جاڭالىقتار

ءتىل تۇتاستىعى – ەل تۇتاستىعى

kerey.kz

 |  Apr 30, 2015

«ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعا­لۋىنا دا سەبەپ بولاتىن ءنار­سەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىلى»، دەپ الاش ارىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقان­داي، ازات ەلىمىزدىڭ مىقتى تۇعىرى­نا اينالىپ كەلە جاتقان مەملە­كەتتىك ءتىلدىڭ وسكەلەڭ ءرولى، ونىڭ ۇيىتقى­لىق قاسيەتىنە ارنالعان «ءتىل – تا­تۋلىق تىرەگى» اتتى رەسپۋبلي­كالىق كەڭەس استانادا ءوتىپ، وعان پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ب.ساپارباەۆ قاتىستى. سونىمەن قاتار، القالى جيىنعا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى، وزگە دە قۇزىرلى مەكەمەلەردىڭ وكىلدەرى، پارلامەنت دەپۋتاتتارى، باق، وبلىستارداعى تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارىنىڭ باسشىلارى، وزگە دە ازاماتتار قاتىستى. تىرلىگىندە ءتىلىن ارداقتاعان، مادە­نيە­تىنىڭ مايەگىن تۇسىنگەن، ۇلت رۋحانياتىنىڭ باستاۋ باسىندا تۇرعان، ءسوز دە ەمەس ىسىندە، وتباسى، وشاق قاسىندا ونى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان جۇرت جۇتاماي، كوسەگەسى كوگەرىپ كەلە جاتقانىن ارعى-بەرگى تاريحتى سارالاعان ادامنىڭ كوزى جەتەدى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، قازاقتىڭ قايمىعار جايى جوق. قانشاما قىساڭ كەزەڭدەر قىسپاققا الىپ، جەلكەدەن تۇيگەنمەن، ۇلت ءتىلىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ كەلە جاتقان ۇيىتقى ۇرپاق بارشىلىق. ءتىلىمىزدىڭ ءتىلىپ تۇسەر تەمىردەي تەگەۋرىنىن، ءسوزىمىزدىڭ ساف التىنداي تازالىعىن، بودان بولىپ بوپسا تىرلىكتە جۇرگەننىڭ ءوزىن­دە ساۋلەسى بارلار: «قازاقتار ءسوز ونە­رى­نە جەتىك كەلەدى. بۇل جۇرتتىڭ ءبارى­نە: وقىعان ادامدارعا دا، ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىندەرگە دە، بايعا دا، جار­لى­عا دا ءتان قاسيەت» (ا.برەم), «تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سۋرەتشىل، وبرازدى ءتىل – قازاق ءتىلى. قازاقتار ءوزىنىڭ شەشەندىگىمەن، اسەم اۋىز ادەبيەتىمەن دە داڭقتى». (س.مالوۆ), «قازاق ءتىلى تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ تازا ءارى باي تىلگە جاتادى» (پ.مەليورانسكي), «فرانتسۋز ءتىلى ەۋروپاعا قانداي اسەر ەتسە، قازاق ءتىلى تۇركى مادەنيەتىنە ءدال سولاي اسەر ەتكەن» دەپ (ۆ.رادلوۆ) تاڭداي قاققان. تاۋبە، دەيتىنىمىز، تاۋەلسىزدىگىمىز قولعا تيگەلى قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك مارتەبەسىن الىپ، بەرەكە بىرلىكتىڭ، باسقا جۇزدەگەن ۇلتتاردىڭ التىن ارقاۋىنا، قازىناسى ورتايمايتىن تىرلىك تىنىسىنا اينالدى. «ادامعا ەكى نارسە كەرەك تەگى: ءبىرى – ءتىل، ءبىرى ءدىلىڭ جۇرەكتەگى» (بالاساعۇن) دەپ ءتىل مەن ءدىنىمىزدىڭ بىرلىگى ەلدىڭ بىرلىگى ەكەنىن شيرەك عاسىردان بەرى كورسەتىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىك تىلگە ارنالعان القالى جيىننىڭ العاشقى ءسوزىن پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بەردىبەك ساپارباەۆ الىپ، ازاتتىق العان كەزەڭنەن بەرگى شيرەك عاسىر ۋاقىت ىشىندە مەملەكەت باسشىسى: «داۋعا سالسا الماستاي قيعان، سەزىمگە سالسا قىرانداي قالقىعان، ويعا سالسا قورعاسىنداي بالقىعان ءومىردىڭ كەز كەلگەن ورايىندا ءارى قارۋ، ءارى قالقان، ءارى بايىرعى، ءارى ماڭگى جاس، وتتى دا ويناقى، انا تىلىنەن ارتىق قازاق ءۇشىن بۇل دۇنيەدە قىمبات نە بار ەكەن!» دەپ ەل بولعاننان بەرى بارلىق مۇمكىندىكتى جاساپ كەلە جاتقانىن العا تارتىپ: «ءبىز بۇل القالى جيىندى بۇگىنگە دەيىن ءۇش ءتىلدى مەڭگەرۋدى دامىتۋ تۇرعىسىنان جاسالماعان جۇمىستاردى تالداۋ ءۇشىن، وسى باعىتتا قانداي رەزەرۆتەر مەن مۇمكىندىكتەر بار ەكەنىن تالداۋ ءۇشىن وتكىزىپ وتىرمىز. ەستەرىڭىزگە سالساق، 1997 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تىلدەردى دامىتۋ تۋرالى» زاڭ قابىلدانعان بولاتىن. 