Swhbattar

QAZAQ RU, JÜZGE BÖLİNBEYDİ, QAYTA RU, JÜZDEN QWRALADI

kerey.kz

 |  Apr 30, 2015

Uälihan ÄBDİBEKOV,
Ahmet YAsaui atındağı halıqaralıq qazaq-türik universitetiniñ rektorı,
fizika-matematika ğılımdarınıñ  doktorı, professor:

– Professor mırza, biıl Elbasımız Nwrswltan Nazarbaevtıñ bastamasımen Qazaq handığınıñ 550 jıldığın toylamaqşımız. Osığan oray mınaday swraq tuındaydı. Soñğı jıldarı, älemde tarih tereñine üñiluge mümkindik beretin  jaña zertteu ädisteri payda boldı ma? Bolsa qanday? Qazaqstanda sol jaña zertteu ädisin qoldanıp jürmiz ba?

– Soñğı 5-6 jılda älemde tarihtı adamnıñ genomı nemese genetikalıq ädis boyınşa zertteuge kiristi. Jalpı, qw­nı 3 milliard AQŞ dolları twratın  ha­lıq­aralıq  genografiya jobası boyınşa jürgizilgen zertteulerge säykes, qazirgi adamdar osıdan 400 mıñ jılday bwrın pay­da bolıptı. Alğaşqı adamdardıñ biri şığıs Afrikada düniege kelgen. Osıdan 65 mıñ jıl bwrın sol adamdardıñ ülken bir tobı  Tayau Şığıs pen Ortalıq Aziyağa qonıs audarğan,  qazirgi Qazaqstan aumağına kelgen (surette). Sodan soñ arada 20, 30, 40, 45 mıñ jılday ötken soñ qalay qaray qonıs audarğandarı sızılğan. Eskerte keteyik, bwl sızbanı biz jasağan joqpız. Onı jasağandar äligi joba boyınşa genetikalıq zertteu jasap jatqan mwhittıñ arğı jağındağı şet eldik ğalımdar.
Zerttey kele, sol qonıs audarğan­dardıñ genotipi bizdiñ qazaq ata-baba­larımızdıñ genimen säykes keletindigi anıq­talğan. Äliginde aytılğan adam genetikasın zert­­­teuge arnalğan jobanıñ qorıtındı mä­limetine säykes, gendi tasımaldauşı halıqtıñ 58 payızın  S3-M130 geni barlar (qazaqtardıñ geni) qwraytını belgili boldı. Ekinşi bir täuelsiz derek boyınşa, S3-M217 geni osıdan 48 mıñ jıl bwrın qazirgi Qazaqstan aumağında payda bolğan. Bwl gen qazaq halqınıñ 40 payızdan astamın qwraytını belgili.  Alğaşqı  jäne soñğı atalğan  markerler  bizdiñ wlı taypalarımızdıñ barlığında kezdesedi. Halqımızdıñ basım böliginde bar.
Qazaqstanda tarihımızdı osı ädis boyınşa zertteu älige deyin qolğa alına qoy­ğan joq. Bwl ädiske sirek jüginemiz.  Bir azamattıñ genin zertteu kerek bolsa qıruar qarajat tölep, şet eldik laboratoriyalarğa jüginetin jağdaylarımız kezdesedi. Osı ädis boyınşa zertteu  nätijesinde adamzat üşin mañızdı, köptegen  derekter payda boldı. Solardıñ arasınan qazirgi qazaqtarğa qatıstıların ğana alıp otırmız. «Gen» degenimizdi qazaqşa «tek», «tegi», «şıqqan tegi», «twqım» dep tüsindiruge boladı.  Atal­ğandardan basqa da «markerler» bar.
– Zertteu nätijeleri boyınşa qa­zaqqa qatıstı derekterdi şeteldik ğa­lımdar nege  ayta bermeydi?
– Osı mäselege qatıstı birqatar tüyt­kilderdi aytayın.
