۇرىنعى سەمەي پوليگونى اۋماعىنداعى “بايكال” كەشەنىندەگى كادەگە جارامسىز يادرولىق وتىندى جويۋ جانە جوعارى راديواكتيۆتى سۇيىق قالدىقتاردى ۋاقىتشا ساقتاۋعا ارنالعان جۇمىستار دا ءالى جالعاسىپ كەلەدى. ول كەم دەگەندە 50 جىلعا سوزىلادى دەگەن بولجام بار. وسى جۇمىستاردى اتقارۋ مەن قولدانىستان شىعارۋ قازاقستاندىقتارعا جىلىنا ميللياردتاعان تەڭگە شىعىن اكەلىپ جاتىر.
اتوم ءلوببيى ءبارى شەشىلىپ قويعانداي كەيىپ تانىتقانىمەن، رەفەرەندۋم قارساڭىندا ءبىزدىڭ قوعامدىق كەڭەستەر، تالقىلار وتە ماڭىزدى.
– ءسىز اەس سالۋدى قولدايسىز با، قارسىسىز با؟
– قارسىمىن. ەكولوگ رەتىندە قاتەر بارىن تۇسىنەمىن. رادياتسيالىق اسەردى زەرتتەۋدەگى تاجىريبەمە سۇيەنەر بولسام، الدىمىزدا نە كۇتىپ تۇرعانىن بارىنشا ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
كوپتەگەن حالىقارالىق جوباعا قاتىسۋشى عالىمداردىڭ دەرەكتەرىن زەرتتەپ شىقتىم. سودان تۇسىنگەنىم، حيروسيما مەن ناگاساكيدەگى يادرولىق بومبا جارىلىسىنىڭ قۇرباندارى جانە وڭتۇستىك ورال، چەرنوبىل اپاتىندا ساۋلەدەن زارداپ شەككەن جانداردىڭ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى بۋىنىنىڭ بويىنان تۇقىم قۋالايتىن گەنومدىق، حروموسومالىق اۋىتقۋلار انىقتالعان. سول سەبەپتى اتوم سانكتسياسىنا قارسىمىز. رادياتسيانىڭ ءتىرى اعزاعا قاتەرى جويقىن. ارينە، ول ادام ورگانيزمىنە جانە رادياتسيا مولشەرىنە بايلانىستى، بىراق اعزادا قانداي اۋىتقۋشىلىق بولاتىنىن ەشكىم بىلمەيدى عوي. ول ءبىر ۇرپاقتان ەكىنشىسىنە بەرىلەدى، رادياتسيانىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى سول. بىزگە: “سەندەردە “ەگەر” بىتپەيدى ەكەن”، – دەيدى. بىراق ءبىز ونىڭ ءبارى قاۋىپسىزدىك ءۇشىن دەيمىز.
قازىر كىمدەر شەشىم قابىلدايدى؟ جاسى 60-تان اسىپ كەتكەندەر. “جاڭا قازاقستان” دەيدى، بىراق وزدەرى سوناۋ سوۆەت كەزىندە جاساقتالعان 3 جانە 3+ بۋىن رەاكتورلارىن ۇسىنادى.
