اباق انا جانە تاسبيكە انا
kerey.kz
ءمامي بي جۇرتبايۇلىنىڭ شەجىرەسىندە ايتىلۋىنشا كەرەي ۇلىسىنىڭ ارعى تەگى – شەپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كولدەي، يزەن، جۋسان سەكىلدى تايپالاردان تارالادى ەكەن. اتالعان تايپالاردىڭ ءبىرازى ەسكى تاريح بەتتەرىنەن كەزدەسسە، ەندى ءبىر ءبولىمى قازىرگە دەيىن كەرەي رۋىنداعى اتالاردىڭ ەسىمى رەتىندە اتالىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبىن ارعى تاريحتاعى اتالاردىڭ اتى وشپەسىن دەپ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ اتالار اتىن قايتا جاڭعىرتىپ قويعان داستۇرىنەن قاراۋ كەرەك.
اباق اتاۋىنا كەلسەك، ارىدا كەرەي حانزادالارى مەن حانىشالارىنىڭ اراسىندا اباق، اباقبەردى، اباحان، اباقتاي، اباقاي، اباق بيكە سىندى ەسىمدەر بولعان. سول اتا-اپالارىنىڭ جولىن جالعاعان، توزىپ كەتكەن كەرەي ەلىنىڭ باسىن قوسىپ، وعان ءاز انا بولعان اباق ەسىمدى قاسيەتتى انا ومىردە بولعان ادام.
قازاق تاريحىندا رۋ اتىنا اينالعان ءاز انالار از بولماعان. كورنەكتى جازۋشى، تاريحشى مۇحتار ماعاۋينن: «الەمدەگى ەڭ سۇلۋ – قازاق ايەلى: مەنىڭ جارىم، مەنىڭ انام، مەنىڭ قىزىم. قازاقتى قازاق قىلعان وسى ايەل بولاتىن، سۇلۋ عانا ەمەس، سىمباتتى، مىنەزدى، اقىلدى، ادال جار، ابزال انا، اعايىنعا قامقور، اۋىل-ايماققا قۇت، ەردىڭ ماقتانى، ەلدىڭ كوركى.
ەجەلگى ەپوستاعى گۇلبارشىن مەن قۇرتقا، اقجۇنىس پەن نازىم. شەجىرەلى تاريحتاعى دومالاق-ەنە مەن قىز-ەنە، ايشا-ءبيبى مەن اباق-انا. تاڭبالى تاريحتاعى قاسىم حاننىڭ انالارى جاقسى-بيكە، ابايدىڭ اناسى ۇلجان، ارىداعى، الاشتىڭ تۇلعاسى بولعان تاعى قانشاما الىپتى تۋعىزعان، ەسىمدەرى ساقتالماعان اۋليە انالار، بەرىدەگى ەل بيلەگەن ايعانىم مەن قول باستاعان بوپاي – قازاق ايەلىنىڭ اسقاق ءارى ناقتى كورىنىسى»[1] دەگەندى جايدان-جاي ايتا سالعان جوق.
«حالىق جادىندا ساقتالىپ قالعان تۇمار، زارينا، بەگىم، بوپاي، قاراشاش، دومالاق، اباق، ايعانىم، كۇنبيكە، زەرە ءتارىزدى حانشالاردىڭ ەلى مەن جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ەرلىك ىستەرى بۇىنگى بولاشاق ۇرپاق جادىندا. ارىعا بارماي-اق قازاق حاندىعى تۇسىنان بەرگى ەل بيلەگەن ايعانىم، قول باستاعان بوپاي حانىمدار، كۇنبيكە، ايبيكە، زەرە انالاردىڭ ۇلت تاريحىنداعى ورنى بولەك»[2].
جازۋشى ءشاربانۋ بەيسەنوۆانىڭ «ۇلى دالا ارۋلارى» دەگەن سەرياسىمەن جارىق كورگەن «سۇيىنبيكە»، «بوزوق ارۋى»، «ۇرپاعىنا ۇران بولعان انالار» اتتى كىتاپتارى وقىرمانعا جول تارتقان ەدى.
«ۇلى دالا ارۋلارى» سەرياسىنىڭ ءۇشىنشى كىتابى – «ۇرپاعىنا ۇران بولعان انالار» (قۇراستىرعاندار – ش.بەيسەنوۆا مەن ج.اسكەربەكقىزى) كىتابىندا شىڭعىس حاننىڭ جارى بورتە حانىمنان باستاپ، ەجەلگى زاماندارداعى ايگىلى انالار ءومىرى باياندالعان. اتاپ وتسەك، اقسۇلۋ – الپەش انا، نۇريلا (دومالاق) انا، بولعان انا، جۇبان انا، ءرابي سۇلتان بەگىم، جاعان بيكە حانىم، بوپاي حانىم، قىزاي انا، مۇرىن انا، اباق انا، تاسبيكە، تاتتىبيكە، قارقابات انا، ماراۋ، جۇپار، سىلاندى، دارابوز، قويسانا انالار، قالامقاس اپا، بوپاي حانشا، ايعانىم انا، زەرە اجە، ت.ب. انالار ومىرىنەن سىر شەرتەدى.
ەندەشە، اباق انا كىم؟
ءبىزدىڭ قولىمىزداعى جاريا بولماعان ەسكى شەجىرەلىك قولجازبالاردىڭ بايانىنشا – اپپاق (اباق) سارىبايقىزى (1240-1326) قازىرگى جامبىل وبلىسى سارىسۋ بويىندا سارى ءۇيسىن اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى سارىباي ءارى داۋلەتتى ءارى باتىر، بي بولعان كىسى. سوندىقتاندا حالىق اۋزىندا ول كىسىنىڭ ەسىمى «سارىباي»، «سارىبي»، «سارىمىرزا» دەگەن اتاۋلارمەن تۇرلىشە اتالاتىن بولعان. ءتىپتى سارىباي ەسىمىن «سارى ءۇيسىن» رۋىنىڭ اتىمەن بايلانىستىرۋشىلاردا بار. بىراق عىلىمي نەگىزى از، ءۇيسىن – ەجەلگى ەل (تايپا) اتاۋى. بۇل نۇسقا بار بولعانى اڭىز عانا. اباق انانىڭ جاس شاماسىمەن سالىستىرا قاراعاندا، اكەسى سارىبايدىڭ جاساعان مەزگىلى 1210-1285 جىلدارعا تۋرا كەلەدى. قالاي بولعاندا دا سارى ءۇيسىن ەلىندە سارىباي ەسىمدى اتاقتى ادامنىڭ بولعاندىعىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.
جارىق كورمەگەن ەسكى شەجىرە بايانى بويىنشا – 1220 جىلدار شاماسى جاقا-قامبۋ نەمەرەسى سانگەرە شيگوۇلى مەن كۇلان انگەرقىزى قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان جەرىندە ۇيلەنىپ، ورتالارىنان ءساليما، كاليما، كامەن ءۇش قىز تۋادى. كەنجەسى ۇل بالا بولىپ وعان سول جەردەگى وقىمىستىلار «ءال-فارابيدەي دانا بولسىن» دەپ «دانا» دەگەن ات قويادى.
دانا ەرجەتىپ ول دا ۇيلەنەدى. وتە ءبىلىمدى، بىلگىر كۇلان اجە: «ارىدا كەرەي دەگەن ۇلكەن ەل ەدى. سول ەلدىڭ ءۇرىم-بۇتاعى ءار جەردە تەلىم-تەلىمى شىعىپ ءجۇر. سولاردىڭ باسىن قوسىپ ەل ەتۋ كەرەك. دانا، سەن سول اتا جولىن جالعا. ۇلىڭنىڭ اتىن كەرەي قوي» دەيدى. دانادان تۋعان نەمەرەسىنىڭ اتىن كەرەي قويادى. كەرەي ەرجەتكەندە سارى ءۇيسىن ەلىنىڭ اتاقتى بي، باتىر-باعلانى بولعان سارىباي اۋىلىنا قۇدا ءتۇسىپ، ونىڭ اپپاق ەسىمدى قىزىن الادى. اپپاق ەسىمى جۇرە كەلە اباق اتالادى. اپپاق تا اتا-اجەسىنىڭ اماناتى بويىنشا نەمەرە، شوبەرەلەرىنە بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كولدەي، ت.ب. ەسكى اتالار ەسىمىن قويادى.
ءسويتىپ، 1258 جىلى كەرەي داناۇلى مەن اباق سارىبايقىزى باس قوسىپ باۋىرىنان بالا وربىتەدى. سارى ءۇيسىن ەلى مەن كەرەي ەلى قۇدالىقتى جالعاپ وتىرادى. سارىباي ءوز نەمەرەسىنە اباقتان تۋعان جيەنى گۇلتوتىنى الىپ بەرەدى. جاي عانا جالعانىپ قويماي، بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا تارتقان ءبىر كەزەڭدە شاشىراپ جۇرگەن كەرەي بالالارىن باۋىرىنا تارتقان اباق انا ءتورت تۇلىككە باي توركىن جۇرتىنىڭ شاپاعاتىمەن تالاي وتاۋىنىڭ ءتۇتىنىن شالقىتتى. ودان تۋعان قاسقىرداي-قاسقىرداي ۇلدار دا ەشكىمگە ەسە بەرمەس ەرلەر بولىپ جەتىلدى. ءسارىۇيسىن جۇرتى بۇلاردى «اباق پەن كەرەيدىڭ اۋىلى»، «اباق-كەرەي اۋىلى» دەپ اتاي باستادى.
تاعدىر ۇكىمىمەن كەرەي ومىردەن ەرتە قايتتى دا، قالعان بالا-شاعا مەن ەل-جۇرتقا اباق انا يە بولدى. اباقتان تۋعان – شىمىر، بەلگىباي، قۇتتى سىندى ۇلدار ءۇرىم-بۇتاقتى ەل بولدى. قىزى گۇلتوتى دا سارى ءۇيسىن ەلىندەگى سارى ءتىستى بايبىشەگە اينالىپ، باۋىرىنان تالاي ۇرپاق ءوربىتتى.
1203 جىلى كەرەي مەملەكەتىنىڭ ورداسى تالقاندالعان سوڭ، ءبىر ءبولىم كەرەيلەر شىڭعىس حان ورداسىنا قىزمەت ەتىپ، سول حاندىقتىڭ بۇقاراسىنا اينالادى. ءبىر ءبولىمى جان ساۋعالاپ تۇس-تۇسقا كەتەدى. ەندى ءبىر ءبولىمى نايماندار مەن مەركىتتەردىڭ بىرىككەن قولىنا قوسىلىپ شىڭعىس حان ارمياسىمەن ولە-ولگەنشە ۇرىس سالادى. بۇل سوعىس ءبارىبىر جەڭىلىسكە ۇشىرايدى دا، نايماننىڭ تايان حانى مەن مەركىتتىڭ توقتابەگى قازىرگى بۇقتىرما وزەنى بويىندا قازا تابادى. جەڭىلگەن حالىقتىڭ كوبى باعىنىشتىلىققا تۇسەدى. وسى باعىنىشتى ەلدىڭ قۇرامامىنداعى كەرەيلەر وزگە شاشىراپ جۇرگەن تۋىستارىن تاۋىپ، ءبىر ءبولىم مەركىتتەردى قۇرامىنا الادى. وسىلايشا اباق كەرەيلەردىڭ تاريحي قالىپتاسۋ نەگىزى پايدا بولادى.
ال اشامايلى اتا ۇرپاعى اتالعان كەرەيلەر شىڭعىس حان داۋىرىندە تۇس-تۇسقا تاراپ كەتكەن كەرەيلەردىڭ ءسىبىر حاندىعى بولىپ قالىپتاسقان تۇتاس ءبىر اۋلەتى نەگىزىندە رەسەيدىڭ وڭتۇستىك ولكەسى مەن قازىرگى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ولكەسىنە ءجيى قونىستانادى. ءسىبىر حاندىعىن قۇرعان، ونىڭ العاشقى حانى تايبۇعا – تۇعىرىل حاننىڭ نەمەرەسى ەدى. 1220 جىلدان باستالعان سىبىردەگى (قازىرگى رەسەيدىڭ تۇمەن وبلىسى) كەرەي حاندىعى 1588 جىلى ءسىبىردىڭ سوڭعى حانى سەيداق (سەيد-احمەد) حاننىڭ ورىستار جاعىنان قولدى بولۋىمەن اياقتايدى.
شىڭعىس حان قولىنان ىعىسقان كەرەيلەردىڭ ەندىگى ءبىر شوعىرى كىشى ءجۇز قۇرامانا كىرىپ، كىشى ءجۇز ىشىندەگى «كەرەيتتەر» اتالدى.
بۇقتىرما بويىنداعى قاندى قىرعىننان امان قالعان كەرەي، مەركىتتەردىڭ باتىسقا قاراي ىعىسقان توبىنىڭ ءار جەردە شاشىراپ جۇرگەنىن كورگەن ءاز انا – اباق وسى كەزدە تاريح ساحناسىنا كوتەرىلەدى. شامامەن ايتقاندا 1270-1300 جىلدار ارالىعىنداعى (جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان بۇرىنعى مامىراجاي شاق), قازاقتاردىڭ ويداعى-قىرداعىسى تۇگەندەلە باستاعان كەزدە، ءار تايپا ءوز قانداس باۋىرلاستارىن ىزدەدى. بىرىككەن وداقتارعا ۇيىستى. سول تۇستاعى حاندارعا سالىق تاپسىرۋ بويىنشا اباق اناعا قارايتىن اۋىل سانى ون ەكىگە جەتكەن ەكەن. ءار اۋىلدىڭ قورا-قورا قويى، قوماقتى مالى بار. «ون ەكى اباق اۋىلى»-نىڭ اتالۋى دا سولاي قالىپتاسىپتى.
قويشى ايتەۋىر، كەيىنگى ون ەكى اتا اباقتى قۇراعان بارشا اتا بالاسى – ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي اباق انانىڭ باۋىرىنان تابىلدى. سىرتتا جاۋعا، ىشتە داۋعا دەس بەرمەگەن بۇل اۋلەت سودان باستاپ «اباق اۋلەتى» اتالادى. باتىر، بالۋان، باي-مىرزا، كوسەم-شەشەنى تەل جەتىلگەن بۇل اۋلەتتەگىلەر باسقالار الدىندا كەۋدەسىن كوتەرىپ: «اباق-كەرەيمىز» دەيتىن كۇيگە جەتكەن.
ءاز انا – اباق جەتىمىن جىلاتپادى، جەسىرىن جەبەدى. اتقا مىنگەن باتىرى جورىققا اتتانسا اباق انادان باتاسىن الاتىن بولدى. اباق انا وعان جاي عانا باتا بەرە سالمايدى. ونىڭ استىنا مىنەتىن تۇلپارى ناشار بولسا، باي-باعلاندارىنا تاپسىرما بەرىپ، تۇلپار سىيلايدى. قارۋى جوق بولسا قارۋ بەرەدى. ارتىندا كارى شەشەسى، جاس بالاسى قالسا، ولاردى ءوز قامقورلىعىنا الادى.
حاندىق كەزەڭىندەگى «ءۇش ءجۇز» اتاۋى – ۇشكە بولىنگەن ءىرى اسكەري توپ بولسا، سونىڭ ورتاڭعى قاناتىنىڭ ءبىرىن كەرەيلەر قۇرادى. كەرەيلەر اتقا قونسىن دەگەندە، ولار – اباق، اشامايلى سىندى ەكى اسكەري توپ رەتىندە ءوز قوسىنىن اتقا قوندىراتىن بولدى. سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن بۇل توپ كەلە جاتقاندا وزگەلەردە ولاردى «اباق بالالارى كەلە جاتىر»، «اشامايلى بالالارى كەلە جاتىر» دەپ اتايتىن بولعان. اباق، اشامايلى اعايىندى ەل رەتىندە اتالسا دا ءتۇبى ءبىر عانا كەرەي اۋلەتى.
1326 جىلى اباق انا سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىعىپ باقىتتى تۇردە پانيدەن قايتتى. بۇل جىل تۇرىك ەلى باسشىسى وسمان مەن شاعاتاي مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسى كەبەك حاننىڭ قايتىس بولۋىمەن دە ەستە قالدى. ءاز انانىڭ ارتىندا قالعان ۇرپاعى جىلدىق اسىندا اسا دابىرالى اتاپ، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى دۇعاعا قول جايىپ، وركەندى اۋلەتتىڭ داستارقانىنان ءدام تاتتى.
ارتىندا ۇلارداي شۋلاعان ۇرپاعى قالدى. قۇتتىدان – تالقى، مايقى تۋسا، مايقىدان – جاباي، ەرمەن، ەرمەننەن يزەن، جۋسان اتتى ۇل تۋدى. اباق انانىڭ شوپشەگى يزەننەن – اسانبەردى، اللابەردى، قۇتتىبەردى دەگەن ۇلدار تۋىپ، قۇتتىبەردىدەن – باعانالى، باعانالىدان – قويلاۋ، بايلاۋ تۋدى. ەسكى تاريحتىڭ ءىزى وشپەسىن دەپ كەيىنگىگە قالدىرعان اتالار اماناتى – ارعى بابالارىنىڭ ەسىمىن جاڭعىرتقان جاس بۋىنمەن جاڭا تاريحقا ءىز سالدى.
جانىبەك باتىر دۇنيەگە كەلمەس بۇرىن ءاز انا – اباق ۇزاق جاساپ الدە قايدا ومىردەن قايتقان.
اباق انا تۇسىنداعى كەرەي مەن سارى ءۇيسىن اراسىنداعى قۇدالىق جانىبەك باتىردىڭ اكەسى بەرداۋلەتكە دەيىن جالعاسىپ، بەرداۋلەتتىڭ العان ايەلى سارى ءۇيسىن دوسىمبەك، ومىربەك دەگەن باتىرلاردىڭ قىزى حاديشا بولعان. ودان ەر جانىبەك تۋادى.
جانىبەك باتىر دۇنيەگە كەلەر قارساڭدا، 1600-1710 جىلدار اراسىندا اباق كەرەيلەر مەن سارى ۇيسىندەردىڭ سارىسۋ بويىندا كورشىلەس، قوڭسىلاس وتىرۋى دا ولاردىڭ تاريحي ساباقتاستىعىن، قۇدا-جەگجات، ناعاشىلى-جيەندى جاقىندىعىن كورسەتسە كەرەك. سارىسۋ، شۋ، تالاس بويىنىڭ سول كەزدەگى قازاق-جوڭعار اراسىنداعى شەكارالىق ايماق ەكەنىن ەسكە الساق، جوڭعارلار باس كوتەرگەننەن كەيىنگى جاۋلاۋدىڭ ءبىرىنشى سوققىسى وسى وڭىردەن باستالعانىندا ەش ءشۇبا جوق. كەرەيلەردىڭ ورتا ءجۇز رۋلارى قۇرامىندا «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراپ (1723 جىل) قاراتاۋ اسقانى ءدال وسى كەزدەن باستاۋ الادى.
قورىتا كەلگەندە، اڭىز بەن اقيقات، اۋىزشا جەتكەن اتا شەجىرەسى – اباق انانىڭ ومىردە بولعان ادام ەكەنىن ايعاقتايدى. اۋمالى-توكپەلى زامانداردا كەرەي ۇلىسىنىڭ ۇلتاندى ءبىر بولەگىنىڭ باسىن قوسىپ، ولاردىڭ قازاقتىڭ باسقا رۋلارى قاتارىندا ءومىر سۇرۋىنە، جاۋعا قارسى شىعۋىنا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن تاريحي تۇلعا ەسەپتەلەدى.
اباق كەرەي تاريحىنا قاتىستى دا اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنە اينالعان كونە جىر-داستان، شەجىرەلەر وتە كوپ. سونىڭ اتاقتى اقىن اقىت ءۇلىمجىۇلى جالعاعان ءبىر نۇسقاسىندا:
…كەنجەسى كەرەي مىرزا دانا ءبيدىڭ،
تەنتەك پەنەن تەبىزگە سالعان تيىم.
ۋاق، كەرەي ەكەۋى اعايىندى،
ءبولىنىپ ەنشى الىپ كەتكەن ءۇيىن.
اۋىلى ەكەۋىنىڭ ەكى بولەك،
بولىپتى ءاربىر ىسكە كەرەي زەرەك.
بايبىشەسى قىزى ەكەن ۇلى ءۇيسىننىڭ،
ءوزى تاڭداپ، ايتتىرىپ السا كەرەك.
ايەلىنىڭ اتى اباق (اپپاق) ەكەن،
جىلقىنى وسىرەتىن جاباعى ەكەن.
كەرەي مىرزا ايتتىرىپ العاننان سوڭ،
ءبىر ۇلدى كۇنى جەتىپ تابادى ەكەن…[3], – دەگەن جولدار بار.
شەرتىلىپ وتىرعان شەجىرە جىردا ءبىز ايتىپ وتكەن دەرەكتەگىدەي اباق انانى كەرەي داناۇلىنىڭ ايەلى رەتىندە اتايدى.
«مəۋلىكەي شەجىرەسىندە» (1870 جىل): «كەرەيدىڭ العانى ۇلى ءجۇز ءۇيسىن ەلىنىڭ قىزى بولىپ، اتى اباق ەكەن. ول كەرەيدەن ءبىر ۇل تۋىپ، ۇلى ءۇش جاسقا كەلگەندە كەرەي ءولىپ، اباق جاستاي جەسىر قالىپتى. ۇلىنىڭ اتى اشامايلى ەكەن. اباق كەيىنگى كۇيەۋىنەن ءبىر ۇل تۋىپ، اتىن قاراقوجا قويىپتى. ول ەرجەتىپ «قارابي» اتالىپتى. قارابيدەن – مايقى، مايقىدان – سيدالى، جاباي، ەرمەن; ەرمەننەن – اللابەردى، قۇتبەردى; قۇتبەردىدەن – سارتوقاي، سارباس; اللابەردىدەن – باعانالى، جاپپاس; باعانالىدان قويلاۋ، بايلاۋ; جاپپاستان – قاراقاس، مولقى، كونساداق; قويلاۋدان – يتەلى; بايلاۋدان ەلداي، كولدەي، جيەنشورا، بەردىشورا; ەلدايدان – قۇلتاي، بولات; كولدەيدەن – جəدىك; بەردىشورادان – جəنتەكەي; جيەنشورادان – شەرۋشى رۋلارى تارايدى»[4], – دەلىنگەن.
