اتى اڭىزعا اينالعان بابالار
kerey.kz
اشامايلى بابانىڭ شىن اتى – عالي ەكەن. ونى اكەسى مەن نەمەرە اعالارى اتقا نە اتاننىڭ ەكى وركەشىنىڭ اراسىنا اشاماي ەر سالىپ، سوعان مىنگىزىپ ۇيرەتكەن ەكەن. سوعان بايلانىستى جاس بالا عاليدى جەڭگەلەرى قالجىڭداپ اشامايلى قاينىم دەپ اتاپ، سودان ول اشامايلى اتانىپ كەتەدى.سوندىقتان دا عاليدان تاراعان ۇرپاقتار اشامايلى كەرەي دەپ اتالادى. ول تۋراسىندا ءوزىنىڭ «اتا تەك» داستانىندا قوجابەرگەن جىراۋ بىلاي دەيدى:
اتانعان بابام عالي اشامايلى،
وسىرگەن مىڭداپ تايلاق، قۇنان-تايدى.
سىبىرگە ەرتە كەزدەن قونىستانىپ،
ەل بولىپ ۇرپاقتارى قانات جايدى.
عاليدان (اشامايلىدان) – ءبىر بالا: باعدات باتىر. باعداتتان – ەكى بالا: توبەي، كوبەي.
كەرەيدىڭ باسىم كوپشىلىگى اشامايلىدان تارايدى، ال ازشىلىعى مەركىتتەن تارايدى. اليمۇحاممەد باتىردان – ءۇش بالا: ۋىزبەك، ۋىزباي، ۋىزحان. ۋىزبەكتەن – ەكى بالا: قاناي، جاناي. جاناي تارحاننان – ءبىر بالا: باعىلان بي.
قاراتاي بيعوجين.
باعىلان بي. التىن وردا حاندىعىنداعى مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى. ول توبىل وزەنى بويىن مەكەندەپتى. وباعان وزەنىنىڭ توبىلعا قۇيار جەرىندە باعىلان توعايى، باعىلان تالى، باعىلان قارا سۋى، باعىلان كولى، باعىلان تومارى، باعىلان قىستاۋى، باعىلان شوعى، باعىلان وزەگى دەگەن جەر – سۋ اتتارى بولعان. باعىلان ءباھادۇر قارتايىپ، ءوز ەسىمىمەن اتالاتىن توعايدى مەكەندەيتىن ءوز اۋلىندا اۋىرىپ قايتىس بولىپتى. ونىڭ سۇيەگى توبىل وزەنىنىڭ جارقاباعىنا جەرلەنگەن.
باعىلان ءبيدىڭ بوپاي ەسىمدى ايەلىنەن ارحات، فارحات، سارىمۇرات اتتى ۇلدارى دۇنيەگە كەلەدى. فارحات باتىردىڭ گۇلاندام ەسىمدى ايەلىنەن تاناش، ابباس، ماناس تۋادى. وسى كۇنگى قوستاناي وبلىسىنىڭ مەڭدىقارا، ۇزىنكول اۋداندارىن، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جانە قازاقستاننىڭ باسقا دا جەرلەرىن مەكەندەيتىن اشامايلى كەرەيلەر وسى تاناشتىڭ ۇرپاقتارى. تاناش التىن وردا حاندىعىنىڭ كورنەكتى ادامدارىنىڭ ءبىرى، ادىلقازى بي اتانىپتى. تاناش ءبيدىڭ بالعا، بالتا، ەدىگە اتتى بالالارى باتىر، بي، اسكەر باسى بولعان. باعىلان ءبيدىڭ بەيىتى ورنالاسقان قونىسقا 1734 جىلى جازدا زۆەرينوگولوۆسكى اتتى ساۋدا پۋنكتى سالىندى. ول كەيىن كازاك-ورىس مەكەنىنە اينالعان. وسى كۇنى بۇل مەكەن رەسەي فەدەراتسياسىنا قارايتىن قورعان وبلىسىنىڭ پريتوبول اۋدانىنىڭ ورتالىعى.
1723 جىلى جازدا جوڭعار باسقىنشىلارى باعىلان ءبيدىڭ قونىسىن تارتىپ الىپ، 1734 جىلى جازدا رەسەيگە قارۋ – جاراققا ايىرباستاپتى. ەلىنەن، جەرىنەن ايىرىلعان قازاق قوسىندارى تەك ون جىلدان كەيىن قايتا ورالىپ داستەم سال قاراباسۇلى باسقارعان قول زۆەرينكانى قورشاۋعا الادى. قامال كومەنداتى جانە وسى جەردەگى شىركەۋدىڭ ءدىنباسى كوپەستەردى ۇيىمداستىرىپ، قازاق اسكەرىنىڭ الدىنان ءداستۇر بويىنشا نان مەن تۇز الىپ شىعىپتى. «زۆەرينوگولوۆكا بۇگىننەن باستاپ بەكىنىس تە ەمەس، كازاك-ورىس ستانيتساسى دا ەمەس، قازاق پەن ورىس ساۋدا جاسايتىن بازار، جارمەڭكە ورتالىعى ورنى بولسىن! سوعان كەلىسىم – شارت جاسايىق، دوس بولايىق. جەر-سۋ سىزدەردىكى ەكەنىن مويىندايمىز!»- دەپ تىلەك قويىپتى. بۇعان كەلىسكەن قازاق رۋباسىلارى اسكەرىن كەيىن قايتارىپتى. شارت جاساسىپ، كەلىسىم-شارتقا ەكى جاعى دا قول قويىپتى. داستەم سالدىڭ تالابى بويىنشا بازار قازاق كەنتى مەن ورىس كەنتىنىڭ ارالىعىندا بولاتىن بوپ كورسەتىلەدى. زۆەرينوگولوۆكادا ءتارتىپ ورناتۋ اماندوس ەرمەنۇلى (كوشەبە كەرەي) باستاعان مۇسىلمان جاساعىنا مىندەتتەلىپتى. وسىنىڭ ءبارى شارتتا كورسەتىلگەن.
قاراتاي بيعوجين
تاناش بي. تاناش فارحاتۇلى 1308-1348 جىلدارى ورداباسى بوپ قول باسقارۋمەن، قازى، شورا، ءۋازىر بوپ ەل باسقارىپ، توقتى، وزبەك، جانىبەك حانداردىڭ كەزدەرىندە مەملەكەت قايراتكەرى دارەجەسىنە كوتەرىلىپتى. تاناش تارحاننىڭ ءىنىسى ابباس ءباھادۇر دە التىن وردا حاندىعىندا ۇلكەن اسكەرباسىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، قىزمەت اتقارىپتى.
تاناش جايىندا قوجابەرگەن جىراۋ بىلايشا تولعايدى:
التىن وردا جۇرتىنا
قورعان بولىپ جاسىنان.
سول كەزدەگى حانداردىڭ،
ورىن العان قاسىنان.
تاناش تارحان بابامىز،
ەل قامقورى بولىپتى.
اسكەردى باستاپ ءار كەزدە،
جاپان تۇزدە قونىپتى.
سىبىزعى، كەرنەي تارتتىرىپ،
وتكەرگەن باستان جورىقتى.
توقتى، وزبەك حانداردىڭ
وعان كوڭىلى تولىپتى.
كاپىردىڭ تۋىن قۇلاتقان
باسشىسىن اتىپ سۇلاتقان.
بابامىزدىڭ ىستەرىن،
مۇسىلمان قاۋىم ۇناتقان.
ال سەگىز سەرى شاقشاقۇلى بىلاي دەپ جىرلايدى:
تاناش بي، ابباس، ماناس ايتۋلى ەرلەر،
جۇرت كوسەمى فارحادتىڭ بالاسى ەكەن.
باعىلان ۇلى – فارحادتى كىم دەسەڭىز،
كەزىندە التى الاشتىڭ داناسى ەكەن.
تاناش بي فارحادۇلىنان ون توعىز بالاسى بولعان ەكە.ولار مىنالار: بالعا، بالتا، ەدىگە، ەمەن، ەسەن، اقپان، الپان، امان، قىرىم، قاڭتار، وراق، ورال، ورمان، ساپار، سامارحان، مامىرحان، التاي، كوشەبە (ايشا انادان), تارىشى (ساليماننان). تاناش ءبيدىڭ بايبىشەسى – ايشا بارلاس تۇرىكتەرىنەن شىققان باقىرعاني مىرزانىڭ قىزى ەكەن. تاناش تارحاننىڭ قارا شاڭىراعى ونىڭ ايشا بايبىشەدەن تۋعان كەنجە بالاسى كوشەبە باھادۇردە قالىپتى.
تاناش ءوزىنىڭ ۇلكەن بالاسى بالعاعا ءسىبىر تاتارىنىڭ بەگى اعايىنبەكتىڭ قارىنداسى عاليا سۇلۋدى اپەرەدى. ودان ءازىم ەسىمدى جالعىز ۇل تۋادى. ءازىمنىڭ لاقاپ اتى – سىيبالا ەكەن. كەلە – كەلە ول سيبان اتالىپ كەتىپتى. ونى بالعانىڭ جيەنى ەكەن دەگەن ءسوز جاڭساق پىكىر.
تاناش ءبيدىڭ ورتانشى بالاسى ءارتۇرلى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ىشىنەن ون ءبىر سۇلۋ قىزدى اتاستىرىپ العان ەكەن. ولاردان ول قىرىق جەتى ۇل كورىپتى. وسىلاردان تاراعان ەل بالتا كەرەي اتانعان. (ەرتە ۋاقىتتا ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ بي-باتىرلارى، ءىرى رۋباسىلارى كورشىلەس وزبەك، تۇركمەن، تاجىك، قاراقالپاق، نوعاي، باشقۇرت، قىرعىز، تاتار سياقتى ارىدەن تۋىساتىن تۇرىك حالىقتارىنان قىزدارىن العان).
تاناش ءبيدىڭ دە، ونىڭ بىرنەشە اتا-بابالارىنىڭ دا قۇداي جولىنداعى ادامدار ەكەنى راس (ول داۋلەن ءباھادۇر شەجىرەسىندە ايتىلعان). ەندى تاناشتىڭ بالالارى اللانىڭ اق جولىنداعى ارداگەرلەر ەكەن. ولار دا اتا-بابالارىنىڭ جولىن قۋعان، يسلام ءدىنىنىڭ ۇلكەن ناسيحاتشىسى بولۋمەن قاتار، ءوز جۇرتىنىڭ جەر-سۋىن جاۋدان قورعاپ، سوعىستاردا اسقان ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، حالقىنىڭ العىس راحمەتىن الىپ، كوپشىلىك – مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن كەمەڭگەرلەر ەكەن.
تاناش باباعا كەيىن ءبىر قۇرىلتايدا وزبەك حان مەن ونىڭ ۋازىرلەرى، اسكەرباسىلارى، بەكتەر مەن بيلەر، باتىرلار مەن شورالار، ءدىنباسىلار، ياعني مۋفتي، حازىرەت، يمام، يشان، سوفىلار ونىڭ ەرلىكتەرىن ءبىر اۋىزدان ءادىل باعالاپ، تارحان دەگەن جوعارى دارەجەدەگى قولباسىلىق اتاق بەرگەن ەكەن. وزبەك حاننىڭ ۇلكەن بالاسى جانىبەك حاندى ءاز جانىبەك حان اتانسىن دەپ ۇسىنىس جاساعان تاناش پەن باتىر تۋىستارى ەكەن.
تاناش تارحاننىