Jañalıqtar

Til twtastığı – el twtastığı

kerey.kz

 |  Apr 30, 2015

«Wlttıñ saqtaluına da, joğa­luına da sebep bolatın när­seniñ eñ quattısı – tili», dep Alaş arısı Ahmet Baytwrsınov aytqan­day, azat elimizdiñ mıqtı twğırı­na aynalıp kele jatqan memle­kettik tildiñ öskeleñ röli, onıñ wyıtqı­lıq qasietine arnalğan «Til – ta­tulıq tiregi» attı respubli­kalıq keñes Astanada ötip, oğan Prem'er-Ministrdiñ orınbasarı B.Saparbaev qatıstı. Sonımen qatar, alqalı jiınğa Mädeniet jäne sport ministrligi, özge de qwzırlı mekemelerdiñ ökilderi, Parlament deputattarı, BAQ, oblıstardağı tilderdi damıtu basqarmalarınıñ basşıları, özge de azamattar qatıstı. Tirliginde tilin ardaqtağan, mäde­nie­tiniñ mäyegin tüsingen, wlt ruhaniyatınıñ bastau basında twrğan, söz de emes isinde, otbası, oşaq qasında onı köziniñ qaraşığınday saqtağan jwrt jwtamay, kösegesi kögerip kele jatqanın arğı-bergi tarihtı saralağan adamnıñ közi jetedi. Bwl twrğıdan kelgende, qazaqtıñ qaymığar jayı joq. Qanşama qısañ kezeñder qıspaqqa alıp, jelkeden tüygenmen, wlt tiliniñ örisin keñeytip kele jatqan wyıtqı wrpaq barşılıq. Tilimizdiñ tilip tüser temirdey tegeurinin, sözimizdiñ saf altınday tazalığın, bodan bolıp bopsa tirlikte jürgenniñ özin­de säulesi barlar: «Qazaqtar söz öne­ri­ne jetik keledi. Bwl jwrttıñ bäri­ne: oqığan adamdarğa da, älipti tayaq dep bilmeytinderge de, bayğa da, jar­lı­ğa da tän qasiet» (A.Brem), «Türki halıqtarınıñ işindegi eñ suretşil, obrazdı til – qazaq tili. Qazaqtar öziniñ şeşendigimen, äsem auız ädebietimen de dañqtı». (S.Malov), «Qazaq tili türki tilderiniñ işindegi eñ taza äri bay tilge jatadı» (P.Melioranskiy), «Francuz tili Europağa qanday äser etse, qazaq tili türki mädenietine däl solay äser etken» dep (V.Radlov) tañday qaqqan. Täube, deytinimiz, täuelsizdigimiz qolğa tigeli qazaq tili memlekettik märtebesin alıp, bereke birliktiñ, basqa jüzdegen wlttardıñ altın arqauına, qazınası ortaymaytın tirlik tınısına aynaldı. «Adamğa eki närse kerek tegi: biri – til, biri diliñ jürektegi» (Balasağwn) dep til men dinimizdiñ birligi eldiñ birligi ekenin şirek ğasırdan beri körsetip kele jatqan memlekettik tilge arnalğan alqalı jiınnıñ alğaşqı sözin Prem'er-Ministrdiñ orınbasarı Berdibek Saparbaev alıp, azattıq alğan kezeñnen bergi şirek ğasır uaqıt işinde Memleket basşısı: «Dauğa salsa almastay qiğan, sezimge salsa qıranday qalqığan, oyğa salsa qorğasınday balqığan ömirdiñ kez kelgen orayında äri qaru, äri qalqan, äri bayırğı, äri mäñgi jas, ottı da oynaqı, Ana tilinen artıq qazaq üşin bwl düniede qımbat ne bar eken!» dep el bolğannan beri barlıq mümkindikti jasap kele jatqanın alğa tartıp: «Biz bwl alqalı jiındı büginge deyin üş tildi meñgerudi damıtu twrğısınan jasalmağan jwmıstardı taldau üşin, osı bağıtta qanday rezervter men mümkindikter bar ekenin taldau üşin ötkizip otırmız. Esteriñizge salsaq, 1997 jılı «Qazaqstan Respublikasındağı Tilderdi damıtu turalı» Zañ qabıldanğan bolatın. 1998 jıldan bastap Tilderdi qoldanu men damıtudıñ memlekettik bağdarlaması jüzege asırılıp keledi. Üş tildi erkin meñgergen adamdardıñ sanın arttıruğa qol jetkizuimiz kerek. Sonda Prezidenttiñ tapsırmasın orındadıq dep ayta alamız», degen B.Saparbaev «Nwr Otan» partiyasınıñ HVİ s'ezinde Prezident Nwrswltan Nazarbaev bes halıqtıq reformanı jariyalay otırıp, Qazaqstanda üş tildi – qazaq, orıs, ağılşın tilderin basım damıtu qajettigin basa aytqanın nazarğa salıp: «Tilderdiñ üş birligin qazaq, orıs jäne ağılşın tilderin damıtu – bwl qoğamdı şoğırlandırudıñ, onıñ bäsekege qabilettiligin arttırudıñ kepili», degen Memleket basşısınıñ sözin alğa tarttı. Vice-prem'er Qazaq­stan­da orıs tilinde 15 teatr, sonday-aq, korey, nemis, özbek jäne wyğır til­derinde de öner ordaları jwmıs jasay­tının atap aytıp, «Qazaqstanda türli ha­lıqtardıñ bes tilinde bes gazet, radio men teledidarda bağdarlamalar şığa­dı» dedi. Sodan soñ Prem'er-minis­tr­diñ orınbasarı resmi mälimet boyın­şa Qazaqstanda 7563 jalpı bilim beretin mekteptiñ 1291-i orıs, 20-sı özbek, 13-i wyğır, 4-eui täjik tilderinde oqıtatının, 2100 mektep aralas, qalğan bilim wyaları qazaq tildi ekenine, özge de mälimetter boyınşa naqtı däyekter keltirdi. Bwdan keyingi sözdi Mädeniet jäne sport ministri Arıstanbek Mwhamediwlı alıp, «Twñğış Prezidentimiz N.Ä.Na­zar­baev: «Qazaqstannıñ bolaşağı qa­zaq tilinde. Tilsiz wlt bolmaydı. Öz tili­mizdi saqtau, öz tilimizdi qwrmetteu otan­­şıl­dıq ruhtı oyatuğa qızmet etedi äri ata-baba aldındağı wlı parı­zı­­mız!» dep, memlekettik tildiñ öndiris­te, ğılımda, bilim salasında, tiisti dä­re­­jede qoldanıluı üşin, barlıq jağ­­daydıñ jasaluı qajettigin qadap ay­tıp keledi», dedi. Osılay degen vedomstvo basşısı elimizdegi til saya­­satı Konstituciyadan bastau alatının, «Qazaqstan Respublikasındağı Til turalı» Zañ men Qazaqstan Res­pub­likasında tilderdi damıtu men qol­danudıñ 2011-2020 jıldarğa arnalğan memlekettik bağdarlamasına säykes jüzege asırıp jatqanın, memlekettik bağdarlama ayasında balalar ädebieti, sözdik, oqu-ädistemelik qwral, älemdik klassikalıq şığarmalar men tanımdıq enciklopediyalıq anıqtamalıqtar şığarılıp jwrtşılıqqa jetkenin söz etti. Jäne basqa tilderge de, sonıñ işinde mädeni wlttıq ortalıqtardıñ jeksenbilik mektepter arqılı wlttıq tilderdi damıtuğa memlekettik qoldau körsetilip otırğanına da naqtı dälelder keltirdi. Ministr atqarılğan şaralarmen qatar, äli de bolsa jetildirudi qajet etetin mäselelerge de toqtaldı. «Birinşiden, elimizde memlekettik tildegi qwjat aynalımı 88 payızğa jetti. Alayda, bwl körsetkiş ilespe hattar men orıs tilinen qazaq tiline audarılğan qwjattardıñ esebinen bolıp otır. Bwl memlekettik organdarda qazaq tilinde qwjat jasay alatın mamandardıñ jetispeytinin körsetetinin, ekinşiden, Memlekettik til oqıtu ortalıqtarı sapasınıñ tömendigi turalı jii aytılıp jürgenin, onda oqığandar qazaq tilin qajetti deñgeyde meñgermeytinin, sondıqtan, oqıtu ädistemesin bir izge tüsiru, sertifikattardı osı ortalıqtan beru mäselesi qaralatının atap ayttı. «Üşinşiden, elimizde termino­lo­giyalıq qordı damıtu, retteu jwmıstarı turalı aytar bolsaq, bwl bağıtta da kem­şilikter bar. Osığan oray, barlıq mem­lekettik organdar men salalıq ter­minologiyalıq jwmıs toptarımen tiisti jwmıstar jürgizilip, ülgi erejeleri wsınıldı. Ükimettiñ qoldauımen alğaş ret Ş. Şayahmetov atındağı ortalıqtan tikeley terminologiyalıq jwmıstarmen aynalısatın belgili lingvist ğalımdar men sala mamandarınan twratın termi­no­logiyalıq bölim aşılmaq», dedi. Sodan soñ bügin­gi tañda onomastika salasına qatıs­tı normativtik-qwqıqtıq aktilerdi je­tildiru jöninde arnayı mamandardıñ, ğalımdardıñ qwramınan jasaqtalğan jwmıs tobı qwrılıp, is bastağanın, körneki aqparat qwraldarı men jarnamalarda zañ normalarınıñ saqtalmauı, qate jazıluı jii sınğa wşırap jürgenin, tilderdi damıtu basqarmaları osı bağıttağı jwmıstardı tiyanaqtı jürgizip, tiisti şaralar qabıldau qajettigin nazarğa saldı. Sonımen birge, Kaztest jüyesi boyınşa sertifikat alğan eresek twrğındardıñ ülesin arttıru mäselesin qozğap, osı rette ministrlik memlekettik organdarmen wyımdastıru, üylestiru jwmıstarın jürgizip otırğanın, atalğan mäsele boyınşa Prem'er-Ministr törağalığımen ötetin Memlekettik til sayasatın odan äri jetildiru jönindegi komissiyanıñ mamır ayındağı otırısında qaralatının alğa tartıp, bügingi basqosu, memlekettik tildiñ mereyin üstem etip, wlt birliginiñ mızğımas küşi retindegi rölin ayqındau, qoğamnıñ ruhani negizi bolıp tabılatın dästürli qwndılıqtardı arqau etu ekenin jetkizdi. Qazaqstan Jazuşılar odağınıñ törağası, senator Nwrlan Orazalin til «Mäñgilik Eldiñ» kepili ekenin atap ayttı. «Biz – jahandanu wsınğan kürmeui qiın, kürdeli mäselemen bet-bet kelip, täuelsiz memleket ornatıp jatqan wrpaqpız. Jahandanu – jaratılısı qanday kürdeli, qiın bolsa, onıñ älemdik örkeniet pen mädenietter damuına ıqpalı da sonday auır, ärtekti är aluan» degen senator, jahandanu qalıptastırıp otırğan däuirdiñ de minezi tosın, qalıbı sonday özgeşe. Qwndılıq ataulını miday etip, aralastırıp jiberdi. Nätijesine qarasañ jer üsti twrğındarın alañdatatın qiındıqtar kün sanap köbeye tüsude». Ol bwdan keyin arğı-bergi tarihi kezeñderge oy jiberip tereñ taldaularğa jüginip, « Til, Din, Jer sekildi kez kelgen memlekettiñ wstının tanıtar, wlttıñ ömir süru qabiletin anıqtar jalpı qazaqstandıq wlı qwndılıqtarda sol jahandanu nazarınan tıs qalıp otırğan joq. Til mäselesi – qazaq üşin, ärbir qazaqstandıq üşin asa mañızdı, kün tärtibinen tüspey jalpı, qazaq qoğamınıñ «basın jii auırtıp kele jatqan» wlttıq mäsele. Ötken ğasırdıñ basında Alaş arıstarı üşin HH ğasırda ömir sürgen ağa buın ökilderiniñ qay-qaysısı üşin de solay bolğan. Endi, mine, el täuelsizdikke qolı jetken jaña däuirde de solay bolıp otır. Bwl turalı Elbası täuelsizdiktiñ tuı jelbiregen künniñ köp wlt ökilderi men köp konfessiya müşeleri twratın Qazaqstan jwrtşılığına wğındırumen keledi. Til mäselesi men til sayasatı wlt pen wlıs twtastığın qamtamasız etetin birden-bir faktor ekenin aytqanı belgili» degen Nwrlan Orazalin. «Til – wrpaqtar arasına däneker. Däuirmen däuirdi baylanıstıratın altın köpir. Onı saqtau qadirleu közdiñ qaraşığınday körip qoru – bizdiñ, keyingi wrpaqtıñ da qasietti borışı. Bwl är otbasınan bastalıp, ärbir memlekettik qwrılımda mıqtı irgetası qalanıp, ärbir azamat osı köterer jüktiñ auırına tözip, abıroylı atqarsa – eldik istiñ erendigi, wlttıq parızdıñ aqtalğanı, özge jwrt ökilderiniñ ortaq memleketine qosqan ölşeusiz ülesi bolmaq, dedi şeşen. Osı arada oyğa wlı jazuşı Mwhtar Äuezovtiñ: «El bolam deseñ, besigiñdi tüze!» degen wlı tağılımı oyğa oraladı. Besik qasietti wğım, endeşe, besikke teñegen til de qasietti dep bilemin. Keşeginiñ jürekti jarıp şıqqan joğarıdağı kösem sözi men büginginiñ isker sözi jımdasa birigip, Elbası jii aytatın ziyatkerlik twlğa men ziyatkerlik qoğamnıñ tolıq qalıptasuına qızmet etui tiis. Bwl orayda, el damuımen tarihi qajettilikten tuındap otırğan «üş tildi keñistikti» qalıptastıru ürdisi, asa sauattı, asa ıjdahattı jürgizilu kerek. Memlekettik tildi öziniñ wlı tağına qondıra otırıp, onı «Mäñgilik Eldiñ» altın arqaulı swranısına aynaldıru – täuelsizdiktiñ talabı. Til, Prezidentimiz aytqanday, sayasi wpay tügendeytin oyınğa emes, memleket twraqtılığı men el birligin qamtamasız eter wlt faktorına aynaluı tiis, dep söz ayağın tüydi. Parlament Mäjilisiniñ deputatı Zuhra Sayapova «Qazaqstan halqı As­sambleyasın qwru ideyasınıñ köş basında el Prezidenti twrğanı bärimizge mälim. Atalğan bastama mädenietaralıq dialogtı nığaytudıñ jaña kezeñiniñ negizin qalap, etnosaralıq qatınastardı damıtu mäselelerin joğarı deñgeyde şeşuge mümkindik jasaytın älemdik täjiribedegi tıñ bağıt. Qazaqstanda etnosaralıq toleranttılıq jäne qoğamdıq kelisimniñ qazaqstandıq ülgisi qalıptastı», dep Qazaqstanda twratın etnos ökilderiniñ ana tilin oquğa barlıq jağday jasalğanın, wlttıq mädeni birlestikterge, olardıñ jeksenbilik mektepterine mümkindiktiñ mol ekenin tilge tiek etti. «Ana tilin erkin söyleytin, orıs tilin igergen, ağılşın tilin biletin, adamdardıñ Qazaqstanda twruı ülken baqıt dep oylaymın. Qazaqstan – dostıq tuın tikken jer, köptegen wlt ökilderi bir kisidey wyısqan jer. Osınıñ bäri Qazaqstannıñ Twñğış Prezidentiniñ jeñisi», dep oyın tiyanaqtadı. Qazaqstan halqı Assambleyası Töra­ğasınıñ orınbasarı Anatoliy Başmakov, Assambleyanıñ tatulıqtıñ kepili bolıp otırğan tilge qatıstı jwmıstarına toqtala kelip, tilder­diñ üş twğırlılığı Memleket bas­şısınıñ bastamasımen atqarılıp jatqanın, ol alğaş ret 2006 jılğı qazan ayında ötken Qazaqstan halqı Assambleyasınıñ qwrıltayında söz bolıp, Prezidenttiñ 2007 jılğı «Jaña älemdegi jaña Qazaqstan» attı Joldauında naqtılanıp, «Tilderdiñ üştwğırlılığı» degen mädeni jobanı kezeñ-kezeñmen iske asırudı wsınğanın, sodan beri ruhani iske bükil jwrt bolıp, jwmıla atsalısıp jatqanın alğa tarttı. «Egemen Qazaqstan» respublikalıq gazeti» akcionerlik qoğamınıñ prezidenti Sauıtbek Abdrahmanov öz sözin kezinde bizde til mäselesiniñ qanşalıqtı qi­ğaş­tanıp ketkenin körsetetin bir mısal jayında äñgimeleuden bastadı. «Täu­elsizdik qolğa tigennen keyingi alğaşqı jıldarda qazaqşa söyleytin japon jigiti teledidardan habar jürgizetin. Künderdiñ bir küninde sol jigittiñ öziniñ jurnaliske swhbat berip otırğanın körip qaldım, – dedi ol. – Swhbattıñ bir twsında jürgizuşi: «Sizderde japonşa bilmeytin adamdarğa közqaras qanday?» dedi. Jañağı jigit ünsiz. Swraqtı tüsinbedi me degen oymen jürgizuşi endi naqtılap ayttı: «Sizderde, Japoniyada japon tilin bilmeytin adamdar turalı jwrt ne aytadı?» dedi. Tağı jauap joq. «Tegi, dayındalğan swraqtardı qoyıp, dayındalğan jauaptardı qaytarıp jürgen boldı-au bwğan deyin. Tosınnan qoyılğan swraqtıñ mağınasın tüsinbey twrğan siyaqtı ğoy» degen oy qılañ berdi basımda. Joq, tüsingen eken. Tek tañdanğannan ne aytarın bilmey dal bolıp qalğan türi eken. Jürgizuşige añtarıla qarap, bir kezde: «Onday bola ma?» degeni… Mine, mäsele osında. Jaña­ğı japon jigitiniñ miına Japo­niyada japon tilin bilmeytin japon boluı mümkin degen oydıñ özi kire almay twrğanı ğoy sonda. Bükil älemde osılay. Al bizde, ökinişke qaray, qazaqşa bilmeytin qazaq degen kädimgi qalıptı jağday», degen bas basılım basşısı biz jaña memleket qwra bastağan twstağı qiın tildik ahualdıñ sebepteri tım tereñde ekendigin ayttı. Osıdan şirek ğasırğa da jetpeytin uaqıt bwrın respublikanıñ eşqanday mekemesinde is qağazdarı qazaq tilinde jürgizilmeytin, mäseleler qazaq tilinde tıñdalmaytın, talqılanbaytın degenge, Almatınıñ özinde qazaqşa oqıtatın jalğız mektep, jalğız internat qana bar edi bügingi jastar senbeui de mümkin. Aqiqatı solay. Bizge keşegi keñestik kezeñnen qalğan tildik ahual sonday edi. Barlığı da salıstıru arqılı ayqındaladı desek, qazaq tiliniñ täuelsizdik jıldarında öz twğırına qonuı, qayta tüleui, Prezident Nwrswltan Nazarbaev jürgizgen salmaqtı, saliqalı, sarabdal sayasattıñ arqasında älemniñ köptegen elderinde alauızdıqtıñ arqauına aynalıp otırğan tildiñ bizdiñ elde memleketti biriktiruşi faktorğa, tatulıq tiregine aynaluı şın mäninde jarqın jetistigimiz, dausız maqtanışımız. Bwl – Elbasımızdıñ erekşe eñbegi. Osılay dey kele S.Abdrahmanov birer naqtı wsınısın da ortağa saldı. Bizde tilge qatıstı talaptı saralap qarau jağı jetispey jatqanday. Barlıq mamandıq ielerine birdey talap qoyılatınday körinedi. Mwnan birneşe jıl bwrın tildi igeru talap etiletin mamandıq ieleriniñ tizimderi toptalğan edi. Oğan qarap otırsañız bükil Qazaqstandağı özge wlttar ökilderiniñ teñ jartısı az jıldıñ ayasında qazaqşağa suday ağıp twruğa tiisti bolıp şığatın. Bwl, söz joq, elimizdegi wltaralıq tatulıqqa, qoğamdıq kelisimge salqının tigizbey qoymaytın wsınıs edi. Osı mäselege barlıq qırınan salmaqtay, abaylay qarap otırıp, sol mamandıqtar tizimin qayta qarau kerek dep sanaymın. Alğaşqı bette memlekettik tildi belgili bir mölşerde igerudi biz bärinen bwrın servisten talap etuimiz jön. Taksi aydaytın, qonaqüy wstaytın, MAI-de isteytin, kassir, oficiant, satuşı, şaştaraz bolatın, qısqası, jwmısı jwrtşılıqpen sağat sayın, sät sayın aralasumen, söylesumen baylanıstı adamdar tildiñ qajet mölşerin belgili bir uaqıt aralığında igerse, odan keyingi beleste därigerlerge, därihana qızmetkerlerine, odan keyingi beleste basqa mamandıq ielerine sonday talap qoyılsa, sonıñ özinde de negizinen auızeki söylesu deñgeyinde biludiñ özi jetkilikti sanalsa kökeyge qonımdı şığar edi. Ükimet osı mäselege qayta bir oralsa deymiz. S.Abdrahmanovtıñ bwdan keyin qozğağan mäselesi keyingi kezde sözdi jazılğan küyinşe aytu beleñ alıp bara jatqanı, mwnıñ teledidardı, radionı dendep alğanı, tipti teatr sahnasına şığıp, änşilerge de auısa bastağanı boldı. «Bükil adamzat orfografiya boyınşa jazadı da, orfoepiya boyınşa söyleydi. «Çto sdelano», «kogo» dep söyleytin orıstildini kezdestiru mümkin emes, bäri de «şto zdelano», «kavo» dep aytadı. Al bizde qağazğa «qayda ketti», «qayda qaldı» dep jazılsa däl solay söyleytin adamdar köbeyip baradı, al mwnıñ aytıluı «qayda getti», «qayda ğaldı» deu ekenin aytudıñ özi artıq. Bwlay kete berse biz bara-bara ana tilimizdiñ fonologiyalıq erekşeligin eskeruden, singarmonizm talaptarın saqtaudan qaluımız, ğajayıp tilimizdi äuezdiliginen, qwlaqqa jağımdılığınan ayıruımız mümkin. Bwl da bir alañdatarlıq jağday. «Nwr Orda» qazaq türik liceyiniñ direktorı Orhon Oztomsuq är azamat öziniñ tilin jetik bilgen jağdayda ğana wltınıñ aldındağı mindetin adal atqarğanı bolıp esepteletinin ayttı. Ol Qazaq eli qazaqtıñ tili men mädenieti ömirşeñ ekendigine sonau kök türkilerden däyekter keltirip, üştwğırlı til saya­satı tek bizdiñ memlekette ğana jüzege asırılıp jatqan ülken joba ekenin jetkizip, «Biz şetel azamattarı osınday birligi men ıntımağı jarasqan halıqtıñ Köşbasşısına ıstıq ıqılasımız şeksiz. Qanına siñgen minezimen türi men tüsine qaramay barlıq halıqtı bauırına basqan qazaq eliniñ qaşanda märtebesi biik dep bilemin», dedi. «Ukrains'ki novinı» gazetiniñ bas redaktorı Taras Çernega köpwlttı Qazaqstandı meken etken wlt ökilderi Elbasınıñ köregendiginiñ arqasında tatu-tätti ömir sürip jatqanın, qazaq tili barşa türki halqınıñ ğana emes, Qazaqstandağı barşa slavyan halıqtarınıñ da basın qosıp otırğan til ekenin qadap ayttı. «Bwl eldi meken etken etnos ökilderine öz ana tilimen qatar, memlekettik tildi de meñgeruine tolıqtay jağday jasalğan. Sonıñ arqasında men eki tildi birdey meñgerip, yağni Abay men Şevçenko tiliniñ tel qoñırı bolıp otırğanımdı maqtan twtamın», dedi. Bwdan keyin söz alğan Mädeniet qayratkeri, qazaq tilin bilip qana qoymay, oğan janaşır bolıp jürgen änşi Tat'yana Burmistrova babalar sözine den qoyıp, memlekettik tildiñ märtebesin biik wstau jolındağı salt-dästürimiz ben bay mwralarımızdı tarata aytıp: «Qazaqstanda twrıp jatqan ärbir wlt tildik üylesimdi berik wstanıp otırğan Elbasınıñ eren eñbegin eskeruimiz qajet. Aspan taularmen astasqan Almatı ölkesin, tipti bükil Qazaq jwrtın osı eldiñ tilin biluimniñ arqasında änderimen susındatıp jürmin», degen änşi öziniñ «Meniñ Qazaqstanım» poyızımen el aralap keşe ğana oralğanın, auıl halqı än men jırğa susındap otırğanın, äsirese, jıraular men termeşiler, şeşender sözine wyitındarın aytqanın, bwl jağınan kelgende osı dästürdiñ üzilip bara jatqanına ökinişin bildirdi. Ol bir jolı bilim wyasında bolğan kezdesuden soñ özine qazaq tilinen sabaq jürgizudi wsınğanın, aylığın swrağanda 80 mıñ teñgege tayau bolatının, ağılşın tilinen sabaq beretin mwğalim 200 mıñ teñge alatının estigende oylanıp qalğanın irikpey jetkizdi. Til üyrenudi otbasınan, balabaqşadan bastau qajettigin eske salıp, wlttıq qwndılıqtarğa köp män bere bermeytinimizdi, bala tärbiesinde jaqsı kelinşek, jaqsı äyel, jaqsı bäybişe kemisteu bolıp jatatının da eske saldı. «Köp jağdayda namıssızdıq basım bolıp bara ma qalay, men KSRO zamanında qazaqşa söylesem, bwnıñ qalay demeytin, osı künderi wlttıq kiim kiip ülgi tanıtayın desem jolım bola bermeydi. Meniñ zamandastarımnıñ köbi qazaq boludıñ ornına, europalıq boluğa beyim bolıp bara jatqan sekildi. Osı jerde: «Qazaqtıñ qasiretin tize berseñ, Arqamız jauır attay qiqañdaydı» dep keletin eki jol jäne qazaq jırınıñ aytulı düldüli Qadır Mırza Äliniñ: «Qayda ketip baramız, oyladıq pa?», degen bir jol öleñi eske tüsedi. Bwğan qosa tağı bir aytayın degenim, qazaqtıñ qara dombırasın törge ilip qoyu qasieti azayıp, onıñ ornın jalt-jwlt dünie basqanday», dep aqiqattı alğa tarttı. Osı arada, jırşılar men ter­me­şiler,şeşendik öner ielerin dayındau, qazaqtıñ qara dombırasın qasterleu jayın mektepten bastap qolğa alu isi soñğı eki jılda qolğa alınğanın ayta ketsek deymiz. Oğan dälel, Bilim jäne ğılım ministrligine qarastı «Darın» ortalığı 5-11 sınıp arasındağı talanttardı aşu maqsatında «Aqberen» bayqauın ötkizip keledi. Onda jıraulıq, şeşendik öner, körkemsöz oqu, aqındar aytısı, wlttıq aspapta oynau negizgi bağdarğa alınğan. Eger osı igilikti isti ortaq byudjetten qarjı bölip, ayasın keñeytse qazaq tiliniñ örisi keñip, qazaq söziniñ köşi tüzeleri sözsiz. Mäselen, osı bayqau negizinde eki jılda eki jüz oquşı wlttıq qwndılıqtardı biik därejede körsete aldı. Olardıñ buını bekip, qabırğası qatsa, erteñ aralarınan aybını asqan şeşender, til qadirin tereñ tüsingen talanttar, öner dese işken asın jerge qoyatın darındar, bir sözben aytqanda, qazaq qwndılığınıñ qarlığaştarı qalıptasadı. Keşegi keñes däuiriniñ özinde Abay tili men Mwhtar tiliniñ joqtauşısı bolğan, täuelsizdikten keyin til märtebesi üşin küresken, osı däuirdiñ wlt wstazına aynalğan Qanipa Bitibaeva şığıs öñirinde özi bas bolıp, qazaq tilinen bayqau ötkizip jüretin. Bwl mäseleni «Egemen Qazaqstan» gazeti äldeneşe ret köterip, tiisti orındarğa, äsirese, bwrınğı Bilim jäne ğılım ministrine tilekterin jetkizgen edi. Mine, sol wstaz ömirden ozğan soñ, otandıq därejede olimpiada därejesinde ötkeli otır. Osını da şöre-şöresin şığarmay, eldik biikte jürgizip, memlekettik märtebege ie bolğan qazaq tiliniñ abıroyın asıru jolında is jürgizsek, qane. Matematikadan halıqaralıq därejede ötkizilip kele jatqan O.Jäutikov jäne Ö.Joldasbekov olimpiadalarınıñ biigine kötere alsaq, nwr üstine nwr bolıp, qazaq tili älemdik deñgeyden köriner edi. Alqalı jiındı Prem'er-Mi­nis­tr­diñ orınbasarı Berdibek Saparbaev qorıtıp, memlekettik tildiñ märtebesin otba­sınan, ärqaysımız özimizden bas­tauımız kerektigin aytıp, til üyre­nu qwraldarı jaylı aytılğan esker­tulerdiñ orındı ekenin, onday dünie­ler osınday jiındardıñ aldında kör­mede körsetumen tınatının, qalıñ qauımğa jete bermeytinin eske salıp, mwnday mäselelerdiñ aldağı uaqıtta eskeriletinin nazarğa saldı. Vice-prem'er oyın tüyindey kelip S.Abdrahmanovtıñ tildi meñgeru jönindegi talaptıñ mamandıqtar boyınşa saralanıp qoyıluı qajettigi jönindegi pikirin qoldaytının, Ükimet bolaşaqta bwl jwmıstı qolğa alatının ayttı. Süleymen MÄMET, «Egemen Qazaqstan». Suretterdi tüsirgen Erlan Omarov.