اسكەري، ەكولوگيالىق جانە سەيسميكالىق قاۋىپ-قاتەر
– اقپاراتتىق ناۋقان كەزىندە ءارتۇرلى قاۋىپ-قاتەر ماسەلەلەرى كوتەرىلدى. سونىڭ ىشىندە اسكەري قاۋىپ، ۋكرايناداعى سوعىس تا ايتىلدى…
– ۋكرايناداعى سوعىس اەس يادرولىق بوپسالاۋ قۇرالىنا اينالعانىن جانە عالامدىق اپات قاۋپىن توندىرەتىنىن كورسەتتى. بۇل – فاكت، زاپوروجە اەس-ءى وسىنداي نىسانعا اينالعانىن جوققا شىعارا المايمىز. 2022 جىلدان بەرى ول رەسەيلىك اسكەري كۇشتەردىڭ قولىندا. اتوم ەنەرگەتيكاسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ (اەحا) باس ديرەكتورى رافاەل گروسسي بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە زاپوروجە اەس-ىندە ءىرى يادرولىق اپات بولۋ قاۋپى ءالى دە زور ەكەنىن مالىمدەدى. سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. اەحا ميسسياسى وكىلدەرى سول ستانساعا بارىپ، ۇزاق ۋاقىت ىشكە كىرە الماعانىن، ءتىپتى كەيىن رۇقسات ەتكەننىڭ وزىندە ۋاقىت شەكتەۋلى بولعاندىقتان اەس-تەگى جاعدايدى تولىق تەكسەرە الماعانىن وقىپ، قاتتى قاپالاندىم. ارينە، اەحا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، بۇل جاعدايدى باقىلاۋدا ۇستاۋعا تىرىسادى. بىراق بۇل جاي شارتتى تۇردەگى اڭگىمە ەكەنىن، شىن مانىندە زاپوروجە اەس-ءى رەسەيلىك اسكەري كۇشتەردىڭ باقىلاۋىندا ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. اەحا مەن زاپوروجە اەس قىزمەتكەرلەرى بار مۇمكىندىكتى قولداندى: التى رەاكتوردى توقتاتتى، ولاردىڭ بەسەۋى سۋىق، بىرەۋى ىستىق كۇيىندە توقتاپ تۇر. دەگەنمەن ءىرى اپات بولۋ قاۋپى ءالى دە بار.
اەس-ءتى بالقاشتا – قازاقستاننىڭ ورتالىعىنداعى ەڭ ءىرى وندىرىستىك ايماقتا تۇرعىزعىسى كەلەدى. ونىڭ ماڭايىندا ءتورت وبلىس، قىرعىزستانعا دەيىن 500 شاقىرىم بار. ەسى دۇرىس ادام بولاشاقتا زور قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن مۇنداي نىساندى ەلدىڭ قاق ورتاسىنا ورنالاستىرمايدى. ءتىپتى ەش جەردە ورنالاستىرۋعا بولمايدى. ءبىز نەگە ەلدىڭ باسىن قاتەرگە تىگۋىمىز كەرەك؟
– اەس سالۋدى جاقتايتىندار ماسەلەنى ساياسيلاندىرماۋ كەرەك دەيدى. وعان نە دەيسىز؟
– اتوم ەنەرگەتيكاسى – قاي زاماندا دا ۇلكەن ساياساتتىڭ بولشەگى. ويتكەنى اەس-ءتى تەك ءىرى دەرجاۆالار سالادى. ەگەر ءبىز كوپۆەكتورلى ساياساتىمىزبەن قوسا، اتوم ستانساسىن تۇرعىزاتىن بولساق، ەكولوگ ارىپتەسىم ۆاديم ني ايتپاقشى، “گەوساياساتتىڭ يلەۋىنە ءتۇسىپ قالۋىمىز مۇمكىن”.
