Atom elektr stansasın salu jäne paydalanu ekologiyalıq qater jäne tötenşe jağdayda adam densaulığına qauipti ğana emes, oğan qosa soğıs barısında Ukrainanıñ Zaporoj'e AES-indegi bolğan oqiğa siyaqtı bopsalau qwralı deydi äleumettik-ekologiyalıq qordıñ basşısı Qayşa Atahanova. Ol mwnıñ artında köptegen problema twrğanın, qazaqstandıqtarğa AES salu jönindegi referendum qarsañında birjaqtı aqparat berilip, onda tek paydalı jağı söz bolıp jatqanın aytadı. Sarapşı AES-tiñ qaupi men saldarı qanday bolatını jayında aqparat öte az dep esepteydi.

Goldman atındağı halıqaralıq ekologiyalıq sıylıqtıñ laureatı, biolog Qayşa Atahanova – radiaciyanıñ adamdarğa jäne qorşağan ortağa äserin şirek ğasırdan astam zerttep jür. Ol bwrınğı Semey poligonında jäne oğan irgeles jatqan audandarda zertteu jürgizgen. Qarağandı universitetiniñ genetika kafedrasında oqıtuşı bolğan. Qarağandı ekologiyalıq ortalığınıñ irgesin qalağandardıñ biri. Alğan sıyaqısınıñ bir böligin özi basqaratın äleumettik-ekologiyalıq qordı qwruğa jwmsağan. Qor qazir Qazaqstan öñirlerinde AES salu ideyasın köpşilik aldında talqılaumen aynalısıp jatır. Azattıq aqpan ayınıñ ayağında Qarağandıda ötken talqılaudan keyin Qayşa Atahanovamen söylesti.

– Ekolog äriptesteriñizben birge Qazaqstanda AES salu mäseleleri boyınşa aqparattıq nauqanğa qatısuğa ne türtki boldı? Nelikten öñirlerdi aralap jürsizder? Onıñ paydası qanday?

– Talqı adamdarğa oy saladı. AES-ke qatıstı jauaptan swraq köp. Halıqtıñ senimdi, şınayı aqparat aluğa haqı bar. Biz Aqtauda, Qarağandıda, Qazaqstannıñ oñtüstiginde boldıq. Ärbir aymaq halqınıñ tüsinigi ärtürli. Qarağandıda talqı ötkizgenimizge quandım. Sebebi eldi alañdatatın köp swraq qoyıldı, bireuler jeke täjiribesinen mısaldar keltirip, janına batqan mäseleni ayttı, al dästürli energetik mamandar AES qwrılısın qos qoldap qoldaytının körsetti. Meniñşe, jaqsı talqı ötti. Eñ bastısı – talqılau procesi bastaldı, adamdar pikir talastırıp, oyın aytuğa dağdılandı. Aymaqtardı aralaudağı maqsatımız – osı.

Atom lobbii küşti. Kezdesude ne üşin kelgenin jaqsı biletin, wyımdasqan qatısuşılar tobı boldı. Mwnıñ özi qoğam, yağni bizdiñ atom lobbii üşin kädimgidey küş ekenimizdi körsetedi. Sondıqtan olar qarsılıq tanıtıp jatır. Biraq halıqqa şındıqtı aytıp, olardıñ da pikirin biluge tiispiz. Mwnda biletinimdi aytuğa, ekologiyalıq aqparat beruge keldim.

Qazir bäri bwrmalanıp jatır: birjaqtı aqparat berilip, halıqtı jılusız, jarıqsız qalasıñdar, ekonomika damımaydı dep qorqıtadı. Al bwdan şığatın jalğız jol – AES salu deydi. Damığan elderde salınıp jatqan AES-ter jaña buın reaktorımen jwmıs isteydi degen uäj aytsa, eşkim ündemeydi. Al bizge wsınıp otırğanı 3+ buın reaktorı. Ärine, sovet zamanınan qalğan reaktorlarğa apgreyd jasap jatqan yadroşılarğa alğıs aytuımız kerek. Biraq olar äli 60 jıl şıdas beredi, tipti üstine bomba tüsse de, eşteñe bolmaydı degeni endi… Men 60 jıl qızmet etetin AES reaktorın äli körgen joqpın.

AES-ke uran alu üşin aldımen onı tabu, sosın öñdeu keregin eşkim aytpaydı. YAdrolıq otın cikliniñ ärbir kezeñinde qoqıs bölinedi, ekologiyalıq qater töndiredi, radiaciyalıq lastanu boladı. Reaktor öz qızmetin atqarıp bolğan soñ onı qoldanıstan şığarıp, tazalap, radioaktivti materialdardı bir jaqqa jiberu kerek. Oğan ondağan-jüzdegen jıl jäne köp aqşa qajet. Mäselen, 1990 jıldardıñ soñında MAEK-de BN-350 reaktorınıñ jwmısı toqtatıldı (Aqtaudağı Mañğıstau energokombinatındağı jıldam neytrondar reaktorı – red.), reaktordı qoldanıstan şığaru procesi 22 jıl boyı kezeñ-kezeñimen jüzege asırılıp jatır. Bwrınğı Semey poligonı aumağındağı “Baykal” keşenindegi kädege jaramsız yadrolıq otındı joyu jäne joğarı radioaktivti swyıq qaldıqtardı uaqıtşa saqtauğa arnalğan jwmıstar da äli jalğasıp keledi. Ol kem degende 50 jılğa sozıladı degen boljam bar. Osı jwmıstardı atqaru men qoldanıstan şığaru qazaqstandıqtarğa jılına milliardtağan teñge şığın äkelip jatır.

Atom lobbii bäri şeşilip qoyğanday keyip tanıtqanımen, referendum qarsañında bizdiñ qoğamdıq keñester, talqılar öte mañızdı.

– Siz AES saludı qoldaysız ba, qarsısız ba?

– Qarsımın. Ekolog retinde qater barın tüsinemin. Radiaciyalıq äserdi zertteudegi täjiribeme süyener bolsam, aldımızda ne kütip twrğanın barınşa tüsinuimiz kerek.

Köptegen halıqaralıq jobağa qatısuşı ğalımdardıñ derekterin zerttep şıqtım. Sodan tüsingenim, Hirosima men Nagasakidegi yadrolıq bomba jarılısınıñ qwrbandarı jäne Oñtüstik Oral, Çernobıl' apatında säuleden zardap şekken jandardıñ ekinşi jäne üşinşi buınınıñ boyınan twqım qualaytın genomdıq, hromosomalıq auıtqular anıqtalğan. Sol sebepti atom sankciyasına qarsımız. Radiaciyanıñ tiri ağzağa qateri joyqın. Ärine, ol adam organizmine jäne radiaciya mölşerine baylanıstı, biraq ağzada qanday auıtquşılıq bolatının eşkim bilmeydi ğoy. Ol bir wrpaqtan ekinşisine beriledi, radiaciyanıñ eñ bastı erekşeligi sol. Bizge: “Senderde “eger” bitpeydi eken”, – deydi. Biraq biz onıñ bäri qauipsizdik üşin deymiz.

Qazir kimder şeşim qabıldaydı? Jası 60-tan asıp ketkender. “Jaña Qazaqstan” deydi, biraq özderi sonau sovet kezinde jasaqtalğan 3 jäne 3+ buın reaktorların wsınadı.

ÄSKERI, EKOLOGIYALIQ JÄNE SEYSMIKALIQ QAUİP-QATER

– Aqparattıq nauqan kezinde ärtürli qauip-qater mäseleleri köterildi. Sonıñ işinde äskeri qauip, Ukrainadağı soğıs ta aytıldı…

