–  Toqtar ağa, soñğı kezderi telearnanıñ ıstığına küyip, suığına toñğan biraz teleqayratker jwmıssız qalıp jatır. Osıdan biraz uaqıt bwrın «Habar» arnasında prodyuser qızmetin atqarğan Arman Sqabılwlı, Serik Abas-Şah sekildi maytalmandar qazir jwmıssız jür. Bwnıñ sırın aytıp bere alasız ba?

–Memlekettik telearnalarda käsibi jurnalistikanıñ qoyasın aqtarğan adamdar öte sirek. Bügingi basşılıq sonday, altınğa ayırbastalmaytın qızmetkerlerdi bağalay almay otır. Kündiz şamnıñ jarığımen izdep tappaytın qwndı kadrdan ayırılu — qazirgi telearna top-menedjmentiniñ eñ bastı qateligi. Öytkeni, telearna basşılığı  köp jağdayda işki intriga men özderiniñ jeke ambiciyasınan asa almaydı. Wlttıq, memlekettik müddeni özderiniñ bir kündik, bir sättik ambiciyasına jığıp bere saladı. Al memlekettik sayasatqa say, halıqtıñ swranımına jauap beretin, twşımdı bağdarlamalardıñ joqtığın da osınday kadrlıq «solaqaylıqtan» izdegen jön. Qazirgi käsibi mamandardıñ basım köpşiligi bos jür. Ol tek Serik Abas-Şah, Arman Sqabılwlı, Dina Tölekova ğana emes. Jwmıssız qalğan käsibi mamandardıñ wzın-wzaq tizimin jasap beruge boladı. Bir kezderi qazaq telejurnalistikasınıñ jwldızına aynalğan Dana Nwrjigit qayda? Qazaq basşılığına «qajetsiz» bolıp qalğandıqtan, KTK telearnasında orıs tilinde bağdarlama jürgizuge köşken. Kamaliya Baytileu qayda? Jürgizuşilikten aqırın-aqırın ısırılıp, soñında bir telearnanıñ jarnama bölimine auıstırıldı. Jürgizuşi men piardıñ arası sonşalıqtı jaqın ba edi? Kisiniñ külkisin keltiredi. Kamaliya qazir ol jerden ketip qalıptı. Bılayşa aytqanda, telejurnalistikanıñ elitasın tarıday tozdıruğa qadam jasaluda. Öytkeni, büginde käsibi mamandardıñ emes, Abaydıñ Mänkisiniñ zamanı tudı. «Solay ma, Mänki?» dese, «solay!» dep jauap beretinder ğana qajet…

–  Meniñ biluimşe, şeteldik telearnalardı qarap otırsañız, onı jürgizuşilerdiñ köbi, äsirese sayasi-ekonomikalıq, saraptamalıq bağdarlamalardı, tok-şoulardı jürgizuşilerdiñ jası qırıq, eludi eñserip, tipti alpıstı alqımdap qalğan adamdar. Öytkeni olar jasağan saraptamalar öte jan-jaqtı äri salmaqtı boladı degen tüsinik qalıptasqan. Al bizde kerisinşe, jastarğa köbirek iek süyeymiz.

–Bwl – bizdiñ telearnalardağı eñ bastı qatelikterdiñ biri. Televidenie tilinde ömirlik täjiribesi joq jürgizuşilerdi «govoryaşaya golova» dep ataydı. Öytkeni, olardıñ köbi jazıp bergen mätindi sufler arqılı ğana oqıp beredi. Al Qazaqstandağı orıs telejurnalistikası bwl ürdisten aynığan joq. Mäselen, Artur Platonov «Slugi naroda»,  al Ponomarev küni keşege deyin KTK arnasındağı «Portret nedeli» bağdarlamasın jürgizip keldi. Olardıñ sözine körermen köpşilik ilanadı. Öytkeni, kez kelgen mäselege sarabdal türde saraptama jasay biletin jastağı adamdar. Al bizdiñ qazaq telearnaları nege ekenin bilmeymin, onday bağdarlamalardı auzınan ana süti keppegen, universitetti de bitirmegen jas balalarğa senip tapsıradı. Odan kimniñ ne wtatının telearna basşıları ğana biledi.