– باسقا قانداي قاۋىپ بار؟
– بىردە-ءبىر رەاكتور سۋسىز جۇمىس ىستەمەيدى. حالقىن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدە كورشى ەلدەرگە تاۋەلدى مەملەكەتتە اتوم ستانساسىن تۇرعىزۋ – وڭ ۇسىنىس ەمەس. بالقاش كولىنە قىتايدان باستاۋ الاتىن ىلە وزەنى كەلىپ قۇيادى. ال قىتاي اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتىپ جاتىر. ميللياردتاعان حالقى بار ەل ءبىزدى ويلامايدى. قازاقستاندا سۋ تاپشى، كليمات وزگەرۋىنە بايلانىستى بولاشاقتا سۋ تاپشىلىعى كۇشەيەدى دەگەن دەرەك بار. “سۋ داعدارىسىنىڭ” عالامدىق كارتاسىن قارادىم، 2024 جىلى ءبىز سۋى جوق ەلدەر قاتارىنا كىرەمىز. سوندا ءبىز ونسىز دا تارتىلىپ بارا جاتقان بالقاش كولىنە اتوم ستانساسىن سالامىز با؟ بىزگە قازىر كوپ مولشەردە سۋ شىعىندايتىن اەس سياقتى نىساندار كەرەك ەمەس. بۇل – ۇلتتىق مۇددە ماسەلەسى. ءبىز ونسىز دا رادياتسيالىق لاستانۋدان زارداپ شەككەن ەلمىز. كارتاعا قارايىق: ازعىرداعى جارىلىس، كاپۋستين يار، ونداعان “بەيبىت” يادرولىق سىناق، سەمەي يادرولىق پوليگونى، حيميا كومبيناتتارى، ۋران ءوندىرىسى، وعان بايقوڭىردى، بۇرىنعى اسكەري پوليگونداردى قوسىڭىز. كورشىلەرىمىزدىڭ دە ۋران قالدىقتارى مەن قاۋىپتى قالدىقتار ساقتايتىن قويماسى جەتىپ ارتىلادى. رەسەيدىڭ تۋرا بىزبەن شەكارالاس جەرىندە اتوم نىساندارى ورنالاسقان، ولار قارۋ-جاراق ءپلۋتونيىن الۋ ءۇشىن كادەگە جارامايتىن يارولىق وتىندى وڭدەۋمەن اينالىسادى. قىتايدا لوبنور يادرولىق پوليگونى بار. وسىلار ازداي، تاعى دا قاۋىپتى نىسان تۇرعىزباقپىز با؟
– قازاقستاندىق تاۋەلسىز ەكولوگتار وزبەكستاننىڭ قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىنا جاقىن ماڭعا اەس سالۋدى جوسپالاپ وتىرعانى دا الاڭداتاتىنىن ايتىپ قالدى…
– ىرگەمىزدەگى ەلدىڭ اەس قۇرىلىسىنا قالاي بەي-جاي قارايسىڭ؟ ونىڭ قاۋىپسىزدىگىنىڭ بىزگە تىكەلەي قاتىسى بار، سوعان تاۋەلدىمىز، ءدال رەسەي شەكاراسىنداعى جاعداي قايتالانباسىنا كىم كەپىل؟!
“قازاقستاندا اەس سالىنادى” دەگەندى ەستىگەلى قىرعىزستان حالقى دا الاڭداپ وتىر. قىرعىزستان مەن قازاقستان شەكاراارالىق اسكەر تۋرالى كونۆەنتسياعا قول قويدى. بالكىم، كەلىسسوز جۇرگىزىلەتىن دە شىعار. رەسەي مەن وزبەكستان بۇل كونۆەنتسياعا قول قويمادى. شىمكەنتكە بارعانىمىزدا، ونداعى حالىق تا وزبەكستان مەن قازاقستاندا جوسپارلانىپ وتىرعان اەس قۇرىلىسىنا الاڭدايتىنىن ايتتى. جۇرتتىڭ كەيبىرى: “وزبەكستاندا سالۋ كەرەك شىعار. بىزدە سالعىزباۋ ءۇشىن ەنەرگيانى وزبەكتەردەن ساتىپ الساق قايتەدى؟” – دەگەن سىڭايدا وي-پىكىرىن ايتتى.
“روساتومنىڭ” تۇركيا تۋرالى جاساعان جارناماسىن كوردىم. وندا ءتىپتى نىسان قۇرىلىسىن تولىق اياقتاپ وتكىزەتىنىن ايتادى. وزدەرى سالىپ، پايدالانعاننان كەيىن وزدەرى ىستەن شىعارادى. ءتىپتى 20 جىلدان سوڭ، كادەگە جاراماي قالعان كەزدە ءبارىن كومىپ تاستايدى ەكەن. تۇركياعا تۇسكەن تابىستىڭ 20 پايىزىن بەرەدى. ال بىزدە اەس قۇرىلىسى قانشا بولادى جانە ول ءوزىن-ءوزى قاشان اقتايدى؟ جاۋابى جوق كوپ ساۋال مازا بەرمەيدى.
– كەيىنگى كەزدە سەيسميكالىق بەلسەندىلىك ءجيى بايقالىپ ءجۇر. جەراستى ءدۇمپۋى قازاقستاننىڭ ءتۇرلى ايماعىندا سەزىلدى. مۇنىڭ ءبارىن ەسكەرسەك، قازاقستاندا اەس سالىپ، ونى ىستەن شىعارۋ قانشالىقتى قاۋىپسىز؟
– ءبىر ايدان بەرى الماتى قالاسى، الماتى وبلىسىنا سەيسميكالىق قاۋىپ ءتونىپ تۇر. قىرعىزستان مەن قىتاي شەكاراسىندا بولعان جەر سىلكىنىسىنىڭ افتەرشوگى ۇدايى سەزىلىپ وتىر. سەيسميكا – تابيعي تەحنوگەندى فاكتور بولعاندىقتان ماڭىزدى ءرول اتقارادى. تاۋاستى تاقتالارىنىڭ سىزىعىن بويلاي اتوم ستانسالارىن سالۋعا مۇلدەم بولمايدى. بۇل تۋرالى ايتىپ جاتقان ادام جوق، ءبارى سۋ ماسەلەسىن كوتەرەدى، بىراق سەيسميكا دا وتە ماڭىزدى.
رادياتسيانىڭ ادامدارعا اسەرىن زەرتتەۋ نەنى كورسەتتى؟
– ءسىز ەكولوگ، بيولوگ جانە گەنەتيك رەتىندە كوپ جىلدان بەرى رادياتسيا تاقىرىبىن قوزعاپ ءجۇرسىز. باسقا عالىمدارمەن بىرگە سەمەي يادرولىق پوليگونىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنا دا قاتىستىڭىز. بۇل زەرتتەۋلەردەن نە ءبىلدىڭىز؟ نەلىكتەن ءدال قازىر وسى ماسەلەگە حالىق نازارىن اۋدارعىڭىز كەلەدى؟
– سترونتسي-90 ادام اعزاسىنداعى كالتسيدىڭ ورنىن الماستىرادى، تسەزي-137 بۇلشىقەتكە ورنىعىپ، ورگانيزمگە ىشتەن زيان كەلتىرەدى. ولاردىڭ ورگانيزمنەن شىعۋ ۋاقىتى ادامنىڭ عۇمىرىنان دا ۇزاق. ولار تانىمىزگە اۋا، تاماق ارقىلى تۇسەدى. راديونۋكليدتەر كوشىپ وتىرادى. رادياتسيا ءتۇسسىز، ءدامسىز، ءيىسسىز بولادى. سول سەبەپتى ادام ونى بىلمەي قالۋى دا مۇمكىن. مىنە، ماسەلە نەدە جاتىر.
اپات كەزىندە ادامداردى ەشكىم قورعامايدى. ولار قانداي توتەنشە شارا قولدانۋ كەرەگىن بىلمەيدى. ادامدار دابىل سومكەسىنە قانداي زاتتار سالىناتىنىن ءبىلۋى ءتيىس. ال بۇل دابىل سومكەسى جەر سىلكىنىسى كەزىندەگى دابىل سومكەسىنەن مۇلدەم بولەك. حالىق رادياتسيالىق اپات كەزىندە ءوزىن ۇستاي الا ما، جوق پا، بىلمەيمىن. اتوم ستانساسىن سالۋ كەلەشەكتەگى ساياسات قانا ەمەس عوي، ول – قاۋىپسىزدىك شارالارى، قاۋىپ-قاتەر مەن ونىڭ زاردابىنىڭ الدىن الۋ دەگەن ءسوز.
سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى رەسمي تۇردە 1991 جىلعى 29 تامىزدا جابىلسا دا، پروبلەماسى ءالى كۇنگە وزەكتى بولىپ وتىر. كوپتەگەن عالىم سەمەيدە جانە ونىمەن ىرگەلەس جاتقان ايماقتا زەرتتەۋ جۇرگىزدى. پوليگوننىڭ ءوزى 18 مىڭ شارشى شاقىرىمدى العانىمەن، راديواكتيۆتى لاستانۋ 300 مىڭ شارشى شاقىرىمنان اسا ايماقتى قامتىدى. ىرگەلەس جاتقان ايماقتاعى حالىقتى مۇلدە كوشىرمەدى. قالالىق جانە اۋداندىق جەرلەردەگى راديواكتيۆتى ساۋلە اسەرى تابيعي رادياتسيالىق فوننان ءسال عانا اسقانىمەن، جينالعان كۋمۋلياتيۆتى دوزا حالىقتىڭ كوپشىلىگىنە ايتارلىقتاي سەزىلەدى، ادامدارعا كەرى اسەرى بار ساۋلە جوعارى مولشەردە تاراعان.
ءبىز زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزدىك. ول كەزدە ەكولوگيا جانە گەنەتيكا لابوراتورياسىندا ىستەيتىنمىن. جىل سايىن سەمەي يادرولىق پوليگونىنا بارىپ، رادياتسيانىڭ ەكوجۇيەگە تيگىزەتىن اسەرىن زەرتتەپ جۇردىك. ءبىر زەرتتەۋدى ەشقاشان ۇمىتپايمىن. ءبىز ونى قاراعاندى ەكولوگيا ورتالىعىمەن، ەكولوگيا مۇراجايىمەن جانە ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ادام فيزيولوگياسى ينستيتۋتىمەن، بەلگيا يادرولىق ورتالىعىنىڭ، رەن-2 ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (فرانتسيا) عالىمدارىمەن بىرلەسە وتىرىپ جۇرگىزدىك. قاراعاندى وبلىسىنداعى بۇرىنعى پوليگوننىڭ شىعىس ايماعىنان 5 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان مىرجىق اۋىلىن جانە بايكەل مەن اقتاس قىستاقتارىن زەرتتەدىك. ءشوپ پەن قىنادا تسەزي-137 مولشەرى، اقتاس قىستاعىنداعى شوپتە پلۋتوني-239, 240 مولشەرى شامادان تىس كوپ ەكەنى انىقتالدى. ءۇي جانۋارلارىنىڭ سۇيەگىنەن، بۇلشىقەتىنەن سترونتسي-90, تسەزي-137 راديونۋكليدتەرى، جانۋارلاردىڭ قيى مەن ادام ناجىسىنەن وتە كوپ راديونۋكليدتەر تابىلدى.
دارىگەرلەر مىرجىق اۋىلى تۇرعىندارى اراسىندا قان ازدىعى دەرتى كوبەيگەنىن انىقتادى. ولاردىڭ اعزاسىندا نەيتروفيلدەردىڭ مەتابوليكالىق بەلسەندىلىگى تەجەلىپ، پەريفەريالىق قان جاسۋشالارى ازايىپ بارا جاتقانى ايقىن بايقالدى. دارىگەرلەردىڭ دەرەگىنشە، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قانىنداعى جاسۋشالاردىڭ حروموسومالىق اۋىتقۋى قالىپتان 1,7 ەسە ارتقان. ال مۋتاتسيا قارقىنى قالىپتى مولشەردەن 4,9 ەسە وسكەن. اۋىل حالقىنىڭ قۇرساقتا جاتىپ ساۋلە العان ادامداردىڭ ەكىنشى ۇرپاعى نەعۇرلىم كوپ زارداپ شەككەن. گيپەرتونيا، ايەلدەر ديسفۋنكتسياسى اۋرۋلارى كوبەيدى. اتا-اناسى ساۋلە زاردابىنا ۇشىراعان بالالار اراسىنان 13 ادام قاتەرلى ىسىككە، 4 ادام گلاۋكوماعا، 14 ادام تەرى اۋرۋىنا، 6 ادام ءتۋابىتتى جۇرەك دەرتىنە شالدىققان. ونىڭ ءبارىن دارىگەرلەر راديويندۋكتسيالانعان اۋرۋ دەپ تانىعان.