– Ukrainadağı soğıs AES yadrolıq bopsalau qwralına aynalğanın jäne ğalamdıq apat qaupin töndiretinin körsetti. Bwl – fakt, Zaporoj'e AES-i osınday nısanğa aynalğanın joqqa şığara almaymız. 2022 jıldan beri ol reseylik äskeri küşterdiñ qolında. Atom energetikası jönindegi halıqaralıq agenttiktiñ (AEHA) bas direktorı Rafael' Grossi BWW-nıñ qauipsizdik keñesinde Zaporoj'e AES-inde iri yadrolıq apat bolu qaupi äli de zor ekenin mälimdedi. Soğıs jürip jatır. AEHA missiyası ökilderi sol stansağa barıp, wzaq uaqıt işke kire almağanın, tipti keyin rwqsat etkenniñ özinde uaqıt şekteuli bolğandıqtan AES-tegi jağdaydı tolıq teksere almağanın oqıp, qattı qapalandım. Ärine, AEHA kelissözder jürgizip, bwl jağdaydı baqılauda wstauğa tırısadı. Biraq bwl jay şarttı türdegi äñgime ekenin, şın mäninde Zaporoj'e AES-i reseylik äskeri küşterdiñ baqılauında ekenin jaqsı bilemiz. AEHA men Zaporoj'e AES qızmetkerleri bar mümkindikti qoldandı: altı reaktordı toqtattı, olardıñ beseui suıq, bireui ıstıq küyinde toqtap twr. Degenmen iri apat bolu qaupi äli de bar.

AES-ti Balqaşta – Qazaqstannıñ ortalığındağı eñ iri öndiristik aymaqta twrğızğısı keledi. Onıñ mañayında tört oblıs, Qırğızstanğa deyin 500 şaqırım bar. Esi dwrıs adam bolaşaqta zor qauip töndirui mümkin mwnday nısandı eldiñ qaq ortasına ornalastırmaydı. Tipti eş jerde ornalastıruğa bolmaydı. Biz nege eldiñ basın qaterge tiguimiz kerek?

– AES saludı jaqtaytındar mäseleni sayasilandırmau kerek deydi. Oğan ne deysiz?

– Atom energetikası – qay zamanda da ülken sayasattıñ bölşegi. Öytkeni AES-ti tek iri derjavalar saladı. Eger biz köpvektorlı sayasatımızben qosa, atom stansasın twrğızatın bolsaq, ekolog äriptesim Vadim Ni aytpaqşı, “geosayasattıñ ileuine tüsip qaluımız mümkin”.

– Basqa qanday qauip bar?

– Birde-bir reaktor susız jwmıs istemeydi. Halqın sumen qamtamasız etude körşi elderge täueldi memlekette atom stansasın twrğızu – oñ wsınıs emes. Balqaş köline Qıtaydan bastau alatın İle özeni kelip qwyadı. Al Qıtay auıl şaruaşılığın damıtıp jatır. Milliardtağan halqı bar el bizdi oylamaydı. Qazaqstanda su tapşı, klimat özgeruine baylanıstı bolaşaqta su tapşılığı küşeyedi degen derek bar. “Su dağdarısınıñ” ğalamdıq kartasın qaradım, 2024 jılı biz suı joq elder qatarına kiremiz. Sonda biz onsız da tartılıp bara jatqan Balqaş köline atom stansasın salamız ba? Bizge qazir köp mölşerde su şığındaytın AES siyaqtı nısandar kerek emes. Bwl – wlttıq müdde mäselesi. Biz onsız da radiaciyalıq lastanudan zardap şekken elmiz. Kartağa qarayıq: Azğırdağı jarılıs, Kapustin YAr, ondağan “beybit” yadrolıq sınaq, Semey yadrolıq poligonı, himiya kombinattarı, uran öndirisi, oğan Bayqoñırdı, bwrınğı äskeri poligondardı qosıñız. Körşilerimizdiñ de uran qaldıqtarı men qauipti qaldıqtar saqtaytın qoyması jetip artıladı. Reseydiñ tura bizben şekaralas jerinde atom nısandarı ornalasqan, olar qaru-jaraq plutoniyin alu üşin kädege jaramaytın yarolıq otındı öñdeumen aynalısadı. Qıtayda Lobnor yadrolıq poligonı bar. Osılar azday, tağı da qauipti nısan twrğızbaqpız ba?

– Qazaqstandıq täuelsiz ekologtar Özbekstannıñ Qazaqstannıñ oñtüstik şekarasına jaqın mañğa AES saludı jospalap otırğanı da alañdatatının aytıp qaldı…

– İrgemizdegi eldiñ AES qwrılısına qalay bey-jay qaraysıñ? Onıñ qauipsizdiginiñ bizge tikeley qatısı bar, soğan täueldimiz, däl Resey şekarasındağı jağday qaytalanbasına kim kepil?!

