سۇحباتتار

قازاق رۋ، جۇزگە بولىنبەيدى، قايتا رۋ، جۇزدەن قۇرالادى

kerey.kz

 |  Apr 30, 2015

ءۋاليحان ابدىبەكوۆ،
احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى،
فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ  دوكتورى، پروفەسسور:

– پروفەسسور مىرزا، بيىل ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاماقشىمىز. وسىعان وراي مىناداي سۇراق تۋىندايدى. سوڭعى جىلدارى، الەمدە تاريح تەرەڭىنە ۇڭىلۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن  جاڭا زەرتتەۋ ادىستەرى پايدا بولدى ما؟ بولسا قانداي؟ قازاقستاندا سول جاڭا زەرتتەۋ ءادىسىن قولدانىپ ءجۇرمىز با؟

– سوڭعى 5-6 جىلدا الەمدە تاريحتى ادامنىڭ گەنومى نەمەسە گەنەتيكالىق ءادىس بويىنشا زەرتتەۋگە كىرىستى. جالپى، قۇ­نى 3 ميلليارد اقش دوللارى تۇراتىن  حا­لىق­ارالىق  گەنوگرافيا جوباسى بويىنشا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەرگە سايكەس، قازىرگى ادامدار وسىدان 400 مىڭ جىلداي بۇرىن پاي­دا بولىپتى. العاشقى ادامداردىڭ ءبىرى شىعىس افريكادا دۇنيەگە كەلگەن. وسىدان 65 مىڭ جىل بۇرىن سول ادامداردىڭ ۇلكەن ءبىر توبى  تاياۋ شىعىس پەن ورتالىق ازياعا قونىس اۋدارعان،  قازىرگى قازاقستان اۋماعىنا كەلگەن (سۋرەتتە). سودان سوڭ ارادا 20, 30, 40, 45 مىڭ جىلداي وتكەن سوڭ قالاي قاراي قونىس اۋدارعاندارى سىزىلعان. ەسكەرتە كەتەيىك، بۇل سىزبانى ءبىز جاساعان جوقپىز. ونى جاساعاندار الىگى جوبا بويىنشا گەنەتيكالىق زەرتتەۋ جاساپ جاتقان مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى شەت ەلدىك عالىمدار.
زەرتتەي كەلە، سول قونىس اۋدارعان­داردىڭ گەنوتيپى ءبىزدىڭ قازاق اتا-بابا­لارىمىزدىڭ گەنىمەن سايكەس كەلەتىندىگى انىق­تالعان. الىگىندە ايتىلعان ادام گەنەتيكاسىن زەرت­­­تەۋگە ارنالعان جوبانىڭ قورىتىندى ءما­لىمەتىنە سايكەس، گەندى تاسىمالداۋشى حالىقتىڭ 58 پايىزىن  س3-م130 گەنى بارلار (قازاقتاردىڭ گەنى) قۇرايتىنى بەلگىلى بولدى. ەكىنشى ءبىر تاۋەلسىز دەرەك بويىنشا، س3-م217 گەنى وسىدان 48 مىڭ جىل بۇرىن قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا پايدا بولعان. بۇل گەن قازاق حالقىنىڭ 40 پايىزدان استامىن قۇرايتىنى بەلگىلى.  العاشقى  جانە سوڭعى اتالعان  ماركەرلەر  بىزدىڭ ۇلى تايپالارىمىزدىڭ بارلىعىندا كەزدەسەدى. حالقىمىزدىڭ باسىم بولىگىندە بار.
قازاقستاندا تاريحىمىزدى وسى ءادىس بويىنشا زەرتتەۋ الىگە دەيىن قولعا الىنا قوي­عان جوق. بۇل ادىسكە سيرەك جۇگىنەمىز.  بىر ازاماتتىڭ گەنىن زەرتتەۋ كەرەك بولسا قىرۋار قاراجات تولەپ، شەت ەلدىك لابوراتوريالارعا جۇگىنەتىن جاعدايلارىمىز كەزدەسەدى. وسى ءادىس بويىنشا زەرتتەۋ  ناتيجەسىندە ادامزات ءۇشىن ماڭىزدى، كوپتەگەن  دەرەكتەر پايدا بولدى. سولاردىڭ اراسىنان قازىرگى قازاقتارعا قاتىستىلارىن عانا الىپ وتىرمىز. «گەن» دەگەنىمىزدى قازاقشا «تەك»، «تەگى»، «شىققان تەگى»، «تۇقىم» دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى.  اتال­عانداردان باسقا دا «ماركەرلەر» بار.