Älem halıqtarınıñ birazı, tipti, avs­traliyalıqtar, şveycariyalıqtar, japondar, körşi qıtay men ündister, orıstar «biz kezinde Orta Aziyanıñ soltüstiginen ke­lippiz» deydi. Biraq, «qazirgi Qazaqstan aumağınan kelippiz» demeydi. Tübi qazaq­tardan tarağandarın moyındağıları kel­mey, qay-qaydağını şığarıp, jalğan söy­leydi. Mısalı, AQŞ-tıñ Arizona uni­versitetiniñ professorı T.M.Karofed, t. b. professorlar  Amerikanıñ «Genetika» jur­nalınıñ 1999 jılğı №64 nömirinde «Afrikada payda bolğan adamdar alğaşında Altayğa bardı, sol jerden jan-jaqqa taradı» deydi. Al, Qıtay zertteuşisi Hua Jong 2010 jılğı «… Human Genetik» jurnalınıñ №55 nömerinde «Adamzat payda bolğan soñ Qıtayda jinaldı, sodan soñ YAkutiyağa t.b. jaqqa qonıs audarıp, köbeydi» dep ötirikti soğadı. Son­day-aq, Oksford universitetiniñ orıs tektes ğalımı Tat'yana Zerjal negizi joq, qisınsız äñgimeni qozğaydı. Ol qa­­­zaqtar turalı «wyğırlardan, qır­ğızdardan, özbekterden qwralğan  «sorpa» degisi keledi. Ğalımdardıñ bar­lığı «Qazaqstan», «qazaqtar» degen söz­derdi aynalıp ötedi. Tipti, mınaday da jağdaylar bolıp jatır. Bir amerikandıq ğalım 9-10 qazaqtıñ genin tekseripti. Bäri osıdan pälenbay jıl bwrın Europağa köşip ketkenderdiñ wrpaqtarı. Solardıñ genderine qarap twjırım jasaptı. Olar­dıñ genderi mutaciyağa wşırağanın es­kermeydi. Bir orıs ğalımı «qazaqtardıñ genderi jas» degen oyın bildiripti. Şın mäninde jağday basqaşa.
Europa, Resey halıqtarınıñ genderi  – R1a1. Bwl genniñ ieleri köbinese ağıl­şındar, nemister, orıstar, latıştar t.b bolıp keledi. Genniñ payda bolğanına 20 mıñ jıl bolıptı. YAğni, özderi jas halıqtar. Osıdan 15 mıñ jıl  bwrın osı gendegi halıqtardıñ sanı köbeygen kezde olar Orta Aziyadan Europağa, Şı­ğıs Aziyağa qonıs audarğan. Al, qa­zaq­tardıñ genderi olardıñ markerinen onda­ğan mıñ jıl bwrın payda bolğan. Jas gen eski genderden payda bolatının  tü­sinu üşin professor boludıñ qajeti joq.
Nege şet eldiñ ğalımdarı şındıqtan auıtqıp, jalğan aqparat taratadı? Mwnıñ eki sebebi bar. Birinşiden, joğarıda biz aytqan halıqaralıq genografiya jobası äu basında adamzattıñ şığu tarihında aq näsildi adamdardıñ birinşi payda bolğanın däleldeu maqsatında düniege kelgen siyaqtı. Nätije müldem özgeşe, maqsattarına ker­ağar bolıp şıqtı. Sonı aytqısı, moyın­dağıları kelmey jür. Biraq, bwları aydı alaqanımen, kündi etegimen japqısı keletinderdiñ äreketteri siyaqtanıp ketedi. Ekinşiden, qazaq ğalımdarınıñ qolına bügin biz jariyalap otırğan karta tüse qoymağan boluı mümkin. Tüsse de älige deyin eşkim auız aşa qoyğan joq. «Özderiñ ündemeseñder tarihtarıñdı özimizge qaray bwra salamız» degen közqarastı da añğaru qiın emes.  Jağrapiyadan belgili.  Orta Aziyadan şıqqan soñ qonıs audaruşılar teñiz, mwhit jağalaularına tireledi de, sol jerlerde qalıp,  ösip-önip tirşilik etedi. Al, bizdiñ ata-babalarımız jıl sanauımızdan şamamen 10 mıñ jılday  bwrınğa deyin  añşılıq qwrğan, jemis-jidek terip, qazir wrpaqtarı meken etken aumaqta  küneltken. Ol kezde qazirgi Qazaqstan aumağınıñ klimatı müldem basqaşa bolğan. Özender köp eken. Solardıñ jağalaularında şoğırlanğan. Osıdan 12 mıñ jıl bwrın klimat kürt özgeredi. Halıq quañşılıqtan zardap şege bas­taydı. Sondıqtan, ata-babalarımız osığan oray ömir süru täsilin özgertedi. Mamonttar joyılğannan keyin wsaq januarlar ösiruge maşıqtanadı. Qolğa mal üyretedi. Mal şaruaşılığı sol kezderden bastap qazirgi qazaqtardıñ ata käsibine aynaladı.
