–  توقتار اعا، سوڭعى كەزدەرى تەلەارنانىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭعان ءبىراز تەلەقايراتكەر جۇمىسسىز قالىپ جاتىر. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن «حابار» ارناسىندا پروديۋسەر قىزمەتىن اتقارعان ارمان سقابىلۇلى، سەرىك اباس-شاح سەكىلدى مايتالماندار قازىر جۇمىسسىز ءجۇر. بۇنىڭ سىرىن ايتىپ بەرە الاسىز با؟

–مەملەكەتتىك تەلەارنالاردا كاسىبي جۋرناليستيكانىڭ قوياسىن اقتارعان ادامدار وتە سيرەك. بۇگىنگى باسشىلىق سونداي، التىنعا ايىرباستالمايتىن قىزمەتكەرلەردى باعالاي الماي وتىر. كۇندىز شامنىڭ جارىعىمەن ىزدەپ تاپپايتىن قۇندى كادردان ايىرىلۋ — قازىرگى تەلەارنا توپ-مەنەدجمەنتىنىڭ ەڭ باستى قاتەلىگى. ويتكەنى، تەلەارنا باسشىلىعى  كوپ جاعدايدا ىشكى ينتريگا مەن وزدەرىنىڭ جەكە امبيتسياسىنان اسا المايدى. ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددەنى وزدەرىنىڭ ءبىر كۇندىك، ءبىر ساتتىك امبيتسياسىنا جىعىپ بەرە سالادى. ال مەملەكەتتىك ساياساتقا ساي، حالىقتىڭ سۇرانىمىنا جاۋاپ بەرەتىن، تۇششىمدى باعدارلامالاردىڭ جوقتىعىن دا وسىنداي كادرلىق «سولاقايلىقتان» ىزدەگەن ءجون. قازىرگى كاسىبي مامانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى بوس ءجۇر. ول تەك سەرىك اباس-شاح، ارمان سقابىلۇلى، دينا تولەكوۆا عانا ەمەس. جۇمىسسىز قالعان كاسىبي مامانداردىڭ ۇزىن-ۇزاق ءتىزىمىن جاساپ بەرۋگە بولادى. ءبىر كەزدەرى قازاق تەلەجۋرناليستيكاسىنىڭ جۇلدىزىنا اينالعان دانا نۇرجىگىت قايدا؟ قازاق باسشىلىعىنا «قاجەتسىز» بولىپ قالعاندىقتان، كتك تەلەارناسىندا ورىس تىلىندە باعدارلاما جۇرگىزۋگە كوشكەن. كاماليا بايتىلەۋ قايدا؟ جۇرگىزۋشىلىكتەن اقىرىن-اقىرىن ىسىرىلىپ، سوڭىندا ءبىر تەلەارنانىڭ جارناما بولىمىنە اۋىستىرىلدى. جۇرگىزۋشى مەن پياردىڭ اراسى سونشالىقتى جاقىن با ەدى؟ كىسىنىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەدى. كاماليا قازىر ول جەردەن كەتىپ قالىپتى. بىلايشا ايتقاندا، تەلەجۋرناليستيكانىڭ ەليتاسىن تارىداي توزدىرۋعا قادام جاسالۋدا. ويتكەنى، بۇگىندە كاسىبي مامانداردىڭ ەمەس، ابايدىڭ مانكىسىنىڭ زامانى تۋدى. «سولاي ما، مانكى؟» دەسە، «سولاي!» دەپ جاۋاپ بەرەتىندەر عانا قاجەت…

–  مەنىڭ بىلۋىمشە، شەتەلدىك تەلەارنالاردى قاراپ وتىرساڭىز، ونى جۇرگىزۋشىلەردىڭ كوبى، اسىرەسە ساياسي-ەكونوميكالىق، ساراپتامالىق باعدارلامالاردى، توك-شوۋلاردى جۇرگىزۋشىلەردىڭ جاسى قىرىق، ەلۋدى ەڭسەرىپ، ءتىپتى الپىستى القىمداپ قالعان ادامدار. ويتكەنى ولار جاساعان ساراپتامالار وتە جان-جاقتى ءارى سالماقتى بولادى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. ال بىزدە كەرىسىنشە، جاستارعا كوبىرەك يەك سۇيەيمىز.