– زەرتتەۋ ناتيجەلەرى بويىنشا قا­زاققا قاتىستى دەرەكتەردى شەتەلدىك عا­لىمدار نەگە  ايتا بەرمەيدى؟
– وسى ماسەلەگە قاتىستى بىرقاتار ءتۇيت­كىلدەردى ايتايىن.
الەم حالىقتارىنىڭ ءبىرازى، ءتىپتى، اۆس­تراليالىقتار، شۆەيتساريالىقتار، جاپوندار، كورشى قىتاي مەن ۇندىستەر، ورىستار «ءبىز كەزىندە ورتا ازيانىڭ سولتۇستىگىنەن كە­لىپپىز» دەيدى. بىراق، «قازىرگى قازاقستان اۋماعىنان كەلىپپىز» دەمەيدى. ءتۇبى قازاق­تاردان تاراعاندارىن مويىنداعىلارى كەل­مەي، قاي-قايداعىنى شىعارىپ، جالعان ءسوي­لەيدى. مىسالى، اقش-تىڭ اريزونا ۋني­ۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ت.م.كاروفەد، ت. ب. پروفەسسورلار  امەريكانىڭ «گەنەتيكا» جۋر­نالىنىڭ 1999 جىلعى №64 نومىرىندە «افريكادا پايدا بولعان ادامدار العاشىندا التايعا باردى، سول جەردەن جان-جاققا تارادى» دەيدى. ال، قىتاي زەرتتەۋشىسى حۋا جونگ 2010 جىلعى «… حۋمان گەنەتيك» جۋرنالىنىڭ №55 نومەرىندە «ادامزات پايدا بولعان سوڭ قىتايدا جينالدى، سودان سوڭ ياكۋتياعا ت.ب. جاققا قونىس اۋدارىپ، كوبەيدى» دەپ وتىرىكتى سوعادى. سون­داي-اق، وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورىس تەكتەس عالىمى تاتيانا زەرجال نەگىزى جوق، قيسىنسىز اڭگىمەنى قوزعايدى. ول قا­­­زاقتار تۋرالى «ۇيعىرلاردان، قىر­عىزداردان، وزبەكتەردەن قۇرالعان  «سورپا» دەگىسى كەلەدى. عالىمداردىڭ بار­لىعى «قازاقستان»، «قازاقتار» دەگەن ءسوز­دەردى اينالىپ وتەدى. ءتىپتى، مىناداي دا جاعدايلار بولىپ جاتىر. ءبىر امەريكاندىق عالىم 9-10 قازاقتىڭ گەنىن تەكسەرىپتى. ءبارى وسىدان پالەنباي جىل بۇرىن ەۋروپاعا كوشىپ كەتكەندەردىڭ ۇرپاقتارى. سولاردىڭ گەندەرىنە قاراپ تۇجىرىم جاساپتى. ولار­دىڭ گەندەرى مۋتاتسياعا ۇشىراعانىن ەس­كەرمەيدى. ءبىر ورىس عالىمى «قازاقتاردىڭ گەندەرى جاس» دەگەن ويىن ءبىلدىرىپتى. شىن مانىندە جاعداي باسقاشا.
ەۋروپا، رەسەي حالىقتارىنىڭ گەندەرى  – R1ا1. بۇل گەننىڭ يەلەرى كوبىنەسە اعىل­شىندار، نەمىستەر، ورىستار، لاتىشتار ت.ب بولىپ كەلەدى. گەننىڭ پايدا بولعانىنا 20 مىڭ جىل بولىپتى. ياعني، وزدەرى جاس حالىقتار. وسىدان 15 مىڭ جىل  بۇرىن وسى گەندەگى حالىقتاردىڭ سانى كوبەيگەن كەزدە ولار ورتا ازيادان ەۋروپاعا، شى­عىس ازياعا قونىس اۋدارعان. ال، قا­زاق­تاردىڭ گەندەرى ولاردىڭ ماركەرىنەن وندا­عان مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعان. جاس گەن ەسكى گەندەردەن پايدا بولاتىنىن  تۇ­سىنۋ ءۇشىن پروفەسسور بولۋدىڭ قاجەتى جوق.