Mezolit, neolit, tas däuirleri bizdiñ ata-babalarımız üşin qolaylı bola qoy­mağan. Mal baqqan halıq ünemi köşip-qonıp jüruge tura kelgen. Sondıqtan, kündelikti twtınu tauarlarınıñ arasında tastan jasalğan zattar bolmadı. Olardıñ salmağı  auır, köşip-qonuğa  jaysız edi. Ata-babalarımız  twrmısta organikalıq zat­tardı keñinen qoldandı. Ağaştan, teri men jünnen, süyekten jasalğan zattardı paydalandı. Sondıqtan, Qazaqstan aumağında mezolit, neolit däuirleriniñ zattarı öte sirek  kezdesedi. Bwl da qazirgi Qazaqstan aumağında sol däuirlerde köş­peli ömir sürgen ata-balarımız meken et­kenin körsetedi.
– Bizde ğalımdar tarihtı zertte­gisi kelse jazba tarihtı izdeydi, arheo­lo­giyalıq qazbalardan tabılğan jädiger­lerge jüginedi, köne auız ädebietterin aqtaradı degendey…
– Solay ekeni ras. Tarihşılarımızdıñ zertteuleri negizinen Siz aytqan 3 türli täsilge sayadı. Qazaq tarihın jazba mälimetter arqılı zertteu öte kürdeli. Jazba derekter qorı öte sirek  kezdesedi. Al, arheologiyalıq jädigerler wzaq saq­tala ber­meydi. Temirden nemese qoladan jasalğan zattar 3-4 mıñ jılda tozadı, to­pıraqqa aynalıp ketedi. Kerisinşe, gene­tikalıq zertteuler qaysı aymaqta twratın halıqtıñ köneden kele jatqanın däl anıqtaydı, kimniñ bayırğı  wlt ekenin däl  körsetip beredi.
– Professor mırza, qazaq tarihında mal şaruaşılığı erekşe orın alatının bilemiz. Osı mäseleniñ mañızdı jaqtarına toqtala ketsek qaytedi? 
– Bizdiñ ata-babalarımız mal şarua­şılığımen aynalısa jürip, onı täjiribe jüzinde  büge-şegesine deyin, tereñ  zerttegen. Qoy, eşki, jılqığa qarap, olardıñ ösip-önuine tereñ män berip otırğan. Mısalı, qoy men eşki 3-4 atadan keyin wsaq­talıp, genetikalıq auıtquğa wşırap otırğan. Babalarımız mwnıñ däl diagnozın  qoyğan. «Ol qan almasudıñ naşarlauınan» dep tapqan. «Gen taza bolmasa, mal qırıladı, bwl adamğa da ortaq mäsele» dep şeşken. Sol kezden bastap qazaq wldar men qızdarın rulıq jüye boyınşa üylendiru mäselesin qolğa alğan. Osınday  pätua jasalğanına, şeşimder qabıldanğanına  kümän joq. Qızdarın tuıstıq qatınası bar  äuletke  berudi bükil qazaq dalasında üzildi-kesildi  toqtatqan. Osı jüye qazaq halqınıñ wrpaqtarı  geni taza, densaulığı jaqsı, ärtürli klimatqa tözimdi bolıp ösuine tikeley ıqpal etti. Wlttıñ bolaşağına  tikeley äseri bar osı mäseleni babalarımız qazaqtı ruğa, taypağa bölu arqılı tiimdi şeşken. Bwl – wrpaqtıñ genin taza saqtaudıñ balaması joq ülgisi. Mwnday genetikalıq jüye basqa wlttarda joq. Birinşiden, ruğa, jüzge bölu kemşilik emes, teñdesi joq jetistik dep bağalauımız kerek. Ekinşiden, qazaq halqı ruğa, jüzge bölinbeydi, halqımız rudan, jüzden qw­raladı.
– Qazaqtıñ geni älem halıqtarı arasında eñ taza gen ekeniniñ jemisin körip, sezip jürmiz be?
– Genniñ tazalığı jas wrpaqtıñ kün­de­likti tınıs-tirşiliginde, aytalıq jw­mısta, qarım-qatınasta, sporttıq jarıs­tarda, jauıngerlik is-äreketter kezinde t.b. sätterde ayqın añğarılıp twradı. Twqımı taza adamdardıñ barlıq ua­qıtta mısı basım boladı. Mısalı, qa­zaqtıñ rubasıları, taypalardıñ köşbasşıları, bileri özderiniñ janında batırlardı wstağan. Olar bastarına kün tua qalsa eldi şapqınşılardan qorğağan. Qazaqtıñ jas jigitteriniñ kez-kelgen uaqıtta eldi qorğauğa dayın twruına sol batırlar qamqorşı bolğan. Qazir elimizde äskeri komissariattarğa jüktelgen  jwmıstardı bwrın batırlarımız atqarğan.
Mısı basım batırlar elimizdi qor­ğau üşin qalıñ qoldı bastağan. Olar şapqınşılardı basqarıp kelgen mıq­tını jekpe-jek şayqastarda jeñip otır­ğan. Mwnı  körgen soñ köbinese qara nietpen kelgen basqa jauıngerleri bıtırap, bet-betimen ketken. «Jüreginiñ tügi bar» bir jauınger onşaqtı şapqınşığa qarsı şıqqan. Osı twrğıdan qarasaq, qazaqtıñ batırlar jırlarındağı erlik pen şındıqqa senuge boladı. Ärine, ädebi şığarma bolğan soñ asırıñqırap  jibergen jerleri de wşırasadı. Qazaqtıñ geni tazalığınıñ jemisin qazir de körip jürmiz. Qazaq halqı  sanı jağınan älemde 76-orında. Al, älemdik bilim sayıstarında, sporttıq  jahandıq jarıstarda  aldıñğı orındardan körinedi. Kez-kelgen memlekettegi universitetterge oquğa barğan  jastarımızdıñ basım-köpşiligi daralanıp körinedi. Bwl da  genniñ-twqımnıñ tazalığınan.
– Professor mırza, bügingi äñgimemiz tolıqtau boluı üşin tağı da bir mä­selege toqtaluımız kerek siyaqtı. Wl­tımızdıñ negizgi genderi qazaqtıñ ejel­gi halıq ekenin däleldedi dedik. Osı orayda qazaq tili turalı ne dey alamız?
– Til sol halıqpen birge payda boladı. «Til keyin payda boldı, ädepkide adamdar bir-birimen ımmen söylesti» degen sözder jalğan. AQŞ-tıñ bir professorı mınaday täjiribe ötkizipti. Zerthanağa eki tas alıp keledi. Studentterdi ekige böledi. Bir topqa söylesip, bir-biriñmen aqıldasa otırıp mına tastan zat dayındañdar, deydi. Ekinşi topqa söylemeñder, ımmen wğısuğa boladı. Ündemey jürip zat dayındañdar, degen tapsırma beredi. Ne kerek, qanşa talpınsa da söylemegender tük te şığara almaydı. Al, söyleytinder biraz tirlikti tındırıptı. Söz bolmasa adam tığırıqqa tireledi. Adamzat, wlt, halıq  söylemese damımaydı. Wlt bar jerde til bar. Til wltpen birge payda boladı. Birge damidı.
Eger biz «babalarımızdıñ qazirgi Qa­zaqstan aumağında twra bastağanına 65 mıñ jıl boldı» desek,  tilimizge de sonşa jıl. Osılay deuimiz kerek. Qazaq tili älemdegi eñ köne tilderdiñ biri. Mısalı, mamonttı qazaqtar «Zil» degen. «Qara zil» dep atağan. «Zildey auır» degen söz osıdan kelip şıqqan. Mamonttı körmese bwl söz qalay payda boldı?! Aytalıq, ağılşın tilinde mamont degen söz joq. Olarda  mamonttı bildiretin  söz latınşadan alınğan. Mamonttı ağılşındar körmegen soñ onday söz bolmağan.
Salıstırıp köriñizder. Orıs, qıtay, ündi, ağılşın t.b. tilderdi alıñız.  Bäri qazaq tilinen kürdeli. Bizdiñ tilimiz äb­den ekşelgen, bay, kez kelgen jağdayda paydalanuğa ıñğaylı. Köne tilder qol­danısta qazaq tili siyaqtı qarapayım boladı.
– Osı arada bizge «qazaq» dep atan­ğanımız keşe…» dep, dau aytatındar tabılatınına kümändanbaymız.