–  Qazir qazaq telearnalarında saraptamalıq bağdarlamalar, tok-şoular joqqa tän. Jaña öziñiz aytıp öttiñiz, 2007 jılğa deyin telearnalarda saraptamalıq bağdarlamalardıñ şoğırı qalıptasqan edi. Teleönimder qoğamdıq pikirdi qalıptastıruşı küşke aynala bastağan bolatın. Alayda, nege ekenin kim biledi, soñğı kezderi onday bağdarlamalardıñ ornın sayqımazaq bağdarlamalar basıp ketti.

– Bağdarlamalar sapasınıñ tömendigine – reyting quğan autsorsingtiñ de äseri zor. Jalpı, älemdik täjiribede bağdarlamalar öndirisin autsorsingke bergen öte dwrıs. Biraq bizde autsorsingtiñ özi zañmen rettelmegen. Memlekettik tapsırıs bolsa da, «QR Memlekettik satıp alular turalı» zañına bağınbaydı. YAğni, aynalıp kelgende, qıruar qarjı jeñ wşınan jalğasqan jemqorlıq arqılı «özi ädemi, közi ädemi» tamır-tanıstarğa ğana ülestiriledi. Mısalı, siz de autsorsingke bağdarlama aluğa tırısıp köriñizşi. Mañayına jolatpaydı! Köz aldau üşin qwrılğan «qoğamdıq komissiya», «Körkemik Keñes» degenderdiñ otırısı qaşan, qay küni bolatının bilmeysiz de. Bayqaudıñ talaptarı men şarttarı baspasözde jariyalanbaydı. Sonda bwl neğılğan «qwpiya»? Tipti, memlekettik qwpiyadan da qwpiyalau dünie özi. Bıltır men osı taqırıpta jurnalistik zertteu jürgizgen edim. Ülken rezonans tudı. Biraq aynalıp kelgende, kütkendegidey nätijesin körgen joqpız. Bwl mäseleni men biıl da nazarda wstap, mindetti türde baspasözde  jariyalaytın bolam. YAğni, biz däl osı autsorsing mäselesi boyınşa altı bastı aydahardıñ basın kesip tastamasaq – qazaq telejurnalistikasınıñ köri de alısta emes.

«Habar» telearnasında «Jeti kün», «Qazaqstan» arnasında «Apta», «7 kanalda» «Bizdiñ uaqıt», «Astana» arnasında «Nısana» sekildi sausaqpen sanarlıq birneşe aqparattıq-saraptamalıq bağdarlama ğana bar.  «Habar» men «Qazaqstan» telearnasın tüsinuge boladı, olar memlekettiñ sayasatın nasihattaydı, jaqsı jañalıqtardı saraptaydı, al «Nısana» men «Bizdiñ uaqıt» mäseleniñ äleumettik jağına köbirek nazar audaradı, äri olardıñ körermeni joq dep ayta almas edim.

Qalğanı tek köñil köteretin bağdarlamalarımen efirdi qwr toltırıp otır. Bwrın kommerciyalıq telarnanıñ birazında qazaqtilindegi saraptamalıq bağdarlamalar bolğan edi. Mäselen, KTK arnasında «Şarayna», «Alañ jwrt», «31 kanalda» «Doda», «Erkin söz», t.b. Alayda, telearna äkimşiligi bwnday saraptamalıq bağdarlamalardan bas tartıp, «biz kommerciyalıq telearna bolğannan keyin, bizge jarnama äkelmeydi, tiimsiz, reytingi joq» degendi jeleu etip, jauıp tastadı.

–  Ol reytingti kim jürgizedi?

–Telearnalardıñ barlığı «Gellap-Medianıñ» reyting körsetkişine täueldi. Telearnağa jarnama beruşiler aldımen sol kompaniyanıñ körsetkişterine nazar audaradı. Osı kompaniyanıñ reytingtik körsetkişterine nazar audarsañız, «Euraziya1»telearnası ünemi köş bastap keledi.