نەگە شەت ەلدىڭ عالىمدارى شىندىقتان اۋىتقىپ، جالعان اقپارات تاراتادى؟ مۇنىڭ ەكى سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، جوعارىدا ءبىز ايتقان حالىقارالىق گەنوگرافيا جوباسى ءاۋ باسىندا ادامزاتتىڭ شىعۋ تاريحىندا اق ءناسىلدى ادامداردىڭ ءبىرىنشى پايدا بولعانىن دالەلدەۋ ماقساتىندا دۇنيەگە كەلگەن سياقتى. ناتيجە مۇلدەم وزگەشە، ماقساتتارىنا كەر­اعار بولىپ شىقتى. سونى ايتقىسى، مويىن­داعىلارى كەلمەي ءجۇر. بىراق، بۇلارى ايدى الاقانىمەن، كۇندى ەتەگىمەن جاپقىسى كەلەتىندەردىڭ ارەكەتتەرى سياقتانىپ كەتەدى. ەكىنشىدەن، قازاق عالىمدارىنىڭ قولىنا بۇگىن ءبىز جاريالاپ وتىرعان كارتا تۇسە قويماعان بولۋى مۇمكىن. تۇسسە دە الىگە دەيىن ەشكىم اۋىز اشا قويعان جوق. «وزدەرىڭ ۇندەمەسەڭدەر تاريحتارىڭدى وزىمىزگە قاراي بۇرا سالامىز» دەگەن كوزقاراستى دا اڭعارۋ قيىن ەمەس.  جاعراپيادان بەلگىلى.  ورتا ازيادان شىققان سوڭ قونىس اۋدارۋشىلار تەڭىز، مۇحيت جاعالاۋلارىنا تىرەلەدى دە، سول جەرلەردە قالىپ،  وسىپ-ءونىپ تىرشىلىك ەتەدى. ال، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز جىل ساناۋىمىزدان شامامەن 10 مىڭ جىلداي  بۇرىنعا دەيىن  اڭشىلىق قۇرعان، جەمىس-جيدەك تەرىپ، قازىر ۇرپاقتارى مەكەن ەتكەن اۋماقتا  كۇنەلتكەن. ول كەزدە قازىرگى قازاقستان اۋماعىنىڭ كليماتى مۇلدەم باسقاشا بولعان. وزەندەر كوپ ەكەن. سولاردىڭ جاعالاۋلارىندا شوعىرلانعان. وسىدان 12 مىڭ جىل بۇرىن كليمات كۇرت وزگەرەدى. حالىق قۋاڭشىلىقتان زارداپ شەگە باس­تايدى. سوندىقتان، اتا-بابالارىمىز وسىعان وراي ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلىن وزگەرتەدى. مامونتتار جويىلعاننان كەيىن ۇساق جانۋارلار وسىرۋگە ماشىقتانادى. قولعا مال ۇيرەتەدى. مال شارۋاشىلىعى سول كەزدەردەن باستاپ قازىرگى قازاقتاردىڭ اتا كاسىبىنە اينالادى.
مەزوليت، نەوليت، تاس داۋىرلەرى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ءۇشىن قولايلى بولا قوي­ماعان. مال باققان حالىق ۇنەمى كوشىپ-قونىپ جۇرۋگە تۋرا كەلگەن. سوندىقتان، كۇندەلىكتى تۇتىنۋ تاۋارلارىنىڭ اراسىندا تاستان جاسالعان زاتتار بولمادى. ولاردىڭ سالماعى  اۋىر، كوشىپ-قونۋعا  جايسىز ەدى. اتا-بابالارىمىز  تۇرمىستا ورگانيكالىق زات­تاردى كەڭىنەن قولداندى. اعاشتان، تەرى مەن جۇننەن، سۇيەكتەن جاسالعان زاتتاردى پايدالاندى. سوندىقتان، قازاقستان اۋماعىندا مەزوليت، نەوليت داۋىرلەرىنىڭ زاتتارى وتە سيرەك  كەزدەسەدى. بۇل دا قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا سول داۋىرلەردە كوش­پەلى ءومىر سۇرگەن اتا-بالارىمىز مەكەن ەت­كەنىن كورسەتەدى.