“Qazaqstanda AES salınadı” degendi estigeli Qırğızstan halqı da alañdap otır. Qırğızstan men Qazaqstan şekaraaralıq äsker turalı konvenciyağa qol qoydı. Bälkim, kelissöz jürgiziletin de şığar. Resey men Özbekstan bwl konvenciyağa qol qoymadı. Şımkentke barğanımızda, ondağı halıq ta Özbekstan men Qazaqstanda josparlanıp otırğan AES qwrılısına alañdaytının ayttı. Jwrttıñ keybiri: “Özbekstanda salu kerek şığar. Bizde salğızbau üşin energiyanı özbekterden satıp alsaq qaytedi?” – degen sıñayda oy-pikirin ayttı.

“Rosatomnıñ” Türkiya turalı jasağan jarnamasın kördim. Onda tipti nısan qwrılısın tolıq ayaqtap ötkizetinin aytadı. Özderi salıp, paydalanğannan keyin özderi isten şığaradı. Tipti 20 jıldan soñ, kädege jaramay qalğan kezde bärin kömip tastaydı eken. Türkiyağa tüsken tabıstıñ 20 payızın beredi. Al bizde AES qwrılısı qanşa boladı jäne ol özin-özi qaşan aqtaydı? Jauabı joq köp saual maza bermeydi.

– Keyingi kezde seysmikalıq belsendilik jii bayqalıp jür. Jerastı dümpui Qazaqstannıñ türli aymağında sezildi. Mwnıñ bärin eskersek, Qazaqstanda AES salıp, onı isten şığaru qanşalıqtı qauipsiz?

– Bir aydan beri Almatı qalası, Almatı oblısına seysmikalıq qauip tönip twr. Qırğızstan men Qıtay şekarasında bolğan jer silkinisiniñ afterşogı wdayı sezilip otır. Seysmika – tabiği tehnogendi faktor bolğandıqtan mañızdı röl atqaradı. Tauastı taqtalarınıñ sızığın boylay atom stansaların saluğa müldem bolmaydı. Bwl turalı aytıp jatqan adam joq, bäri su mäselesin köteredi, biraq seysmika da öte mañızdı.

RADIACIYANIÑ ADAMDARĞA ÄSERİN ZERTTEU NENİ KÖRSETTİ?

– Siz ekolog, biolog jäne genetik retinde köp jıldan beri radiaciya taqırıbın qozğap jürsiz. Basqa ğalımdarmen birge Semey yadrolıq poligonında jürgizilgen zertteu jwmıstarına da qatıstıñız. Bwl zertteulerden ne bildiñiz? Nelikten däl qazir osı mäselege halıq nazarın audarğıñız keledi?

– Stronciy-90 adam ağzasındağı kal'ciydiñ ornın almastıradı, ceziy-137 bwlşıqetke ornığıp, organizmge işten ziyan keltiredi. Olardıñ organizmnen şığu uaqıtı adamnıñ ğwmırınan da wzaq. Olar tänimizge aua, tamaq arqılı tüsedi. Radionuklidter köşip otıradı. Radiaciya tüssiz, dämsiz, iissiz boladı. Sol sebepti adam onı bilmey qaluı da mümkin. Mine, mäsele nede jatır.

Apat kezinde adamdardı eşkim qorğamaydı. Olar qanday tötenşe şara qoldanu keregin bilmeydi. Adamdar dabıl sömkesine qanday zattar salınatının bilui tiis. Al bwl dabıl sömkesi jer silkinisi kezindegi dabıl sömkesinen müldem bölek. Halıq radiaciyalıq apat kezinde özin wstay ala ma, joq pa, bilmeymin. Atom stansasın salu keleşektegi sayasat qana emes ğoy, ol – qauipsizdik şaraları, qauip-qater men onıñ zardabınıñ aldın alu degen söz.