قورىتا كەلگەندە، اباق انا جانە ونىڭ ءىزىن جالعاعان ۇل-قىزدارىنىڭ تۇگەمەس تاريحى سان تاراۋلى بولىپ كەلەدى. جوعارىدا اتالعان تاريحي، اڭىزدىق، شەجىرەلىك دەرەكتەر بويىنشا الداعى جەردە دە تالاي زەرتتەۋ جاسالىپ، ءارتۇرلى ەڭبەكتەر جازىلاتىنى انىق.
تاريحتا وتكەن ايگىلى انالار جانە ولاردىڭ ۇلت تاريحىنداعى ورنى تۋرالى جوعارىدا ايتىپ وتتىك. ەندەشە، اباق انادان كەيىنگى اۋلەت تاريحىنداعى رۋ اتىنا اينالعان تاسبيكە انامىز حاقىندا دا از-كەم توقتالا كەتەيىك.
اباق انادان تارايتىن بايلاۋ اتامىزدىڭ ەكىنشى ايەلى قالماق قىزى بۇلعىن. وسى انامىز ەكى قىز، ەكى ۇل تابادى. ءبىر ۇلىنىڭ اتى بەردىشورا، ەندى ءبىرىنىڭ اتى جيەنشورا.
بايلاۋدىڭ بۇرىنعى ايەلىنەن قالعان ەلدەيگە جاۋدىڭ وعى ءتيىپ، سودان كوپ ميحنات تارتىپ، كەم بولىپ، ايەل الا الماي بايلاۋدىڭ شاڭىراعىندا ءجۇردى. بايلاۋدىڭ ەكىنشى ايەلى بۇلعىننان تۋعان بەردىشورادان جادىك، جانتەكەي، شەرۋشى ءۇش ۇل تۋدى. ەلدەي اتاۋسىز قالماسىن دەپ اعايىن اراسىندا جادىكتى «ەلدەيدىڭ بالاسى» دەپ اتاپتى. كەنجەسى شەرۋشى قيقار، تەنتەك بولىپ: «مەن اتام بالاسىمىن» دەپ، اجەسى بۇلعىننىڭ قولىندا ەركەلەپ ءوستى. بايلاۋ قايتىس بولعاندا قارا شاڭىراقتا ەلدەي مەن شەرۋشى قالدى دا، كەيىننەن ەلدەي ومىردەن قايتقاندا شاڭىراق يەسى بولىپ شەرۋشى قالدى.
اتالعان دەرەككە قاراعاندا قالماق قىزى بولعان بۇلعىن انامىزدىڭ دا بەرەكەلى ۇيانى ۇستاعان، ۇرپاعىن ۇلاعاتپەن تاربيەلەگەن انا ەكەنى اڭعارىلادى.
شەجىرە جىرلاردا:
…جادىك پەنەن جانتەكەي نەمەرە ەكەن،
قۇدايىم تىلەگەنىن بەرگەن ەكەن.
بايبىشەسى ءماۋىلىم – قىپشاق قىزى،
جادىك الىپ ايتتىرىپ بەرگەن ەكەن…، – دەگەن جولدار بار.
شەجىرەلىك دەرەكتەردە جانتەكەي اتامىزدىڭ بايبىشەسى ءماۋىلىم ء(ماۋلىم) انامىزدى ءبىر دەرەكتە «قىپشاق قىزى»، ءبىر دەرەكتە «شىبارايعىر كەلباعىستىڭ قىزى» رەتىندە بەينەلەيدى. تاعى ءبىر شەجىرەدە «جادىك باتىر دۇزاقشىعا (شىبارايعىر) قۇدالىق سويلەسىپ، اقىرى قارىنداسىن جادىكتىڭ ءىنىسى جانتەكەيگە بەرەتىن بولادى. ءسويتىپ دۇزاقشى دەگەن جىگىتتىڭ قارىنداسى ماۋلىم جانتەكەيدىڭ ايەلى بولادى» دەلىنەدى. ەسكى شەجىرەدە: «شىبارايعىر – كەرەيدىڭ بەرەكەسىنىڭ ۇيتقىسى. ويتكەنى جانتەكەي ۇرپاعىنىڭ ناعاشىسى، جادىكتىڭ قۇداسى» دەگەن جولدار بار. وسىعان قاراعاندا ءماۋلىم انامىزدىڭ دا ۇرپاق تاربيلەۋدەگى ۇلاعاتتى، تەكتى، سىيلى كىسى بولعانى بايقالادى.