– بىزدە عالىمدار تاريحتى زەرتتە­گىسى كەلسە جازبا تاريحتى ىزدەيدى، ارحەو­لو­گيالىق قازبالاردان تابىلعان جادىگەر­لەرگە جۇگىنەدى، كونە اۋىز ادەبيەتتەرىن اقتارادى دەگەندەي…
– سولاي ەكەنى راس. تاريحشىلارىمىزدىڭ زەرتتەۋلەرى نەگىزىنەن ءسىز ايتقان 3 ءتۇرلى تاسىلگە سايادى. قازاق تاريحىن جازبا مالىمەتتەر ارقىلى زەرتتەۋ وتە كۇردەلى. جازبا دەرەكتەر قورى وتە سيرەك  كەزدەسەدى. ال، ارحەولوگيالىق جادىگەرلەر ۇزاق ساق­تالا بەر­مەيدى. تەمىردەن نەمەسە قولادان جاسالعان زاتتار 3-4 مىڭ جىلدا توزادى، تو­پىراققا اينالىپ كەتەدى. كەرىسىنشە، گەنە­تيكالىق زەرتتەۋلەر قايسى ايماقتا تۇراتىن حالىقتىڭ كونەدەن كەلە جاتقانىن ءدال انىقتايدى، كىمنىڭ بايىرعى  ۇلت ەكەنىن ءدال  كورسەتىپ بەرەدى.
– پروفەسسور مىرزا، قازاق تاريحىندا مال شارۋاشىلىعى ەرەكشە ورىن الاتىنىن بىلەمىز. وسى ماسەلەنىڭ ماڭىزدى جاقتارىنا توقتالا كەتسەك قايتەدى؟ 
– ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز مال شارۋا­شىلىعىمەن اينالىسا ءجۇرىپ، ونى تاجىريبە جۇزىندە  بۇگە-شەگەسىنە دەيىن، تەرەڭ  زەرتتەگەن. قوي، ەشكى، جىلقىعا قاراپ، ولاردىڭ ءوسىپ-ونۋىنە تەرەڭ ءمان بەرىپ وتىرعان. مىسالى، قوي مەن ەشكى 3-4 اتادان كەيىن ۇساق­تالىپ، گەنەتيكالىق اۋىتقۋعا ۇشىراپ وتىرعان. بابالارىمىز مۇنىڭ ءدال دياگنوزىن  قويعان. «ول قان الماسۋدىڭ ناشارلاۋىنان» دەپ تاپقان. «گەن تازا بولماسا، مال قىرىلادى، بۇل ادامعا دا ورتاق ماسەلە» دەپ شەشكەن. سول كەزدەن باستاپ قازاق ۇلدار مەن قىزدارىن رۋلىق جۇيە بويىنشا ۇيلەندىرۋ ماسەلەسىن قولعا العان. وسىنداي  پاتۋا جاسالعانىنا، شەشىمدەر قابىلدانعانىنا  كۇمان جوق. قىزدارىن تۋىستىق قاتىناسى بار  اۋلەتكە  بەرۋدى بۇكىل قازاق دالاسىندا ءۇزىلدى-كەسىلدى  توقتاتقان. وسى جۇيە قازاق حالقىنىڭ ۇرپاقتارى  گەنى تازا، دەنساۋلىعى جاقسى، ءارتۇرلى كليماتقا ءتوزىمدى بولىپ وسۋىنە تىكەلەي ىقپال ەتتى. ۇلتتىڭ بولاشاعىنا  تىكەلەي اسەرى بار وسى ماسەلەنى بابالارىمىز قازاقتى رۋعا، تايپاعا ءبولۋ ارقىلى ءتيىمدى شەشكەن. بۇل – ۇرپاقتىڭ گەنىن تازا ساقتاۋدىڭ بالاماسى جوق ۇلگىسى. مۇنداي گەنەتيكالىق جۇيە باسقا ۇلتتاردا جوق. بىرىنشىدەن، رۋعا، جۇزگە ءبولۋ كەمشىلىك ەمەس، تەڭدەسى جوق جەتىستىك دەپ باعالاۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن، قازاق حالقى رۋعا، جۇزگە بولىنبەيدى، حالقىمىز رۋدان، جۇزدەن قۇ­رالادى.
– قازاقتىڭ گەنى الەم حالىقتارى اراسىندا ەڭ تازا گەن ەكەنىنىڭ جەمىسىن كورىپ، سەزىپ ءجۇرمىز بە؟
– گەننىڭ تازالىعى جاس ۇرپاقتىڭ كۇن­دە­لىكتى تىنىس-تىرشىلىگىندە، ايتالىق جۇ­مىستا، قارىم-قاتىناستا، سپورتتىق جارىس­تاردا، جاۋىنگەرلىك ءىس-ارەكەتتەر كەزىندە ت.ب. ساتتەردە ايقىن اڭعارىلىپ تۇرادى. تۇقىمى تازا ادامداردىڭ بارلىق ۋا­قىتتا مىسى باسىم بولادى. مىسالى، قا­زاقتىڭ رۋباسىلارى، تايپالاردىڭ كوشباسشىلارى، بيلەرى وزدەرىنىڭ جانىندا باتىرلاردى ۇستاعان. ولار باستارىنا كۇن تۋا قالسا ەلدى شاپقىنشىلاردان قورعاعان. قازاقتىڭ جاس جىگىتتەرىنىڭ كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ەلدى قورعاۋعا دايىن تۇرۋىنا سول باتىرلار قامقورشى بولعان. قازىر ەلىمىزدە اسكەري كوميسسارياتتارعا جۇكتەلگەن  جۇمىستاردى بۇرىن باتىرلارىمىز اتقارعان.
مىسى باسىم باتىرلار ەلىمىزدى قور­عاۋ ءۇشىن قالىڭ قولدى باستاعان. ولار شاپقىنشىلاردى باسقارىپ كەلگەن مىق­تىنى جەكپە-جەك شايقاستاردا جەڭىپ وتىر­عان. مۇنى  كورگەن سوڭ كوبىنەسە قارا نيەتپەن كەلگەن باسقا جاۋىنگەرلەرى بىتىراپ، بەت-بەتىمەن كەتكەن. «جۇرەگىنىڭ تۇگى بار» ءبىر جاۋىنگەر ونشاقتى شاپقىنشىعا قارسى شىققان. وسى تۇرعىدان قاراساق، قازاقتىڭ باتىرلار جىرلارىنداعى ەرلىك پەن شىندىققا سەنۋگە بولادى. ارينە، ادەبي شىعارما بولعان سوڭ اسىرىڭقىراپ  جىبەرگەن جەرلەرى دە ۇشىراسادى. قازاقتىڭ گەنى تازالىعىنىڭ جەمىسىن قازىر دە كورىپ ءجۇرمىز. قازاق حالقى  سانى جاعىنان الەمدە 76-ورىندا. ال، الەمدىك ءبىلىم سايىستارىندا، سپورتتىق  جاھاندىق جارىستاردا  الدىڭعى ورىنداردان كورىنەدى. كەز-كەلگەن مەملەكەتتەگى ۋنيۆەرسيتەتتەرگە وقۋعا بارعان  جاستارىمىزدىڭ باسىم-كوپشىلىگى دارالانىپ كورىنەدى. بۇل دا  گەننىڭ-تۇقىمنىڭ تازالىعىنان.
– پروفەسسور مىرزا، بۇگىنگى اڭگىمەمىز تولىقتاۋ بولۋى ءۇشىن تاعى دا ءبىر ءما­سەلەگە توقتالۋىمىز كەرەك سياقتى. ۇل­تىمىزدىڭ نەگىزگى گەندەرى قازاقتىڭ ەجەل­گى حالىق ەكەنىن دالەلدەدى دەدىك. وسى ورايدا قازاق ءتىلى تۋرالى نە دەي الامىز؟
– ءتىل سول حالىقپەن بىرگە پايدا بولادى. «ءتىل كەيىن پايدا بولدى، ادەپكىدە ادامدار ءبىر-بىرىمەن ىممەن سويلەستى» دەگەن سوزدەر جالعان. اقش-تىڭ ءبىر پروفەسسورى مىناداي تاجىريبە وتكىزىپتى. زەرتحاناعا ەكى تاس الىپ كەلەدى. ستۋدەنتتەردى ەكىگە بولەدى. ءبىر توپقا سويلەسىپ، ءبىر-بىرىڭمەن اقىلداسا وتىرىپ مىنا تاستان زات دايىنداڭدار، دەيدى. ەكىنشى توپقا سويلەمەڭدەر، ىممەن ۇعىسۋعا بولادى. ۇندەمەي ءجۇرىپ زات دايىنداڭدار، دەگەن تاپسىرما بەرەدى. نە كەرەك، قانشا تالپىنسا دا سويلەمەگەندەر تۇك تە شىعارا المايدى. ال، سويلەيتىندەر ءبىراز تىرلىكتى تىندىرىپتى. ءسوز بولماسا ادام تىعىرىققا تىرەلەدى. ادامزات، ۇلت، حالىق  سويلەمەسە دامىمايدى. ۇلت بار جەردە ءتىل بار. ءتىل ۇلتپەن بىرگە پايدا بولادى. بىرگە داميدى.
ەگەر ءبىز «بابالارىمىزدىڭ قازىرگى قا­زاقستان اۋماعىندا تۇرا باستاعانىنا 65 مىڭ جىل بولدى» دەسەك،  تىلىمىزگە دە سونشا جىل. وسىلاي دەۋىمىز كەرەك. قازاق ءتىلى الەمدەگى ەڭ كونە تىلدەردىڭ ءبىرى. مىسالى، مامونتتى قازاقتار «ءزىل» دەگەن. «قارا ءزىل» دەپ اتاعان. «زىلدەي اۋىر» دەگەن ءسوز وسىدان كەلىپ شىققان. مامونتتى كورمەسە بۇل ءسوز قالاي پايدا بولدى؟! ايتالىق، اعىلشىن تىلىندە مامونت دەگەن ءسوز جوق. ولاردا  مامونتتى بىلدىرەتىن  سوز لاتىنشادان الىنعان. مامونتتى اعىلشىندار كورمەگەن سوڭ ونداي ءسوز بولماعان.
سالىستىرىپ كورىڭىزدەر. ورىس، قىتاي، ءۇندى، اعىلشىن ت.ب. تىلدەردى الىڭىز.  بارى قازاق تىلىنەن كۇردەلى. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز ءاب­دەن ەكشەلگەن، باي، كەز كەلگەن جاعدايدا پايدالانۋعا ىڭعايلى. كونە تىلدەر قول­دانىستا قازاق ءتىلى سياقتى قاراپايىم بولادى.
– وسى ارادا بىزگە «قازاق» دەپ اتان­عانىمىز كەشە…» دەپ، داۋ ايتاتىندار تابىلاتىنىنا كۇماندانبايمىز.
– بىرىنشىدەن، بۇگىن ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جايتتەردى گيپوتەزا دەي قويايىق. ەكىنشىدەن، عالىمدار، جازۋشىلار، جۋرناليستەر ماسەلە بويىنشا ءوزىنىڭ پىكىرىن بىلدىرسە قۋانامىز. عىلىمي وي — پىكىرتالاستا «پىسەدى». ال، «قازاق» دەگەن اتاۋدىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى بولجامدار كوپ. اڭىزدار دا جەتكىلىكتى. وعان توقتالماي-اق قويايىق.
بابالارىمىز «كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟» دەگەن سۇراققا  «ادامنىڭ بالاسىمىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ەۆرەيلەردەگى ادام جانە ەۆا دەگەندەگى «ادام»  بىزدەن الىنعان ءسوز بولۋى مۇمكىن. «ادامگەرشىلىك»، «اردان اتتاعانىڭ – ادامدىقتان اجىراعانىڭ» ت.ب. سوزدەر سودان شىققان.