–بۇل – ءبىزدىڭ تەلەارنالارداعى ەڭ باستى قاتەلىكتەردىڭ ءبىرى. تەلەۆيدەنيە تىلىندە ومىرلىك تاجىريبەسى جوق جۇرگىزۋشىلەردى «گوۆورياششايا گولوۆا» دەپ اتايدى. ويتكەنى، ولاردىڭ كوبى جازىپ بەرگەن ءماتىندى سۋفلەر ارقىلى عانا وقىپ بەرەدى. ال قازاقستانداعى ورىس تەلەجۋرناليستيكاسى بۇل ۇردىستەن اينىعان جوق. ماسەلەن، ارتۋر پلاتونوۆ «سلۋگي نارودا»،  ال پونومارەۆ كۇنى كەشەگە دەيىن كتك ارناسىنداعى «پورترەت نەدەلي» باعدارلاماسىن جۇرگىزىپ كەلدى. ولاردىڭ سوزىنە كورەرمەن كوپشىلىك يلانادى. ويتكەنى، كەز كەلگەن ماسەلەگە سارابدال تۇردە ساراپتاما جاساي بىلەتىن جاستاعى ادامدار. ال ءبىزدىڭ قازاق تەلەارنالارى نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ونداي باعدارلامالاردى اۋزىنان انا ءسۇتى كەپپەگەن، ۋنيۆەرسيتەتتى دە بىتىرمەگەن جاس بالالارعا سەنىپ تاپسىرادى. ودان كىمنىڭ نە ۇتاتىنىن تەلەارنا باسشىلارى عانا بىلەدى.

–  قازىر قازاق تەلەارنالارىندا ساراپتامالىق باعدارلامالار، توك-شوۋلار جوققا ءتان. جاڭا ءوزىڭىز ايتىپ ءوتتىڭىز، 2007 جىلعا دەيىن تەلەارنالاردا ساراپتامالىق باعدارلامالاردىڭ شوعىرى قالىپتاسقان ەدى. تەلەونىمدەر قوعامدىق پىكىردى قالىپتاستىرۋشى كۇشكە اينالا باستاعان بولاتىن. الايدا، نەگە ەكەنىن كىم بىلەدى، سوڭعى كەزدەرى ونداي باعدارلامالاردىڭ ورنىن سايقىمازاق باعدارلامالار باسىپ كەتتى.

– باعدارلامالار ساپاسىنىڭ تومەندىگىنە – رەيتينگ قۋعان اۋتسورسينگتىڭ دە اسەرى زور. جالپى، الەمدىك تاجىريبەدە باعدارلامالار ءوندىرىسىن اۋتسورسينگكە بەرگەن وتە دۇرىس. بىراق بىزدە اۋتسورسينگتىڭ ءوزى زاڭمەن رەتتەلمەگەن. مەملەكەتتىك تاپسىرىس بولسا دا، «قر مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلار تۋرالى» زاڭىنا باعىنبايدى. ياعني، اينالىپ كەلگەندە، قىرۋار قارجى جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىق ارقىلى «ءوزى ادەمى، كوزى ادەمى» تامىر-تانىستارعا عانا ۇلەستىرىلەدى. مىسالى، ءسىز دە اۋتسورسينگكە باعدارلاما الۋعا تىرىسىپ كورىڭىزشى. ماڭايىنا جولاتپايدى! كوز الداۋ ءۇشىن قۇرىلعان «قوعامدىق كوميسسيا»، «كوركەمىك كەڭەس» دەگەندەردىڭ وتىرىسى قاشان، قاي كۇنى بولاتىنىن بىلمەيسىز دە. بايقاۋدىڭ تالاپتارى مەن شارتتارى باسپاسوزدە جاريالانبايدى. سوندا بۇل نەعىلعان «قۇپيا»؟ ءتىپتى، مەملەكەتتىك قۇپيادان دا قۇپيالاۋ دۇنيە ءوزى. بىلتىر مەن وسى تاقىرىپتا جۋرناليستىك زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ەدىم. ۇلكەن رەزونانس تۋدى. بىراق اينالىپ كەلگەندە، كۇتكەندەگىدەي ناتيجەسىن كورگەن جوقپىز. بۇل ماسەلەنى مەن بيىل دا نازاردا ۇستاپ، مىندەتتى تۇردە باسپاسوزدە  جاريالايتىن بولام. ياعني، ءبىز ءدال وسى اۋتسورسينگ ماسەلەسى بويىنشا التى باستى ايداھاردىڭ باسىن كەسىپ تاستاماساق – قازاق تەلەجۋرناليستيكاسىنىڭ كورى دە الىستا ەمەس.

«حابار» تەلەارناسىندا «جەتى كۇن»، «قازاقستان» ارناسىندا «اپتا»، «7 كانالدا» «ءبىزدىڭ ۋاقىت»، «استانا» ارناسىندا «نىسانا» سەكىلدى ساۋساقپەن سانارلىق بىرنەشە اقپاراتتىق-ساراپتامالىق باعدارلاما عانا بار.  «حابار» مەن «قازاقستان» تەلەارناسىن تۇسىنۋگە بولادى، ولار مەملەكەتتىڭ ساياساتىن ناسيحاتتايدى، جاقسى جاڭالىقتاردى ساراپتايدى، ال «نىسانا» مەن «ءبىزدىڭ ۋاقىت» ماسەلەنىڭ الەۋمەتتىك جاعىنا كوبىرەك نازار اۋدارادى، ءارى ولاردىڭ كورەرمەنى جوق دەپ ايتا الماس ەدىم.

قالعانى تەك كوڭىل كوتەرەتىن باعدارلامالارىمەن ەفيردى قۇر تولتىرىپ وتىر. بۇرىن كوممەرتسيالىق تەلارنانىڭ ءبىرازىندا قازاقتىلىندەگى ساراپتامالىق باعدارلامالار بولعان ەدى. ماسەلەن، كتك ارناسىندا «شاراينا»، «الاڭ جۇرت»، «31 كانالدا» «دودا»، «ەركىن ءسوز»، ت.ب. الايدا، تەلەارنا اكىمشىلىگى بۇنداي ساراپتامالىق باعدارلامالاردان باس تارتىپ، «ءبىز كوممەرتسيالىق تەلەارنا بولعاننان كەيىن، بىزگە جارناما اكەلمەيدى، ءتيىمسىز، رەيتينگى جوق» دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، جاۋىپ تاستادى.

–  ول رەيتينگتى كىم جۇرگىزەدى؟

–تەلەارنالاردىڭ بارلىعى «گەللاپ-مەديانىڭ» رەيتينگ كورسەتكىشىنە تاۋەلدى. تەلەارناعا جارناما بەرۋشىلەر الدىمەن سول كومپانيانىڭ كورسەتكىشتەرىنە نازار اۋدارادى. وسى كومپانيانىڭ رەيتينگتىك كورسەتكىشتەرىنە نازار اۋدارساڭىز، «ەۋرازيا1»تەلەارناسى ۇنەمى كوش باستاپ كەلەدى.

گەللاپ بولسا، پيپلمەتر دەگەن قۇرال ارقىلى كىمنىڭ قاي ارنانى، قايسى باعدارلامانى كوپ كورەتىنىن «انىقتايدى». بىراق ونىڭ ناقتى دەرەگى كۇمان تۋدىرادى. ويتكەنى، پيپلمەتردىڭ قاي قالادا، قانداي ءتىلدى وتباسىعا، ءتىپتى كىمگە تاعىلعانى بەلگىسىز. سوندىقتان، رەيتينگتىڭ بەلگىلى ءبىر جارناعا تاۋەلدى بولۋى، تەلەارنالارمەن «جەڭ ۇشىنان جالعاسۋى» دا ابدەن مۇمكىن. بىلۋىمىزشە، گەللاپ 100 مىڭنان كەم تۇرعىنى بار قالالاردا ونداي زەرتتەۋ جۇرگىزبەيدى. ياعني، قازاق حالقىنىڭ 45 پايىزى قونىستانعان اۋىلدار مەن ەلدىمەكەندەر مۇلدەم ەسكەرۋسىز قالادى. اينالىپ كەلگەندە، مونوپوليست گەللاپتىڭ كەسىرى – مەملەكەتتىڭ ءتىل تۋرالى زاڭىنا كەسىرىن تيگىزىپ وتىر. مەن وسى كومپانياعا بىرنەشە رەت ساۋالناما جولداپ، پيپلمەتردى كىمدەرگە بەرەتىنىن انىقتاۋعا تالپىنىپ كوردىم، الايدا ولار مەنىڭ وتىنىشىمە قۇلاق اسپادى. بىزدە وكىنىشكە وراي، مەملەكەتتىك تىلدەگى حابارلاردىڭ رەيتينگىن جاسايتىن ارنايى اگەنتتىك جوق.

سوندىقتان، «نۇر-مەديا» جانىنان قازاق ءتىلدى اۋديتوريانىڭ پىكىرى مەن قازاق باعدارلامالارىنىڭ رەيتينگىن تۇزەتىن مەملەكەتتىك، كەرەك دەسەڭىز ۇلتتىق مەدياولشەم قۇراتىن ۋاقىت جەتتى. ەۋرازيا، 31-ارنا، كتك، نتك، وتىرار، تدك سياقتى ارنالاردىڭ ءورىستىلدى باعدارلامالارىنا جەل بىتىرگەن گەللاپتىڭ اۋسەلەسى سوندا بەلگىلى بولار ەدى. دەمەك، مەملەكەتتىڭ تەلەارنا ساياساتىنا رەتتەۋى كەرەك ماسەلەسى ءالى دە بولسا شاش ەتەكتەن.

– سوڭعى جىلدارى ۇلتتىق نەمەسە مەملەكەتتىك تەلەارنالاردا ءبىر ءۇردىس پايدا بولدى. ەسىڭىزدە بولسا، عالىم دوسكەن باسشىلىق ەتىپ تۇرعان كەزدە «قازاقستان» تەلەارناسى قازاق تىلىندە وتە جاقسى ونىمدەردى بەرە باستادى جانە تەلەارنانىڭ رەيتينگىسى اجەپتاۋىر ءوستى. الايدا، ونداعى باسشىلىقتىڭ ورنىنان كەتۋىنە بايلانىستى ارنانىڭ 120 قىزمەتكەرى ءبىر كۇندە جۇمىستان كەتتى. سونداي جاعداي وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن «الماتى» تەلەارناسىندا قايتالاندى. وندا دا تەلەارنانىڭ اقپاراتتىق ساياساتىنا الماتى قالالىق اكىمشىلىگىڭ ارالاسۋى سالدارىنان قىرىقتان استام جۋرناليست تەلەارنانى تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى. «الماتى» ارناسى دا اجەپتاۋىر ۇلتتىق ساراپتامالىق باعدارلامالارىمەن ەرەكشەلەنەتىن ەدى. بۇل نە ۇلتتىق رۋحقا دەگەن قارسىلىق پا؟

– وسى اڭگىمەنى ارى قاراي وربىتەر بولسام، سول «الماتى» تەلەارناسىنداعى وقيعادان كەيىن، مەن سوندا باس پروديۋسەر بولىپ باردىم. سول كەزدە مەنىڭ تۇيگەنىم، قازاق جۋرناليستيكاسىنا ءورىستىلدى بيلىك ءمان بەرمەيدى. ساناسپايدى. ولار تەك ساياسي ناۋقان كەزىندە عانا كوڭىل بولەدى. مەن «الماتى» ارناسىنا بارعاننان كەيىن، ءبىراز جوبالاردى ۇسىندىم. الايدا، تەلەارنا مۋنيتسيپياليتەتكە قاراعاندىقتان،  تەك قانا مەملەكەتتىك تاپسىرىستاردى ورىنداۋ تۋرالى تالاپ قويدى. ول دەگەنىمىز نە؟ قالانىڭ تەك كۇنگەي بەتىن عانا ناسيحاتتاۋ، ەشقانداي سىني اقپاراتقا جول بەرمەۋ. بۇرىنعى كوماندا قالانىڭ كوممۋنالدىق قىزمەتىن سىناي الاتىن بولسا، بىزگە وعان دا رۇحسات ەتىلمەدى. ياعني، تەلەارنانىڭ ساياساتى اكىمنىڭ تابانىنىڭ استىندا قالدى.

– وتكەندە ءبىر توپ فەيسبۋك پايدالانۋشىسى «ەۋرازيا1» ارناسىن سىنعا الىپ، وندا ۇلتتىق ساياساتتىڭ مۇلدەم جۇرگىزىلمەيتىندىگى، قازاقتىلدى باعدارلامالاردىڭ پرايم-تايمعا قويىلمايتىندىعى، قويىلعان كۇننىڭ وزىندە ول «تىلدەر تۋرالى» زاڭنىڭ تالاپتارىن ورىندامايتىندىعى تۋرالى، وعان ءبولىنىپ جاتقان قارجىنىڭ ءبىر بولىگى سالىق تولەۋشىلەردىڭ قالتاسىنان تولەنەتىنىن، الايدا ولاردىڭ سالىق تولەۋشىلەردىڭ پىكىرىن ەسكەرمەي وتىرعاندىعىن جازعان ەدى. سول توپتىڭ باستاماشىسى رەتىندە، جالپى، قازاقستانداعى تەلەاقپاراتتىق ساياسات تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