Semey yadrolıq sınaq poligonı resmi türde 1991 jılğı 29 tamızda jabılsa da, probleması äli künge özekti bolıp otır. Köptegen ğalım Semeyde jäne onımen irgeles jatqan aymaqta zertteu jürgizdi. Poligonnıñ özi 18 mıñ şarşı şaqırımdı alğanımen, radioaktivti lastanu 300 mıñ şarşı şaqırımnan asa aymaqtı qamtıdı. İrgeles jatqan aymaqtağı halıqtı mülde köşirmedi. Qalalıq jäne audandıq jerlerdegi radioaktivti säule äseri tabiği radiaciyalıq fonnan säl ğana asqanımen, jinalğan kumulyativti doza halıqtıñ köpşiligine aytarlıqtay seziledi, adamdarğa keri äseri bar säule joğarı mölşerde tarağan.

Biz zertteu jwmısın jürgizdik. Ol kezde ekologiya jäne genetika laboratoriyasında isteytinmin. Jıl sayın Semey yadrolıq poligonına barıp, radiaciyanıñ ekojüyege tigizetin äserin zerttep jürdik. Bir zertteudi eşqaşan wmıtpaymın. Biz onı Qarağandı ekologiya ortalığımen, Ekologiya mwrajayımen jäne Wlttıq ğılım akademiyasınıñ adam fiziologiyası Institutımen, Bel'giya yadrolıq ortalığınıñ, Ren-2 universitetiniñ (Franciya) ğalımdarımen birlese otırıp jürgizdik. Qarağandı oblısındağı bwrınğı poligonnıñ şığıs aymağınan 5 şaqırım jerde ornalasqan Mırjıq auılın jäne Baykel men Aqtas qıstaqtarın zerttedik. Şöp pen qınada ceziy-137 mölşeri, Aqtas qıstağındağı şöpte plutoniy-239, 240 mölşeri şamadan tıs köp ekeni anıqtaldı. Üy januarlarınıñ süyeginen, bwlşıqetinen stronciy-90, ceziy-137 radionuklidteri, januarlardıñ qiı men adam näjisinen öte köp radionuklidter tabıldı.

Därigerler Mırjıq auılı twrğındarı arasında qan azdığı derti köbeygenin anıqtadı. Olardıñ ağzasında neytrofilderdiñ metabolikalıq belsendiligi tejelip, periferiyalıq qan jasuşaları azayıp bara jatqanı ayqın bayqaldı. Därigerlerdiñ dereginşe, auıl twrğındarınıñ qanındağı jasuşalardıñ hromosomalıq auıtquı qalıptan 1,7 ese artqan. Al mutaciya qarqını qalıptı mölşerden 4,9 ese ösken. Auıl halqınıñ qwrsaqta jatıp säule alğan adamdardıñ ekinşi wrpağı neğwrlım köp zardap şekken. Gipertoniya, äyelder disfunkciyası auruları köbeydi. Ata-anası säule zardabına wşırağan balalar arasınan 13 adam qaterli isikke, 4 adam glaukomağa, 14 adam teri auruına, 6 adam tuabitti jürek dertine şaldıqqan. Onıñ bärin därigerler radioindukciyalanğan auru dep tanığan.

– AES-tiñ ornına ne saluğa boladı? Söz etip otırğan energiya tapşılığı mäselesin şeşudiñ qanday balama jolı boluı mümkin?

– Bizdiñ tobımızda elimizdegi energiya tapşılığınıñ sebebin zertteumen aynalısıp jürgen jas ğalımdar bar. BWW-nıñ deregi boyınşa, Qazaqstan halqı elektr energiyasınıñ besten bir böliginen azın twtınsa, köp böligin önerkäsip orındarı paydalanadı eken. Elimizdiñ bükil halqına qarağanda, elektr quatı köp twtınatın 10 kompaniya tağı bar. Odan şığudıñ jolı qanday? Energiya tiimdiligin arttırıp, jañaratın energiya közderine köşken jön. Eger aldıñğı qatardağı 8 kompaniya elektr energiyasın twtınudı kem degende 10 payız azaytsa, onda aldağı tört jılda energiya tapşılığı bolmas edi. Al jañaratın quat közderin qoldanısqa engizsek, keler jılı-aq energiya tapşılığınıñ aldın alğan bolar edik. Sağatına şamamen 4,2 milliard kilovatt ünemder edik. 2029 jılğa taman sağatına 5,5 milliard kilovatt energiya tapşı boluı mümkin degen boljam bar.