– Birinşiden, bügin biz söz etip otırğan jäytterdi gipoteza dey qoyayıq. Ekinşiden, ğalımdar, jazuşılar, jurnalister mäsele boyınşa öziniñ pikirin bildirse quanamız. Ğılımi oy — pikirtalasta «pisedi». Al, «qazaq» degen ataudıñ şığu tarihı turalı boljamdar köp. Añızdar da jetkilikti. Oğan toqtalmay-aq qoyayıq.
Babalarımız «Kimniñ balasısıñ?» degen swraqqa  «Adamnıñ balasımın» dep jauap bergen. Evreylerdegi Adam jäne Eva degendegi «Adam»  bizden alınğan söz boluı mümkin. «Adamgerşilik», «Ardan attağanıñ – adamdıqtan ajırağanıñ» t.b. sözder sodan şıqqan.
– Türkistandağı Ahmet YAsaui uni­versitetinde qazaq wltınıñ geniniñ ta­zalığı turalı äñgime jii aytıla ma?
– Aytılğanda qanday! Bwl tereñ, ğibratı mol äñgime. Qazaq halqınıñ geniniñ tazalığın saqtap kelgendigi, al­dağı ğasırlarda da saqtap qaluı kerek­tigi babalarımızdıñ salt-dästürin na­si­hat­taumen tığız astasıp jatadı. Al, universitetimizde 9,5 mıñnan as­tam student bar. Onıñ birneşe mıñı türki äleminiñ 28 elinen kelgen şet eldik bilim aluşılar. Kez-kelgen mäsele solarmen birge talqılanadı, lekciyalar birge tıñdaladı. Mısalı, jaqında filologiya fakul'tetinde oqu toptarınıñ birinde «Küyeu – jüz jıldıq, qwda – mıñ jıldıq» degenniñ mänisin talqı­ladı. Sonda professorlardıñ biri tal­qılaudı:
– «Küyeu – jüz jıldıq». Erli zayıp­­tılar osınşa jıl birge ömir sürui mümkin. Al, «qwda-mıñ jıldıq» degenimiz,  erli-zayıptılardan tarağandar 40 wr­paqqa deyin tuıs, bauır bolıp qaladı. Bir birimen qız alıspaydı, degendi bildiredi. 40 wrpaq –mıñ jıl degen söz. Qazaqta jeti ata degen wğım bar. Biraq qırıq atağa jetkende barıp qız alısu twqımnıñ kirşiksiz taza boluınıñ kepili, – dep tüyindepti.
Logikalıq twrğıdan dwrıs twjırım.
Qazir universitetimizdegi barlıq dekanattar Qazaq handığınıñ 550 jıldığı, qazaq halqınıñ wlttıq mädenieti men salt-dästürlerin saqtau, t.b.  bağıttarda keşendi şaralar belgilep, olardı iske asırıp jatır.
– Qazaqtıñ  tarihın dwrıs payımdau,  nasihattau,  dwrıs jazu üşin birinşi kezekte qanday isti qolğa alu kerek dep esepteysiz?
– Biz  qazaqtıñ tarihın jasağanda özge wlttardıñ ğalımdarı taratqan köptegen kereğar mälimetterge süyengendi toq­tatuı­mız kerek. Zertteu ädisterin meylinşe jetildiruge tiistimiz. Bwl üşin özimiz Genologiya ğılımi zertteu institutın aşuımız qajet. Osı bağıtta qazaq, ağılşın, t.b. tilderde älemniñ ğılımi äleueti joğarı ortada oqılatın, talqılanatın, sondağı pikirlerge silteme jasap, süyenetin jurnal şığaruımız kerek. Biz özimiz ğılımi-zertteu jwmıstarın jürgizu arqılı öz boljamdarımızdı däleldegennen keyin ğana özge wlttar «Biz qazirgi Qazaqstan auma­­ğınan şıqqanbız, älemdegi eñ köne ha­lıqtardıñ biri qazaqtardan tarağanbız» dep moyındaytın boladı.
– Äñgimeñizge rahmet!

Swhbattasqan 
Quandıq ORAZBEKWLI,
Qazaqstannıñ qwrmetti jurnalisi,
Ahmet YAsaui atındağı halıqaralıq qazaq-türik universitetiniñ professorı,Aymaqtıq menedjment Akademiyasınıñ akademigi.

kazgazeta.kz