– اەس-ءتىڭ ورنىنا نە سالۋعا بولادى؟ ءسوز ەتىپ وتىرعان ەنەرگيا تاپشىلىعى ماسەلەسىن شەشۋدىڭ قانداي بالاما جولى بولۋى مۇمكىن؟
– ءبىزدىڭ توبىمىزدا ەلىمىزدەگى ەنەرگيا تاپشىلىعىنىڭ سەبەبىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن جاس عالىمدار بار. بۇۇ-نىڭ دەرەگى بويىنشا، قازاقستان حالقى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ بەستەن ءبىر بولىگىنەن ازىن تۇتىنسا، كوپ بولىگىن ونەركاسىپ ورىندارى پايدالانادى ەكەن. ەلىمىزدىڭ بۇكىل حالقىنا قاراعاندا، ەلەكتر قۋاتى كوپ تۇتىناتىن 10 كومپانيا تاعى بار. ودان شىعۋدىڭ جولى قانداي؟ ەنەرگيا تيىمدىلىگىن ارتتىرىپ، جاڭاراتىن ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشكەن ءجون. ەگەر الدىڭعى قاتارداعى 8 كومپانيا ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋدى كەم دەگەندە 10 پايىز ازايتسا، وندا الداعى ءتورت جىلدا ەنەرگيا تاپشىلىعى بولماس ەدى. ال جاڭاراتىن قۋات كوزدەرىن قولدانىسقا ەنگىزسەك، كەلەر جىلى-اق ەنەرگيا تاپشىلىعىنىڭ الدىن العان بولار ەدىك. ساعاتىنا شامامەن 4,2 ميلليارد كيلوۆاتت ۇنەمدەر ەدىك. 2029 جىلعا تامان ساعاتىنا 5,5 ميلليارد كيلوۆاتت ەنەرگيا تاپشى بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار.
ەلىمىزدەگى جەلىلەردىڭ 65 پايىزى توزعان، ول تاسىمالداناتىن ەنەرگيا كولەمىنىڭ 11 پايىزىن جۇتىپ قويادى. ەلەكتر جەلىسى كومپانيالارىنىڭ تالداۋىنان قازىر قولدانىستاعى جوعارى ءۆولتتى جەلىلەر 30-35 جىل بۇرىن سالىنعانىن كورىپ وتىرمىز. توزعان جەلىلەردىڭ ۇستىنە اەس سالۋ كوپ شىعىن اكەلەدى. سول اەس-ءتىڭ قۇرىلىسىنا كەتەتىن 15 ميلليارد دوللاردى توزعان جەلىلەردى جاڭارتۋعا، جاڭاراتىن ەلەكتر كوزدەرىنە جۇمساعان ابزال. مۇناي-گاز ەنەرگەتيكاسى، اسىرەسە جەس بالاما شەشىم بولۋى مۇمكىن، گاز قاجەتتىلىكتى تولىق وتەي الار ەدى. وسى باعىتتا جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ونىڭ ورنىنا، اەس-ءتى جالعىز شەشىم رەتىندە ۇسىنباقشى.