1998 جىلدان باستاپ تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. ءۇش ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن ادامداردىڭ سانىن ارتتىرۋعا قول جەتكىزۋىمىز كەرەك. سوندا پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىن ورىندادىق دەپ ايتا الامىز»، دەگەن ب.ساپارباەۆ «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ءحVى سەزىندە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ بەس حالىقتىق رەفورمانى جاريالاي وتىرىپ، قازاقستاندا ءۇش ءتىلدى – قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىن باسىم دامىتۋ قاجەتتىگىن باسا ايتقانىن نازارعا سالىپ: «تىلدەردىڭ ءۇش بىرلىگىن قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن دامىتۋ – بۇل قوعامدى شوعىرلاندىرۋدىڭ، ونىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋدىڭ كەپىلى»، دەگەن مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءسوزىن العا تارتتى. ۆيتسە-پرەمەر قازاق­ستان­دا ورىس تىلىندە 15 تەاتر، سونداي-اق، كورەي، نەمىس، وزبەك جانە ۇيعىر ءتىل­دەرىندە دە ونەر وردالارى جۇمىس جاساي­تىنىن اتاپ ايتىپ، «قازاقستاندا ءتۇرلى حا­لىقتاردىڭ بەس تىلىندە بەس گازەت، راديو مەن تەلەديداردا باعدارلامالار شىعا­دى» دەدى. سودان سوڭ پرەمەر-مينيس­تر­دىڭ ورىنباسارى رەسمي مالىمەت بويىن­شا قازاقستاندا 7563 جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 1291-ءى ورىس، 20-سى وزبەك، 13-ءى ۇيعىر، 4-ەۋى تاجىك تىلدەرىندە وقىتاتىنىن، 2100 مەكتەپ ارالاس، قالعان ءبىلىم ۇيالارى قازاق ءتىلدى ەكەنىنە، وزگە دە مالىمەتتەر بويىنشا ناقتى دايەكتەر كەلتىردى. بۇدان كەيىنگى ءسوزدى مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى الىپ، «تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نا­زار­باەۆ: «قازاقستاننىڭ بولاشاعى قا­زاق تىلىندە. ءتىلسىز ۇلت بولمايدى. ءوز ءتىلى­مىزدى ساقتاۋ، ءوز ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەۋ وتان­­شىل­دىق رۋحتى وياتۋعا قىزمەت ەتەدى ءارى اتا-بابا الدىنداعى ۇلى پارى­زى­­مىز!» دەپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءوندىرىس­تە، عىلىمدا، ءبىلىم سالاسىندا، ءتيىستى ءدا­رە­­جەدە قولدانىلۋى ءۇشىن، بارلىق جاع­­دايدىڭ جاسالۋى قاجەتتىگىن قاداپ اي­تىپ كەلەدى»، دەدى. وسىلاي دەگەن ۆەدومستۆو باسشىسى ەلىمىزدەگى ءتىل سايا­­ساتى كونستيتۋتسيادان باستاۋ الاتىنىن، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭ مەن قازاقستان رەس­پۋب­ليكاسىندا تىلدەردى دامىتۋ مەن قول­دانۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا سايكەس جۇزەگە اسىرىپ جاتقانىن، مەملەكەتتىك باعدارلاما اياسىندا بالالار ادەبيەتى، سوزدىك، وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرال، الەمدىك كلاسسيكالىق شىعارمالار مەن تانىمدىق ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىقتار شىعارىلىپ جۇرتشىلىققا جەتكەنىن ءسوز ەتتى. جانە باسقا تىلدەرگە دە، سونىڭ ىشىندە مادەني ۇلتتىق ورتالىقتاردىڭ جەكسەنبىلىك مەكتەپتەر ارقىلى ۇلتتىق تىلدەردى دامىتۋعا مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتىلىپ وتىرعانىنا دا ناقتى دالەلدەر كەلتىردى. مينيستر اتقارىلعان شارالارمەن قاتار، ءالى دە بولسا جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەرگە دە توقتالدى. «بىرىنشىدەن، ەلىمىزدە مەملەكەتتىك تىلدەگى قۇجات اينالىمى 88 پايىزعا جەتتى. الايدا، بۇل كورسەتكىش ىلەسپە حاتتار مەن ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىلعان قۇجاتتاردىڭ ەسەبىنەن بولىپ وتىر. بۇل مەملەكەتتىك ورگانداردا قازاق تىلىندە قۇجات جاساي الاتىن مامانداردىڭ جەتىسپەيتىنىن كورسەتەتىنىن، ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىل وقىتۋ ورتالىقتارى ساپاسىنىڭ تومەندىگى تۋرالى ءجيى ايتىلىپ جۇرگەنىن، وندا وقىعاندار قازاق ءتىلىن قاجەتتى دەڭگەيدە مەڭگەرمەيتىنىن، سوندىقتان، وقىتۋ ادىستەمەسىن ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋ، سەرتيفيكاتتاردى وسى ورتالىقتان بەرۋ ماسەلەسى قارالاتىنىن اتاپ ايتتى. «ۇشىنشىدەن، ەلىمىزدە تەرمينو­لو­گيالىق قوردى دامىتۋ، رەتتەۋ جۇمىستارى تۋرالى ايتار بولساق، بۇل باعىتتا دا كەم­شىلىكتەر بار. وسىعان وراي، بارلىق مەم­لەكەتتىك ورگاندار مەن سالالىق تەر­مينولوگيالىق جۇمىس توپتارىمەن ءتيىستى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ، ۇلگى ەرەجەلەرى ۇسىنىلدى. ۇكىمەتتىڭ قولداۋىمەن العاش رەت ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى ورتالىقتان تىكەلەي تەرمينولوگيالىق جۇمىستارمەن اينالىساتىن بەلگىلى لينگۆيست عالىمدار مەن سالا ماماندارىنان تۇراتىن تەرمي­نو­لوگيالىق ءبولىم اشىلماق»، دەدى. سودان سوڭ بۇگىن­گى تاڭدا ونوماستيكا سالاسىنا قاتىس­تى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردى جە­تىلدىرۋ جونىندە ارنايى مامانداردىڭ، عالىمداردىڭ قۇرامىنان جاساقتالعان جۇمىس توبى قۇرىلىپ، ءىس باستاعانىن، كورنەكى اقپارات قۇرالدارى مەن جارنامالاردا زاڭ نورمالارىنىڭ ساقتالماۋى، قاتە جازىلۋى ءجيى سىنعا ۇشىراپ جۇرگەنىن، تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى وسى باعىتتاعى جۇمىستاردى تياناقتى جۇرگىزىپ، ءتيىستى شارالار قابىلداۋ قاجەتتىگىن نازارعا سالدى. سونىمەن بىرگە، كازتەست جۇيەسى بويىنشا سەرتيفيكات العان ەرەسەك تۇرعىنداردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ ماسەلەسىن قوزعاپ، وسى رەتتە مينيسترلىك مەملەكەتتىك ورگاندارمەن ۇيىمداستىرۋ، ۇيلەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ وتىرعانىن، اتالعان ماسەلە بويىنشا پرەمەر-مينيستر توراعالىعىمەن وتەتىن مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ مامىر ايىنداعى وتىرىسىندا قارالاتىنىن العا تارتىپ، بۇگىنگى باسقوسۋ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتىپ، ۇلت بىرلىگىنىڭ مىزعىماس كۇشى رەتىندەگى ءرولىن ايقىنداۋ، قوعامنىڭ رۋحاني نەگىزى بولىپ تابىلاتىن ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى ارقاۋ ەتۋ ەكەنىن جەتكىزدى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى، سەناتور نۇرلان ورازالين ءتىل «ماڭگىلىك ەلدىڭ» كەپىلى ەكەنىن اتاپ ايتتى. «ءبىز – جاھاندانۋ ۇسىنعان كۇرمەۋى قيىن، كۇردەلى ماسەلەمەن بەت-بەت كەلىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت ورناتىپ جاتقان ۇرپاقپىز. جاھاندانۋ – جاراتىلىسى قانداي كۇردەلى، قيىن بولسا، ونىڭ الەمدىك وركەنيەت پەن مادەنيەتتەر دامۋىنا ىقپالى دا سونداي اۋىر، ارتەكتى ءار الۋان» دەگەن سەناتور، جاھاندانۋ قالىپتاستىرىپ وتىرعان ءداۋىردىڭ دە مىنەزى توسىن، قالىبى سونداي وزگەشە. قۇندىلىق اتاۋلىنى ميداي ەتىپ، ارالاستىرىپ جىبەردى. ناتيجەسىنە قاراساڭ جەر ءۇستى تۇرعىندارىن الاڭداتاتىن قيىندىقتار كۇن ساناپ كوبەيە تۇسۋدە». ول بۇدان كەيىن ارعى-بەرگى تاريحي كەزەڭدەرگە وي جىبەرىپ تەرەڭ تالداۋلارعا جۇگىنىپ، « ءتىل، ءدىن، جەر سەكىلدى كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ۇستىنىن تانىتار، ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ قابىلەتىن انىقتار جالپى قازاقستاندىق ۇلى قۇندىلىقتاردا سول جاھاندانۋ نازارىنان تىس قالىپ وتىرعان جوق. ءتىل ماسەلەسى – قازاق ءۇشىن، ءاربىر قازاقستاندىق ءۇشىن اسا ماڭىزدى، كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي جالپى، قازاق قوعامىنىڭ «باسىن ءجيى اۋىرتىپ كەلە جاتقان» ۇلتتىق ماسەلە. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا الاش ارىستارى ءۇشىن حح عاسىردا ءومىر سۇرگەن اعا بۋىن وكىلدەرىنىڭ قاي-قايسىسى ءۇشىن دە سولاي بولعان. ەندى، مىنە، ەل تاۋەلسىزدىككە قولى جەتكەن جاڭا داۋىردە دە سولاي بولىپ وتىر. بۇل تۋرالى ەلباسى تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋى جەلبىرەگەن كۇننىڭ كوپ ۇلت وكىلدەرى مەن كوپ كونفەسسيا مۇشەلەرى تۇراتىن قازاقستان جۇرتشىلىعىنا ۇعىندىرۋمەن كەلەدى. ءتىل ماسەلەسى مەن ءتىل ساياساتى ۇلت پەن ۇلىس تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتەتىن بىردەن-ءبىر فاكتور ەكەنىن ايتقانى بەلگىلى» دەگەن نۇرلان ورازالين. «ءتىل – ۇرپاقتار اراسىنا دانەكەر. داۋىرمەن ءداۋىردى بايلانىستىراتىن التىن كوپىر. ونى ساقتاۋ قادىرلەۋ كوزدىڭ قاراشىعىنداي كورىپ قورۋ – ءبىزدىڭ، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ دا قاسيەتتى بورىشى. بۇل ءار وتباسىنان باستالىپ، ءاربىر مەملەكەتتىك قۇرىلىمدا مىقتى ىرگەتاسى قالانىپ، ءاربىر ازامات وسى كوتەرەر جۇكتىڭ اۋىرىنا ءتوزىپ، ابىرويلى اتقارسا – ەلدىك ءىستىڭ ەرەندىگى، ۇلتتىق پارىزدىڭ اقتالعانى، وزگە جۇرت وكىلدەرىنىڭ ورتاق مەملەكەتىنە قوسقان ولشەۋسىز ۇلەسى بولماق، دەدى شەشەن. وسى ارادا ويعا ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ: «ەل بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە!» دەگەن ۇلى تاعىلىمى ويعا ورالادى. بەسىك قاسيەتتى ۇعىم، ەندەشە، بەسىككە تەڭەگەن ءتىل دە قاسيەتتى دەپ بىلەمىن. كەشەگىنىڭ جۇرەكتى جارىپ شىققان جوعارىداعى كوسەم ءسوزى مەن بۇگىنگىنىڭ ىسكەر ءسوزى جىمداسا بىرىگىپ، ەلباسى ءجيى ايتاتىن زياتكەرلىك تۇلعا مەن زياتكەرلىك قوعامنىڭ تولىق قالىپتاسۋىنا قىزمەت ەتۋى ءتيىس. بۇل ورايدا، ەل دامۋىمەن تاريحي قاجەتتىلىكتەن تۋىنداپ وتىرعان «ءۇش ءتىلدى كەڭىستىكتى» قالىپتاستىرۋ ءۇردىسى، اسا ساۋاتتى، اسا ىجداھاتتى جۇرگىزىلۋ كەرەك. مەملەكەتتىك ءتىلدى ءوزىنىڭ ۇلى تاعىنا قوندىرا وتىرىپ، ونى «ماڭگىلىك ەلدىڭ» التىن ارقاۋلى سۇرانىسىنا اينالدىرۋ – تاۋەلسىزدىكتىڭ تالابى. ءتىل، پرەزيدەنتىمىز ايتقانداي، ساياسي ۇپاي تۇگەندەيتىن ويىنعا ەمەس، مەملەكەت تۇراقتىلىعى مەن ەل بىرلىگىن قامتاماسىز ەتەر ۇلت فاكتورىنا اينالۋى ءتيىس، دەپ ءسوز اياعىن ءتۇيدى. پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى زۋحرا ساياپوۆا «قازاقستان حالقى اس­سامبلەياسىن قۇرۋ يدەياسىنىڭ كوش باسىندا ەل پرەزيدەنتى تۇرعانى بارىمىزگە ءمالىم. اتالعان باستاما مادەنيەتارالىق ديالوگتى نىعايتۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ەتنوسارالىق قاتىناستاردى دامىتۋ ماسەلەلەرىن جوعارى دەڭگەيدە شەشۋگە مۇمكىندىك جاسايتىن الەمدىك تاجىريبەدەگى تىڭ باعىت. قازاقستاندا ەتنوسارالىق تولەرانتتىلىق جانە قوعامدىق كەلىسىمنىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسى قالىپتاستى»، دەپ قازاقستاندا تۇراتىن ەتنوس وكىلدەرىنىڭ انا ءتىلىن وقۋعا بارلىق جاعداي جاسالعانىن، ۇلتتىق مادەني بىرلەستىكتەرگە، ولاردىڭ جەكسەنبىلىك مەكتەپتەرىنە مۇمكىندىكتىڭ مول ەكەنىن تىلگە تيەك ەتتى. «انا ءتىلىن ەركىن سويلەيتىن، ورىس ءتىلىن يگەرگەن، اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىن، ادامداردىڭ قازاقستاندا تۇرۋى ۇلكەن باقىت دەپ ويلايمىن. قازاقستان – دوستىق تۋىن تىككەن جەر، كوپتەگەن ۇلت وكىلدەرى ءبىر كىسىدەي ۇيىسقان جەر. وسىنىڭ ءبارى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ جەڭىسى»، دەپ ويىن تياناقتادى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ءتورا­عاسىنىڭ ورىنباسارى اناتولي باشماكوۆ، اسسامبلەيانىڭ تاتۋلىقتىڭ كەپىلى بولىپ وتىرعان تىلگە قاتىستى جۇمىستارىنا توقتالا كەلىپ، تىلدەر­دىڭ ءۇش تۇعىرلىلىعى مەملەكەت باس­شىسىنىڭ باستاماسىمەن اتقارىلىپ جاتقانىن، ول العاش رەت 2006 جىلعى قازان ايىندا وتكەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ قۇرىلتايىندا ءسوز بولىپ، پرەزيدەنتتىڭ 2007 جىلعى «جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستان» اتتى جولداۋىندا ناقتىلانىپ، «تىلدەردىڭ ۇشتۇعىرلىلىعى» دەگەن مادەني جوبانى كەزەڭ-كەزەڭمەن ىسكە اسىرۋدى ۇسىنعانىن، سودان بەرى رۋحاني ىسكە بۇكىل جۇرت بولىپ، جۇمىلا اتسالىسىپ جاتقانىن العا تارتتى. «ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتى» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ ءوز ءسوزىن كەزىندە بىزدە ءتىل ماسەلەسىنىڭ قانشالىقتى قي­عاش­تانىپ كەتكەنىن كورسەتەتىن ءبىر مىسال جايىندا اڭگىمەلەۋدەن باستادى. «ءتاۋ­ەلسىزدىك قولعا تيگەننەن كەيىنگى العاشقى جىلداردا قازاقشا سويلەيتىن جاپون جىگىتى تەلەديداردان حابار جۇرگىزەتىن. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە سول جىگىتتىڭ ءوزىنىڭ جۋرناليسكە سۇحبات بەرىپ وتىرعانىن كورىپ قالدىم، – دەدى ول. – سۇحباتتىڭ ءبىر تۇسىندا جۇرگىزۋشى: «سىزدەردە جاپونشا بىلمەيتىن ادامدارعا كوزقاراس قانداي؟» دەدى. جاڭاعى جىگىت ءۇنسىز. سۇراقتى تۇسىنبەدى مە دەگەن ويمەن جۇرگىزۋشى ەندى ناقتىلاپ ايتتى: «سىزدەردە، جاپونيادا جاپون ءتىلىن بىلمەيتىن ادامدار تۋرالى جۇرت نە ايتادى؟» دەدى. تاعى جاۋاپ جوق. «تەگى، دايىندالعان سۇراقتاردى قويىپ، دايىندالعان جاۋاپتاردى قايتارىپ جۇرگەن بولدى-اۋ بۇعان دەيىن. توسىننان قويىلعان سۇراقتىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەي تۇرعان سياقتى عوي» دەگەن وي قىلاڭ بەردى باسىمدا. جوق، تۇسىنگەن ەكەن. تەك تاڭدانعاننان نە ايتارىن بىلمەي دال بولىپ قالعان ءتۇرى ەكەن. جۇرگىزۋشىگە اڭتارىلا قاراپ، ءبىر كەزدە: «ونداي بولا ما؟» دەگەنى… مىنە، ماسەلە وسىندا. جاڭا­عى جاپون جىگىتىنىڭ ميىنا جاپو­نيادا جاپون ءتىلىن بىلمەيتىن جاپون بولۋى مۇمكىن دەگەن ويدىڭ ءوزى كىرە الماي تۇرعانى عوي سوندا. بۇكىل الەمدە وسىلاي. ال بىزدە، وكىنىشكە قاراي، قازاقشا بىلمەيتىن قازاق دەگەن كادىمگى قالىپتى جاعداي»، دەگەن باس باسىلىم باسشىسى ءبىز جاڭا مەملەكەت قۇرا باستاعان تۇستاعى قيىن تىلدىك احۋالدىڭ سەبەپتەرى تىم تەرەڭدە ەكەندىگىن ايتتى. وسىدان شيرەك عاسىرعا دا جەتپەيتىن ۋاقىت بۇرىن رەسپۋبليكانىڭ ەشقانداي مەكەمەسىندە ءىس قاعازدارى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلمەيتىن، ماسەلەلەر قازاق تىلىندە تىڭدالمايتىن، تالقىلانبايتىن دەگەنگە، الماتىنىڭ وزىندە قازاقشا وقىتاتىن جالعىز مەكتەپ، جالعىز ينتەرنات قانا بار ەدى بۇگىنگى جاستار سەنبەۋى دە مۇمكىن. اقيقاتى سولاي. بىزگە كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان تىلدىك احۋال سونداي ەدى. بارلىعى دا سالىستىرۋ ارقىلى ايقىندالادى دەسەك، قازاق ءتىلىنىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءوز تۇعىرىنا قونۋى، قايتا تۇلەۋى، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ جۇرگىزگەن سالماقتى، ساليقالى، سارابدال ساياساتتىڭ ارقاسىندا الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە الاۋىزدىقتىڭ ارقاۋىنا اينالىپ وتىرعان ءتىلدىڭ ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەتتى بىرىكتىرۋشى فاكتورعا، تاتۋلىق تىرەگىنە اينالۋى شىن مانىندە جارقىن جەتىستىگىمىز، داۋسىز ماقتانىشىمىز. بۇل – ەلباسىمىزدىڭ ەرەكشە ەڭبەگى. وسىلاي دەي كەلە س.ابدراحمانوۆ بىرەر ناقتى ۇسىنىسىن دا ورتاعا سالدى. بىزدە تىلگە قاتىستى تالاپتى سارالاپ قاراۋ جاعى جەتىسپەي جاتقانداي. بارلىق ماماندىق يەلەرىنە بىردەي تالاپ قويىلاتىنداي كورىنەدى. مۇنان بىرنەشە جىل بۇرىن ءتىلدى يگەرۋ تالاپ ەتىلەتىن ماماندىق يەلەرىنىڭ تىزىمدەرى توپتالعان ەدى. وعان قاراپ وتىرساڭىز بۇكىل قازاقستانداعى وزگە ۇلتتار وكىلدەرىنىڭ تەڭ جارتىسى از جىلدىڭ اياسىندا قازاقشاعا سۋداي اعىپ تۇرۋعا ءتيىستى بولىپ شىعاتىن. بۇل، ءسوز جوق، ەلىمىزدەگى ۇلتارالىق تاتۋلىققا، قوعامدىق كەلىسىمگە سالقىنىن تيگىزبەي قويمايتىن ۇسىنىس ەدى. وسى ماسەلەگە بارلىق قىرىنان سالماقتاي، ابايلاي قاراپ وتىرىپ، سول ماماندىقتار ءتىزىمىن قايتا قاراۋ كەرەك دەپ سانايمىن. العاشقى بەتتە مەملەكەتتىك ءتىلدى بەلگىلى ءبىر مولشەردە يگەرۋدى ءبىز بارىنەن بۇرىن سەرۆيستەن تالاپ ەتۋىمىز ءجون. تاكسي ايدايتىن، قوناقۇي ۇستايتىن، ماي-دە ىستەيتىن، كاسسير، وفيتسيانت، ساتۋشى، شاشتاراز بولاتىن، قىسقاسى، جۇمىسى جۇرتشىلىقپەن ساعات سايىن، ءسات سايىن ارالاسۋمەن، سويلەسۋمەن بايلانىستى ادامدار ءتىلدىڭ قاجەت مولشەرىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا يگەرسە، ودان كەيىنگى بەلەستە دارىگەرلەرگە، ءدارىحانا قىزمەتكەرلەرىنە، ودان كەيىنگى بەلەستە باسقا ماماندىق يەلەرىنە سونداي تالاپ قويىلسا، سونىڭ وزىندە دە نەگىزىنەن اۋىزەكى سويلەسۋ دەڭگەيىندە ءبىلۋدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى سانالسا كوكەيگە قونىمدى شىعار ەدى. ۇكىمەت وسى ماسەلەگە قايتا ءبىر ورالسا دەيمىز. س.ابدراحمانوۆتىڭ بۇدان كەيىن قوزعاعان ماسەلەسى كەيىنگى كەزدە ءسوزدى جازىلعان كۇيىنشە ايتۋ بەلەڭ الىپ بارا جاتقانى، مۇنىڭ تەلەديداردى، راديونى دەندەپ العانى، ءتىپتى تەاتر ساحناسىنا شىعىپ، انشىلەرگە دە اۋىسا باستاعانى بولدى. «بۇكىل ادامزات ورفوگرافيا بويىنشا جازادى دا، ورفوەپيا بويىنشا سويلەيدى. «چتو سدەلانو»، «كوگو» دەپ سويلەيتىن ءورىستىلدىنى كەزدەستىرۋ مۇمكىن ەمەس، ءبارى دە «شتو زدەلانو»، «كاۆو» دەپ ايتادى. ال بىزدە قاعازعا «قايدا كەتتى»، «قايدا قالدى» دەپ جازىلسا ءدال سولاي سويلەيتىن ادامدار كوبەيىپ بارادى، ال مۇنىڭ ايتىلۋى «قايدا گەتتى»، «قايدا عالدى» دەۋ ەكەنىن ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. بۇلاي كەتە بەرسە ءبىز بارا-بارا انا ءتىلىمىزدىڭ فونولوگيالىق ەرەكشەلىگىن ەسكەرۋدەن، سينگارمونيزم تالاپتارىن ساقتاۋدان قالۋىمىز، عاجايىپ ءتىلىمىزدى اۋەزدىلىگىنەن، قۇلاققا جاعىمدىلىعىنان ايىرۋىمىز مۇمكىن. بۇل دا ءبىر الاڭداتارلىق جاعداي. «نۇر وردا» قازاق تۇرىك ليتسەيىنىڭ ديرەكتورى ورحون وزتومسۋق ءار ازامات ءوزىنىڭ ءتىلىن جەتىك بىلگەن جاعدايدا عانا ۇلتىنىڭ الدىنداعى مىندەتىن ادال اتقارعانى بولىپ ەسەپتەلەتىنىن ايتتى. ول قازاق ەلى قازاقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى ومىرشەڭ ەكەندىگىنە سوناۋ كوك تۇركىلەردەن دايەكتەر كەلتىرىپ، ۇشتۇعىرلى ءتىل سايا­ساتى تەك ءبىزدىڭ مەملەكەتتە عانا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان ۇلكەن جوبا ەكەنىن جەتكىزىپ، «ءبىز شەتەل ازاماتتارى وسىنداي بىرلىگى مەن ىنتىماعى جاراسقان حالىقتىڭ كوشباسشىسىنا ىستىق ىقىلاسىمىز شەكسىز. قانىنا سىڭگەن مىنەزىمەن ءتۇرى مەن تۇسىنە قاراماي بارلىق حالىقتى باۋىرىنا باسقان قازاق ەلىنىڭ قاشاندا مارتەبەسى بيىك دەپ بىلەمىن»، دەدى. «ۋكراينسكى نوۆينى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى تاراس چەرنەگا كوپۇلتتى قازاقستاندى مەكەن ەتكەن ۇلت وكىلدەرى ەلباسىنىڭ كورەگەندىگىنىڭ ارقاسىندا تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن، قازاق ءتىلى بارشا تۇركى حالقىنىڭ عانا ەمەس، قازاقستانداعى بارشا سلاۆيان حالىقتارىنىڭ دا باسىن قوسىپ وتىرعان ءتىل ەكەنىن قاداپ ايتتى. «بۇل ەلدى مەكەن ەتكەن ەتنوس وكىلدەرىنە ءوز انا تىلىمەن قاتار، مەملەكەتتىك ءتىلدى دە مەڭگەرۋىنە تولىقتاي جاعداي جاسالعان. سونىڭ ارقاسىندا مەن ەكى ءتىلدى بىردەي مەڭگەرىپ، ياعني اباي مەن شەۆچەنكو ءتىلىنىڭ تەل قوڭىرى بولىپ وتىرعانىمدى ماقتان تۇتامىن»، دەدى. بۇدان كەيىن ءسوز العان مادەنيەت قايراتكەرى، قازاق ءتىلىن ءبىلىپ قانا قويماي، وعان جاناشىر بولىپ جۇرگەن ءانشى تاتيانا بۋرميستروۆا بابالار سوزىنە دەن قويىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن بيىك ۇستاۋ جولىنداعى سالت-ءداستۇرىمىز بەن باي مۇرالارىمىزدى تاراتا ايتىپ: «قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان ءاربىر ۇلت تىلدىك ۇيلەسىمدى بەرىك ۇستانىپ وتىرعان ەلباسىنىڭ ەرەن ەڭبەگىن ەسكەرۋىمىز قاجەت. اسپان تاۋلارمەن استاسقان الماتى ولكەسىن، ءتىپتى بۇكىل قازاق جۇرتىن وسى ەلدىڭ ءتىلىن ءبىلۋىمنىڭ ارقاسىندا اندەرىمەن سۋسىنداتىپ ءجۇرمىن»، دەگەن ءانشى ءوزىنىڭ «مەنىڭ قازاقستانىم» پويىزىمەن ەل ارالاپ كەشە عانا ورالعانىن، اۋىل حالقى ءان مەن جىرعا سۋسىنداپ وتىرعانىن، اسىرەسە، جىراۋلار مەن تەرمەشىلەر، شەشەندەر سوزىنە ۇيتىندارىن ايتقانىن، بۇل جاعىنان كەلگەندە وسى ءداستۇردىڭ ءۇزىلىپ بارا جاتقانىنا وكىنىشىن ءبىلدىردى. ول ءبىر جولى ءبىلىم ۇياسىندا بولعان كەزدەسۋدەن سوڭ وزىنە قازاق تىلىنەن ساباق جۇرگىزۋدى ۇسىنعانىن، ايلىعىن سۇراعاندا 80 مىڭ تەڭگەگە تاياۋ بولاتىنىن، اعىلشىن تىلىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىم 200 مىڭ تەڭگە الاتىنىن ەستىگەندە ويلانىپ قالعانىن ىرىكپەي جەتكىزدى. ءتىل ۇيرەنۋدى وتباسىنان، بالاباقشادان باستاۋ قاجەتتىگىن ەسكە سالىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا كوپ ءمان بەرە بەرمەيتىنىمىزدى، بالا تاربيەسىندە جاقسى كەلىنشەك، جاقسى ايەل، جاقسى بايبىشە كەمىستەۋ بولىپ جاتاتىنىن دا ەسكە سالدى. «كوپ جاعدايدا نامىسسىزدىق باسىم بولىپ بارا ما قالاي، مەن كسرو زامانىندا قازاقشا سويلەسەم، بۇنىڭ قالاي دەمەيتىن، وسى كۇندەرى ۇلتتىق كيىم كيىپ ۇلگى تانىتايىن دەسەم جولىم بولا بەرمەيدى. مەنىڭ زامانداستارىمنىڭ كوبى قازاق بولۋدىڭ ورنىنا، ەۋروپالىق بولۋعا بەيىم بولىپ بارا جاتقان سەكىلدى. وسى جەردە: «قازاقتىڭ قاسىرەتىن تىزە بەرسەڭ، ارقامىز جاۋىر اتتاي قيقاڭدايدى» دەپ كەلەتىن ەكى جول جانە قازاق جىرىنىڭ ايتۋلى ءدۇلدۇلى قادىر مىرزا ءالىنىڭ: «قايدا كەتىپ بارامىز، ويلادىق پا؟»