Elimizdegi jelilerdiñ 65 payızı tozğan, ol tasımaldanatın energiya köleminiñ 11 payızın jwtıp qoyadı. Elektr jelisi kompaniyalarınıñ taldauınan qazir qoldanıstağı joğarı vol'tti jeliler 30-35 jıl bwrın salınğanın körip otırmız. Tozğan jelilerdiñ üstine AES salu köp şığın äkeledi. Sol AES-tiñ qwrılısına ketetin 15 milliard dollardı tozğan jelilerdi jañartuğa, jañaratın elektr közderine jwmsağan abzal. Mwnay-gaz energetikası, äsirese JES balama şeşim boluı mümkin, gaz qajettilikti tolıq ötey alar edi. Osı bağıtta jwmıs isteu kerek. Onıñ ornına, AES-ti jalğız şeşim retinde wsınbaqşı.

Jañaratın quat közderiniñ bolaşağı jaylı köptegen energetika salasındağı sarapşılar da aytıp jür. Biraq olardıñ sözine qwlaq asıp jatqan eşkim joq. AES-ti nege lobbige aynaldırıp jatır? Bwl jobanı alğan adam qıruar qarjını armandauı mümkin. Mwnday jobanı qadağalau qiın, nısan şekteuli, oğan qoğamdıq monitoring jürgize almaysıñ. Qalay qadağalğan jön? Atom mamandarı AES-te apat qaupi tömen deydi, biraq Çernobıl' men Fukusimanı qalay wmıtamız?

– Prezident pen ükimet AES qwrılısı boyınşa wsınıstardı qarastırğanda azamattardıñ pikiri men referendum qorıtındısın eskeretinin san märte ayttı. Biraq juırda ökimet wsınıstarın qarastırıp jatqan elderdiñ tizimin wsındı. Bwl resmi mälimdemelerge qayşı emes pe?

– Resmi mälimdemelerdiñ äraluandığı kökeyge küdik wyalatadı. Referendumğa AES salu qajet pe, joq pa degen mäseleni ğana şığaratın şığar. AES-ti salu-salmau jağın äli şeşken joq, biraq qwrılısqa qajettiniñ bärin dayındap, iske kirisip jatır. Salınatın jerdi de tañdap qoydı, onı qalay tañdağanı beymälim. Ayaq astınan bizge AES salıp bergisi keletin ärtürli kompaniya bar eken dep şıqtı. Bärin kesip-pişip qoyğanday, adamdardı da soğan itermelep otır. Öñir halqı “biz üşin bärin şeşip qoyğan, al referendum jay ğana közboyau” deydi. Al negizinde, osınday strategiyalıq mañızı bar mäsele boyınşa ükimettiñ referendum ötkizui bwrın-soñdı bolmağan tarihi oqiğa emes pe?

Dauıs beruge baqılauşılardı, äsirese halıqaralıq baqılauşılardı köptep tartu qajet. Ügit-nasihat jwmıstarın jürgizgen kezde ekolog mamandardıñ da pikiri mañızdı. Halıqtı tolıq habardar etu kerek, AES-ke balama bolatın energiya közderin körsetu kerek. Halıq dausın sanağan kezde bäriniñ dausı eskeriletinine, eşqanday qwqıq bwzuşılıq bolmaytınına sendirgen jön. Eger bwlay jasamaytın bolsaq, onda jwrt senuden qaladı.

Ükimet halıq üdesinen şığa almasa, bärinen sol jaman. Öñirde menen “Siz osı referendumğa senesiz be?” dep swrağandar da boldı. Biz ekolog retinde jauapkerşilikti sezingendikten, aqparat beruge tırısamız. Kimniñ ne aytqanı, jarlıqta ne jazılğanı mañızdı emes. AES-tiñ jaqsı, jaman twsın, balamasın tüsinip, halıqtıñ referendumğa qatısqanı mañızdı.

Azat Europa / Azattıq radiosı