جاڭاراتىن قۋات كوزدەرىنىڭ بولاشاعى جايلى كوپتەگەن ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ساراپشىلار دا ايتىپ ءجۇر. بىراق ولاردىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ جاتقان ەشكىم جوق. اەس-ءتى نەگە لوببيگە اينالدىرىپ جاتىر؟ بۇل جوبانى العان ادام قىرۋار قارجىنى ارمانداۋى مۇمكىن. مۇنداي جوبانى قاداعالاۋ قيىن، نىسان شەكتەۋلى، وعان قوعامدىق مونيتورينگ جۇرگىزە المايسىڭ. قالاي قاداعالعان ءجون؟ اتوم ماماندارى اەس-تە اپات قاۋپى تومەن دەيدى، بىراق چەرنوبىل مەن فۋكۋسيمانى قالاي ۇمىتامىز؟
– پرەزيدەنت پەن ۇكىمەت اەس قۇرىلىسى بويىنشا ۇسىنىستاردى قاراستىرعاندا ازاماتتاردىڭ پىكىرى مەن رەفەرەندۋم قورىتىندىسىن ەسكەرەتىنىن سان مارتە ايتتى. بىراق جۋىردا وكىمەت ۇسىنىستارىن قاراستىرىپ جاتقان ەلدەردىڭ ءتىزىمىن ۇسىندى. بۇل رەسمي مالىمدەمەلەرگە قايشى ەمەس پە؟
– رەسمي مالىمدەمەلەردىڭ ارالۋاندىعى كوكەيگە كۇدىك ۇيالاتادى. رەفەرەندۋمعا اەس سالۋ قاجەت پە، جوق پا دەگەن ماسەلەنى عانا شىعاراتىن شىعار. اەس-ءتى سالۋ-سالماۋ جاعىن ءالى شەشكەن جوق، بىراق قۇرىلىسقا قاجەتتىنىڭ ءبارىن دايىنداپ، ىسكە كىرىسىپ جاتىر. سالىناتىن جەردى دە تاڭداپ قويدى، ونى قالاي تاڭداعانى بەيمالىم. اياق استىنان بىزگە اەس سالىپ بەرگىسى كەلەتىن ءارتۇرلى كومپانيا بار ەكەن دەپ شىقتى. ءبارىن كەسىپ-ءپىشىپ قويعانداي، ادامداردى دا سوعان يتەرمەلەپ وتىر. ءوڭىر حالقى ء“بىز ءۇشىن ءبارىن شەشىپ قويعان، ال رەفەرەندۋم جاي عانا كوزبوياۋ” دەيدى. ال نەگىزىندە، وسىنداي ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ماسەلە بويىنشا ۇكىمەتتىڭ رەفەرەندۋم وتكىزۋى بۇرىن-سوڭدى بولماعان تاريحي وقيعا ەمەس پە؟
داۋىس بەرۋگە باقىلاۋشىلاردى، اسىرەسە حالىقارالىق باقىلاۋشىلاردى كوپتەپ تارتۋ قاجەت. ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزگەن كەزدە ەكولوگ مامانداردىڭ دا پىكىرى ماڭىزدى. حالىقتى تولىق حاباردار ەتۋ كەرەك، اەس-كە بالاما بولاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن كورسەتۋ كەرەك. حالىق داۋسىن ساناعان كەزدە ءبارىنىڭ داۋسى ەسكەرىلەتىنىنە، ەشقانداي قۇقىق بۇزۋشىلىق بولمايتىنىنا سەندىرگەن ءجون. ەگەر بۇلاي جاسامايتىن بولساق، وندا جۇرت سەنۋدەن قالادى.
ۇكىمەت حالىق ۇدەسىنەن شىعا الماسا، بارىنەن سول جامان. وڭىردە مەنەن ء“سىز وسى رەفەرەندۋمعا سەنەسىز بە؟” دەپ سۇراعاندار دا بولدى. ءبىز ەكولوگ رەتىندە جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگەندىكتەن، اقپارات بەرۋگە تىرىسامىز. كىمنىڭ نە ايتقانى، جارلىقتا نە جازىلعانى ماڭىزدى ەمەس. اەس-ءتىڭ جاقسى، جامان تۇسىن، بالاماسىن ءتۇسىنىپ، حالىقتىڭ رەفەرەندۋمعا قاتىسقانى ماڭىزدى.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