– «ەۋرازيا» تەلەارناسى بۇرىن راحات اليەۆتىڭ «الما-مەديا» حولدينگىنە ەنگەن ەدى. كەيىن ونى مەملەكەت قايتا ساتىپ الدى. بىراق، ەلگە بەلگىلى كلاننىڭ ادامدارى وسى تەلەارنانىڭ باسشىلىق ورىندارىندا قالىپ كەتتى. وعان سىرتتان دەم بەرۋشىلەر ءالى بار. تەلەارنا باسشىسى س.كيسەلەۆ قازاقتىلدى باعدارلامالاردى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا قويادى. بايقاساڭىز، ول جەردە تەك ءورىستىلدى باعدارلامالاردىڭ ساپاسىنا ءمان بەرىلەدى. قازاق تىلىندە ءىلىپ الارلىق ەشتەڭە تاپپايسىز. جالپى، كوممەرتسيالىق تەلەارنالاردا ۇلتتىڭ مۇڭ-مۇقتاجى ەشكىمدى تولعاندىرمايدى. ونىڭ ۇستىنە بيلىكتەگىلەردىڭ ءبارى ءورىستىلدى. ولاردىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن وگىزدى دە ولتىرمەس، اربانى دا سىندىرماس باعدارلامالار بولسا جەتىپ جاتىر. ويتكەنى، تەلەارنالاردا قازاقتىلدى باعدارلامالار كوبەيىپ، جۇرتتىڭ ءبارى قازاقتىلىنە بەت بۇرىپ كەتەتىن بولسا، ولاردىڭ ءوزى تۇگىلى قازاق تىلىنە مۇرنىن ءشۇيىرىپ قارايتىن بالالارى دا اش قالاتىن ءتۇرى بار.

– قازىرگى قازاق تەلەارنالارىنىڭ بەت-بەينەسى جايىندا قىسقاشا ايتىپ وتسەڭىز…

– مەملەكەتتىك تەلەارنالاردىڭ باعدارلامالارىنىڭ كوبى ارزان ويىن-كۇلكىگە قۇرىلىپ كەتتى. داڭعازا توك-شوۋلاردان كورەرمەندەر جالىعىپ، مەزى بولىپ ءبىتتى. اندرەي مالاحوۆتىڭ «پۋست گوۆوريات» سەكىلدى جۇرتتى جالىقتىرمايتىن توك-شوۋلار جوقتىڭ قاسى. سوسىن انشىلەردەن اياق الىپ جۇرگىسىز.

قازاق تەلەارنالارىندا سايقىمازاقتىڭ جۇلدىزى جانىپ تۇر. ىربىق-ىربىق قىلجاق كىمگە ءدارى؟ تەلەارنا باسشىلارىنىڭ رۋحاني دەڭگەيى سول عانا ما، الدە، جاستاردى جىندىسۇرەيگە اينالدىرۋدىڭ ءتيىمدى ءتاسىلى مە؟ مۇمكىن، «ايتەۋىر، ەفيردى تولتىرساق» دەگەن دالباسا ما؟ ونداي بولعان كۇننىڭ وزىندە ساپاسى وزگەرمەيتىن «قازاقشا كۆن»، «جايدارمان» دەگەندەردى نتك، حيتتۆ سياقتى داڭعازا ارنالارعا كوشىرۋ قاجەت! ۇلتتىق ارنانىڭ ۇلتتىق، مەملەكەتتىك ۇستامىنا مۇنداي باعدارلامالار لايىق ەمەس دەپ سانايمىن. ءوز باسىم، ەرجەتكەن ۇلدارىما وسى سايقىمازاقتاردى كورسەتپەيمىن.
سايقىمازاقتىڭ ۋشىققانى سونشالىقتى ەندى «حاباردا» «پالەنشەەۆتەر»، نتكدا تاعى بىردەڭە دەگەن كومەديا مەن ساتيراعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن «كومەديالار» قوسىلىپتى. ارزانقول، ماعىناسىز، ءىشى قۋىس يدەولوگيامەن اۋىزدانعان جاستاردان ەرتەڭ كىم ءوسىپ شىعادى؟ ولار ۇلتتىق، مەملەكەتتىك قۇندىلىقتاردى الەمدىك دەڭگەيدە ناسيحاتتاپ، قورعاي الا ما؟
ەندەشە، مىنا ەكپىنىمىزبەن – سايقىمازاق پەن بوس قىلجاقتى بىرتە-بىرتە ۇلتتىق مادەنيەتىمىزگە اينالدىرىپ جاتقان جوقپىز با؟ ءتىپتى، اششىراق ايتساق – بۇل سايقىمازاقتاردان گورى پورنوگرافيا كورسەتكەن الدەقايدا دۇرىسىراق شىعار؟! ەڭ بولماسا ەستەتيكالىق ءلاززات الامىز.بۇنىڭ بارلىعىنىڭ قازاق حالقىنا زيانى بولماسا، پايداسى جوق.

دەمەك، تەلەارنالاردىڭ بۇگىنگى سيقىن جونگە سالۋ ءۇشىن، بيلىكتە قازاقتىلدى بۋىن قالىپتاسۋى كەرەك.

–اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

ەسەنگۇل كاپقىزى

turkystan.kz