، دەگەن ءبىر جول ولەڭى ەسكە تۇسەدى. بۇعان قوسا تاعى ءبىر ايتايىن دەگەنىم، قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن تورگە ءىلىپ قويۋ قاسيەتى ازايىپ، ونىڭ ورنىن جالت-جۇلت دۇنيە باسقانداي»، دەپ اقيقاتتى العا تارتتى. وسى ارادا، جىرشىلار مەن تەر­مە­شىلەر،شەشەندىك ونەر يەلەرىن دايىنداۋ، قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن قاستەرلەۋ جايىن مەكتەپتەن باستاپ قولعا الۋ ءىسى سوڭعى ەكى جىلدا قولعا الىنعانىن ايتا كەتسەك دەيمىز. وعان دالەل، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قاراستى «دارىن» ورتالىعى 5-11 سىنىپ اراسىنداعى تالانتتاردى اشۋ ماقساتىندا «اقبەرەن» بايقاۋىن وتكىزىپ كەلەدى. وندا جىراۋلىق، شەشەندىك ونەر، كوركەمسوز وقۋ، اقىندار ايتىسى، ۇلتتىق اسپاپتا ويناۋ نەگىزگى باعدارعا الىنعان. ەگەر وسى يگىلىكتى ءىستى ورتاق بيۋدجەتتەن قارجى ءبولىپ، اياسىن كەڭەيتسە قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسى كەڭىپ، قازاق ءسوزىنىڭ كوشى تۇزەلەرى ءسوزسىز. ماسەلەن، وسى بايقاۋ نەگىزىندە ەكى جىلدا ەكى ءجۇز وقۋشى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بيىك دارەجەدە كورسەتە الدى. ولاردىڭ بۋىنى بەكىپ، قابىرعاسى قاتسا، ەرتەڭ ارالارىنان ايبىنى اسقان شەشەندەر، ءتىل قادىرىن تەرەڭ تۇسىنگەن تالانتتار، ونەر دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن دارىندار، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاق قۇندىلىعىنىڭ قارلىعاشتارى قالىپتاسادى. كەشەگى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ وزىندە اباي ءتىلى مەن مۇحتار ءتىلىنىڭ جوقتاۋشىسى بولعان، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ءتىل مارتەبەسى ءۇشىن كۇرەسكەن، وسى ءداۋىردىڭ ۇلت ۇستازىنا اينالعان قانيپا بىتىباەۆا شىعىس وڭىرىندە ءوزى باس بولىپ، قازاق تىلىنەن بايقاۋ وتكىزىپ جۇرەتىن. بۇل ماسەلەنى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى الدەنەشە رەت كوتەرىپ، ءتيىستى ورىندارعا، اسىرەسە، بۇرىنعى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترىنە تىلەكتەرىن جەتكىزگەن ەدى. مىنە، سول ۇستاز ومىردەن وزعان سوڭ، وتاندىق دارەجەدە وليمپيادا دارەجەسىندە وتكەلى وتىر. وسىنى دا شورە-شورەسىن شىعارماي، ەلدىك بيىكتە جۇرگىزىپ، مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان قازاق ءتىلىنىڭ ابىرويىن اسىرۋ جولىندا ءىس جۇرگىزسەك، قانە. ماتەماتيكادان حالىقارالىق دارەجەدە وتكىزىلىپ كەلە جاتقان و.جاۋتىكوۆ جانە ءو.جولداسبەكوۆ وليمپيادالارىنىڭ بيىگىنە كوتەرە الساق، نۇر ۇستىنە نۇر بولىپ، قازاق ءتىلى الەمدىك دەڭگەيدەن كورىنەر ەدى. القالى جيىندى پرەمەر-مي­نيس­تر­دىڭ ورىنباسارى بەردىبەك ساپارباەۆ قورىتىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن وتبا­سىنان، ارقايسىمىز وزىمىزدەن باس­تاۋىمىز كەرەكتىگىن ايتىپ، ءتىل ۇيرە­نۋ قۇرالدارى جايلى ايتىلعان ەسكەر­تۋلەردىڭ ورىندى ەكەنىن، ونداي دۇنيە­لەر وسىنداي جيىنداردىڭ الدىندا كور­مەدە كورسەتۋمەن تىناتىنىن، قالىڭ قاۋىمعا جەتە بەرمەيتىنىن ەسكە سالىپ، مۇنداي ماسەلەلەردىڭ الداعى ۋاقىتتا ەسكەرىلەتىنىن نازارعا سالدى. ۆيتسە-پرەمەر ويىن تۇيىندەي كەلىپ س.ابدراحمانوۆتىڭ ءتىلدى مەڭگەرۋ جونىندەگى تالاپتىڭ ماماندىقتار بويىنشا سارالانىپ قويىلۋى قاجەتتىگى جونىندەگى پىكىرىن قولدايتىنىن، ۇكىمەت بولاشاقتا بۇل جۇمىستى قولعا الاتىنىن ايتتى. سۇلەيمەن مامەت، «ەگەمەن قازاقستان». سۋرەتتەردى تۇسىرگەن ەرلان وماروۆ.