Gellap bolsa, piplmetr degen qwral arqılı kimniñ qay arnanı, qaysı bağdarlamanı köp köretinin «anıqtaydı». Biraq onıñ naqtı deregi kümän tudıradı. Öytkeni, piplmetrdiñ qay qalada, qanday tildi otbasığa, tipti kimge tağılğanı belgisiz. Sondıqtan, reytingtiñ belgili bir jarnağa täueldi boluı, telearnalarmen «jeñ wşınan jalğasuı» da äbden mümkin. Biluimizşe, Gellap 100 mıñnan kem twrğını bar qalalarda onday zertteu jürgizbeydi. YAğni, qazaq halqınıñ 45 payızı qonıstanğan auıldar men eldimekender müldem eskerusiz qaladı. Aynalıp kelgende, monopolist Gellaptıñ kesiri – memlekettiñ til turalı zañına kesirin tigizip otır. Men osı kompaniyağa birneşe ret saualnama joldap, piplmetrdi kimderge beretinin anıqtauğa talpınıp kördim, alayda olar meniñ ötinişime qwlaq aspadı. Bizde ökinişke oray, memlekettik tildegi habarlardıñ reytingin jasaytın arnayı agenttik joq.

Sondıqtan, «Nwr-Media» janınan qazaq tildi auditoriyanıñ pikiri men qazaq bağdarlamalarınıñ reytingin tüzetin memlekettik, kerek deseñiz Wlttıq mediaölşem qwratın uaqıt jetti. Euraziya, 31-arna, KTK, NTK, Otırar, TDK siyaqtı arnalardıñ orıstildi bağdarlamalarına jel bitirgen Gellaptıñ äuselesi sonda belgili bolar edi. Demek, memlekettiñ telearna sayasatına retteui kerek mäselesi äli de bolsa şaş etekten.

– Soñğı jıldarı wlttıq nemese memlekettik telearnalarda bir ürdis payda boldı. Esiñizde bolsa, Ğalım Dosken basşılıq etip twrğan kezde «Qazaqstan» telearnası qazaq tilinde öte jaqsı önimderdi bere bastadı jäne telearnanıñ reytingisi äjeptäuir östi. Alayda, ondağı basşılıqtıñ ornınan ketuine baylanıstı arnanıñ 120 qızmetkeri bir künde jwmıstan ketti. Sonday jağday osıdan eki-üş jıl bwrın «Almatı» telearnasında qaytalandı. Onda da telearnanıñ aqparattıq sayasatına Almatı qalalıq äkimşiligiñ aralasuı saldarınan qırıqtan astam jurnalist telearnanı tastauğa mäjbür boldı. «Almatı» arnası da äjeptäuir wlttıq saraptamalıq bağdarlamalarımen erekşelenetin edi. Bwl ne wlttıq ruhqa degen qarsılıq pa?

– Osı äñgimeni arı qaray örbiter bolsam, sol «Almatı» telearnasındağı oqiğadan keyin, men sonda bas prodyuser bolıp bardım. Sol kezde meniñ tüygenim, qazaq jurnalistikasına orıstildi bilik män bermeydi. Sanaspaydı. Olar tek sayasi nauqan kezinde ğana köñil böledi. Men «Almatı» arnasına barğannan keyin, biraz jobalardı wsındım. Alayda, telearna municipialitetke qarağandıqtan,  tek qana memlekettik tapsırıstardı orındau turalı talap qoydı. Ol degenimiz ne? Qalanıñ tek küngey betin ğana nasihattau, eşqanday sıni aqparatqa jol bermeu. Bwrınğı komanda qalanıñ kommunaldıq qızmetin sınay alatın bolsa, bizge oğan da rwhsat etilmedi. YAğni, telearnanıñ sayasatı äkimniñ tabanınıñ astında qaldı.

– Ötkende bir top feysbuk paydalanuşısı «Euraziya1» arnasın sınğa alıp, onda wlttıq sayasattıñ müldem jürgizilmeytindigi, qazaqtildi bağdarlamalardıñ praym-taymğa qoyılmaytındığı, qoyılğan künniñ özinde ol «Tilder turalı» zañnıñ talaptarın orındamaytındığı turalı, oğan bölinip jatqan qarjınıñ bir böligi salıq töleuşilerdiñ qaltasınan tölenetinin, alayda olardıñ salıq töleuşilerdiñ pikirin eskermey otırğandığın jazğan edi. Sol toptıñ bastamaşısı retinde, jalpı, Qazaqstandağı teleaqparattıq sayasat turalı ne aytar ediñiz?

– «Euraziya» telearnası bwrın Rahat Älievtiñ «Alma-media» holdingine engen edi. Keyin onı memleket qayta satıp aldı. Biraq, elge belgili klannıñ adamdarı osı telearnanıñ basşılıq orındarında qalıp ketti. Oğan sırttan dem beruşiler äli bar. Telearna basşısı S.Kiselev qazaqtildi bağdarlamalardı tünniñ bir uağına qoyadı. Bayqasañız, ol jerde tek orıstildi bağdarlamalardıñ sapasına män beriledi. Qazaq tilinde ilip alarlıq eşteñe tappaysız. Jalpı, kommerciyalıq telearnalarda wlttıñ mwñ-mwqtajı eşkimdi tolğandırmaydı. Onıñ üstine biliktegilerdiñ bäri orıstildi. Olardıñ köñilinen şığatın ögizdi de öltirmes, arbanı da sındırmas bağdarlamalar bolsa jetip jatır. Öytkeni, telearnalarda qazaqtildi bağdarlamalar köbeyip, jwrttıñ bäri qazaqtiline bet bwrıp ketetin bolsa, olardıñ özi tügili qazaq tiline mwrnın şüyirip qaraytın balaları da aş qalatın türi bar.

– Qazirgi qazaq telearnalarınıñ bet-beynesi jayında qısqaşa aytıp ötseñiz…

– Memlekettik telearnalardıñ bağdarlamalarınıñ köbi arzan oyın-külkige qwrılıp ketti. Dañğaza tok-şoulardan körermender jalığıp, mezi bolıp bitti. Andrey Malahovtıñ «Pust' govoryat» sekildi jwrttı jalıqtırmaytın tok-şoular joqtıñ qası. Sosın änşilerden ayaq alıp jürgisiz.

Qazaq telearnalarında sayqımazaqtıñ jwldızı janıp twr. Irbıq-ırbıq qıljaq kimge däri? Telearna basşılarınıñ ruhani deñgeyi sol ğana ma, älde, jastardı jındısüreyge aynaldırudıñ tiimdi täsili me? Mümkin, «äyteuir, efirdi toltırsaq» degen dalbasa ma? Onday bolğan künniñ özinde sapası özgermeytin «Qazaqşa KVN», «Jaydarman» degenderdi NTK, HitTV siyaqtı dañğaza arnalarğa köşiru qajet! Wlttıq arnanıñ wlttıq, memlekettik wstamına mwnday bağdarlamalar layıq emes dep sanaymın. Öz basım, erjetken wldarıma osı sayqımazaqtardı körsetpeymin.
Sayqımazaqtıñ uşıqqanı sonşalıqtı endi «Habarda» «Pälenşeevter», NTKda tağı birdeñe degen komediya men satirağa üş qaynasa sorpası qosılmaytın «komediyalar» qosılıptı. Arzanqol, mağınasız, işi quıs ideologiyamen auızdanğan jastardan erteñ kim ösip şığadı? Olar wlttıq, memlekettik qwndılıqtardı älemdik deñgeyde nasihattap, qorğay ala ma?
Endeşe, mına ekpinimizben – sayqımazaq pen bos qıljaqtı birte-birte wlttıq mädenietimizge aynaldırıp jatqan joqpız ba? Tipti, aşıraq aytsaq – bwl sayqımazaqtardan göri pornografiya körsetken äldeqayda dwrısıraq şığar?! Eñ bolmasa estetikalıq läzzat alamız.Bwnıñ barlığınıñ qazaq halqına ziyanı bolmasa, paydası joq.

Demek, telearnalardıñ bügingi siqın jönge salu üşin, bilikte qazaqtildi buın qalıptasuı kerek.

–Äñgimeñizge rahmet!

Esengül KÄPQIZI

turkystan.kz