– تۇركىستانداعى احمەت ياساۋي ۋني­ۆەرسيتەتىندە قازاق ۇلتىنىڭ گەنىنىڭ تا­زالىعى تۋرالى اڭگىمە ءجيى ايتىلا ما؟
– ايتىلعاندا قانداي! بۇل تەرەڭ، عيبراتى مول اڭگىمە. قازاق حالقىنىڭ گەنىنىڭ تازالىعىن ساقتاپ كەلگەندىگى، ال­داعى عاسىرلاردا دا ساقتاپ قالۋى كەرەك­تىگى بابالارىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرىن نا­سي­حات­تاۋمەن تىعىز استاسىپ جاتادى. ال، ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە 9,5 مىڭنان اس­تام ستۋدەنت بار. ونىڭ بىرنەشە مىڭى تۇركى الەمىنىڭ 28 ەلىنەن كەلگەن شەت ەلدىك ءبىلىم الۋشىلار. كەز-كەلگەن ماسەلە سولارمەن بىرگە تالقىلانادى، لەكتسيالار بىرگە تىڭدالادى. مىسالى، جاقىندا فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە وقۋ توپتارىنىڭ بىرىندە «كۇيەۋ – ءجۇز جىلدىق، قۇدا – مىڭ جىلدىق» دەگەننىڭ ءمانىسىن تالقى­لادى. سوندا پروفەسسورلاردىڭ ءبىرى تال­قىلاۋدى:
– «كۇيەۋ – ءجۇز جىلدىق». ەرلى زايىپ­­تىلار وسىنشا جىل بىرگە ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن. ال، «قۇدا-مىڭ جىلدىق» دەگەنىمىز،  ەرلى-زايىپتىلاردان تاراعاندار 40 ۇر­پاققا دەيىن تۋىس، باۋىر بولىپ قالادى. ءبىر بىرىمەن قىز الىسپايدى، دەگەندى بىلدىرەدى. 40 ۇرپاق –مىڭ جىل دەگەن ءسوز. قازاقتا جەتى اتا دەگەن ۇعىم بار. بىراق قىرىق اتاعا جەتكەندە بارىپ قىز الىسۋ تۇقىمنىڭ كىرشىكسىز تازا بولۋىنىڭ كەپىلى، – دەپ تۇيىندەپتى.
لوگيكالىق تۇرعىدان دۇرىس تۇجىرىم.
قازىر ۋنيۆەرسيتەتىمىزدەگى بارلىق دەكاناتتار قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى مەن سالت-داستۇرلەرىن ساقتاۋ، ت.ب.  باعىتتاردا كەشەندى شارالار بەلگىلەپ، ولاردى ىسكە اسىرىپ جاتىر.
– قازاقتىڭ  تاريحىن دۇرىس پايىمداۋ،  ناسيحاتتاۋ،  دۇرىس جازۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە قانداي ءىستى قولعا الۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيسىز؟
– ءبىز  قازاقتىڭ تاريحىن جاساعاندا وزگە ۇلتتاردىڭ عالىمدارى تاراتقان كوپتەگەن كەرەعار مالىمەتتەرگە سۇيەنگەندى توق­تاتۋى­مىز كەرەك. زەرتتەۋ ادىستەرىن مەيلىنشە جەتىلدىرۋگە ءتيىستىمىز. بۇل ءۇشىن ءوزىمىز گەنولوگيا عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىن اشۋىمىز قاجەت. وسى باعىتتا قازاق، اعىلشىن، ت.ب. تىلدەردە الەمنىڭ عىلىمي الەۋەتى جوعارى ورتادا وقىلاتىن، تالقىلاناتىن، سونداعى پىكىرلەرگە سىلتەمە جاساپ، سۇيەنەتىن جۋرنال شىعارۋىمىز كەرەك. ءبىز ءوزىمىز عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ارقىلى ءوز بولجامدارىمىزدى دالەلدەگەننەن كەيىن عانا وزگە ۇلتتار «ءبىز قازىرگى قازاقستان اۋما­­عىنان شىققانبىز، الەمدەگى ەڭ كونە حا­لىقتاردىڭ ءبىرى قازاقتاردان تاراعانبىز» دەپ مويىندايتىن بولادى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان 
قۋاندىق ورازبەكۇلى،
قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى،
احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،ايماقتىق مەنەدجمەنت اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى.

kazgazeta.kz