جانتەكەي اتادان – ءشۇيىنشالى، ءسۇيىنباي، سۇيىندىك ءۇش ۇل تۋعان. سۇيىنبايدان – سامىرات، سامەنبەت، قۇتى، بوكەس، تولەكە بەس اتا تارايدى. سامەنبەت باتىر ەسىمى دە جوڭعارعا قارسى سوعىس داۋىرىندەگى ايگىلى باتىرلاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتالادى. ول 1626 جىلى تۋىپ، 1723 جىلدارى سىر بويىنداعى كوكتوبە دەگەن جەردە قايتىس بولعان دەلىنەدى.
«ءسۇيىنبايدىڭ ەكىنشى ۇلى سامەنبەت سالاۋاتتى، داۋلەتتى، ءارى باتىر بولعاندىقتان ءۇش ايەل العان. ۇلكەن ايەلى سۇقسۇردان: ەسەنباي، اتانتاي; ورتانشى ايەلى تاسبيكەدەن: اقشا، بورتە، ەلباي، جامان، قارجاۋ، اقسارى; كىشى ايەلى باداننان: بايىمبەت (ەساعاسى), قازىبەك تۋادى (كەيىننەن سىرىمبەت اتتى بالاسى تابىلعانى بەلگىلى بولدى – ج.ش). وسى ون ءبىر ۇلدىڭ (شىن مانىندە 12 ۇلدىڭ – رەد) بارلىعى ەل بولىپ وسكەن. مۇنى حالىق «ون ءبىر سامەنبەت» دەپ اتايدى. وسى ءۇش ايەلدىڭ ىشىندە ورتانشى بايبىشە تاسبيكە ءبىلىمدى، ەل-جۇرتىنا جاعىمدى بولىپ، ەل بيلەپ، اتى شىققاندىقتان، كەيىنگى ۇرپاقتارى جەكە-جەكە اتالماي، اناسىنىڭ اتىمەن «التى تاسبيكە» اتالىپ كەتكەن»[5].
مۇنداي دەرەكتەر شەجەرلىك جىرلاردا دا ايتىلادى:
بەسەۋدىڭ تەك بىرىنەن ون ءبىر بالا،
ءتاڭىرىم سامەنبەتكە بولعان پانا.
ەسەنباي، ەسەنتاي مەن اتانتاي بوپ،
ۇشەۋى بايبىشەدەن تۋعان دانا.
تاسبيكە ورتانشى ايەل وركەنى كوپ،
تاۋىپتى التى ۇلدى وڭشەڭ قارا.
اقسارى، بورتە، اقشا، ەلباي، جامان،
سوڭىنان تۋعان ۇلى قارجاۋ بولعان.
تاسبيكە دەپ اتايدى مۇنىڭ ءبارىن،
بارلىعى رۋ بولىپ وركەن جايعان.
قازىبەك، ەساعاسى دەگەن ەكى ۇل،
ەڭ كىشى توقالىنان كەنجە تۋعان.
بۇلار دا مول ۇرپاقتى ەل بوپ تاراپ،
ىشىندە جانتەكەيدىڭ بولعان جويان[6].
اڭىز-اڭگىمە جەلىسى: «بايىمبەتتىڭ «قايىڭ ساۋعان جۇت» جىلى حالىقتى قورعاعان تاباندىلىعى جانە ەلىنە باسقا دا ەس بولعانى ءۇشىن، ونىڭ ورتانشى اناسى تاسبيكەنىڭ «ەستىڭ اعاسى» دەپ باعالاۋىنا بايلانىستى بايىمبەت «ەساعاسى» اتانىپ، بۇكىل رۋدىڭ اتى دا سول كىسىنىڭ لاقاپ اتىمەن اتالىپ كەتسە كەرەك[7] دەيدى. بۇل جولداردان دا اۋىل اراسىنداعى تاسبيكە انا تۇلعاسى ايرىقشا بوي كورسەتەدى.
ءسويتىپ، اباق انادان جالعاسقان ۇلكەن وردانىڭ كەلىندەرى بۇلعىن، ءماۋلىم انالاردان كەيىن تاسبيكە انانىڭ اتى دا تاريح بەتىنە تاڭبالاندى.
تاسبيكە انانىڭ شىققان تەگى حاقىندا «تاسبيكە انامىزدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى – ءجامليحا داۋىتبايقىزى. 1631 جىلى قىزىلوردا وبلىسى اقتوبەدە تۋىپ، 1741 جىلى 110 جاسىندا قوستاناي وبلىسى امانگەلدى اۋدانى تاستى ەلدى مەكەنىندە التى ۇلىنىڭ ءبىرى ەلىباي شاڭىراعىندا قايتىس بولعان. تاسبيكە انامىزدىڭ رۋى – كىشى ءجۇز اداي ۇلىسى، قۇنان رۋىنان شىققان»[8] دەلىنەدى. مۇنداعى تۋعان، ولگەن جىلى جانە جەرى (ورىنى) شامامەن الىنعانى انىق. ال نەگىزگى ءماتىندى بەرۋشى موڭعوليالىق شەجىرەشى ماحيدولدا قيناياتۇلى ەدى (ونى وسى جولداردىڭ اۆتورىنا بەرگەن سۇحبات-ەستەلىگى راستايدى – ج.ش).
بۇل ارادا ءبىر نارسەنى ايتا كەتۋ كەرەك. كىشى ءجۇز ىشىندە ادايلار اسا باتىل، باتىر، جاۋىنگەر بولعان ەجەلگى تايپانىڭ ءبىر بۇتاعى. تاسبيكە انا قانى ارقىلى ناعاشىدان دارىپ جيەندەرگە بەرىلگەن سول قاسيەت تاسبيكە ۇرپاعىندا ءجيى كوزگە ءتۇستى. ءالىپ ۇكىرداي جامىسبايۇلىنىڭ قىتاي بيلىگىمەن قارسىلاسىپ مەرت بولۋى جانە ونىڭ ءىنىسى قوجاقىن مەن بالاسى ەلىسحاننىڭ ەل باستاپ گيمالاي اسۋى سول ەرلىكتىڭ ءبىر جۇرناعىنداي ەلەستەيدى. بۇل تۋرالى «قارالى كوش» رومانىندا ەگجەي-تەگجەيلى بايانداعانبىز.
دەمەك، تاسبيكە انا ەسىمىنىڭ تۇتاس ءبىر رۋدىڭ اتىنا اينالۋى تەگىننەن تەگىن ەمەس. تەكتى اتادان تاراعان اۋلەت رەتىندە، كەلىن بولىپ كەلگەن ورتاسىندا دا ەرەكشە ابىرويعا، سىيعا يە بولعانى بەلگىلى. ءوزىنىڭ ۇل-قىزدارىن تاربيەلەپ جەتىلدىرۋدە دە انالىق بورىشىن ارتىعىمەن ادا قىلعان اياۋلى انانىڭ ءبىرى بولعانى انىق.
انا – الەمدى بەسىگىمەن تەربەتەتىن قۇدىرەتتى كۇشتىڭ يەسى. تۇتاس قازاق حالقى تۇگىلى ادامزات ومىرىنە يگى ىقپال، وزگەشە كۇش سىيلاعان تالاي-تالاي ارۋلار، انالار ءوتتى. تاريح كوشىنىڭ قاتپارى قالىڭ سول بەتىندە – اباق، بۇلعىن، ءماۋلىم، تاسبيكە انالار ەسىمى دە التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ ۇرپاق ساناسىندا ماڭگىلىككە قالدى.
ءجادي شاكەنۇلى
جازۋشى، تاريحشى.
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ،
ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى.
03.12.2025. الماتى.
[1] «قازاقستان تاريحى» پورتالىنان. https://e-history.kz/kz/news/show/32367.
[2] اينۋر جۋماعازينا «ۇلى دالانىڭ باتىر انالارى ءى». Qazaqstan tarihy پورتالى. https://e-history.kz/kz/news/show/32523.
[3] اقىت ءۇلىمجىۇلى «عاقىليا». ولگي، 1994 جىل.
[4] «قازاق شەجىرەلەرى-1» «مəۋلىكەي شەجىرەسى»، كۇيتۇن، 2009 جىل، 395-بەت.
[5] «قايىڭ ساۋعان جۇت جىلى». https://bilim-all.kz/article/20432-Qaiyn-saugan-zhut-zhyly.
[6] بابالار ءسوزى: ءجۇز تومدىق.—استانا: «فوليانت»، 2006. ت. 32: شەجىرەلىك داستاندار. – 2006. – 400 ب. «قازاقتىڭ جالپى شەجرەسى».
[7]ارعىنباي جۇماجانۇلى «قايىڭ ساۋعان جۇت» «جاڭا ءومىر» (موڭعوليا) گازەتى. 1991 جىل. № 42.
[8] شوپتىباي ءبايدىلدين، ولكەتانۋشى. «باتىر انا تاسبەكە». https://qazdauiri.kz/news/batyr-ana-tasbeke. 28.08.2024.
پىكىر قالدىرۋ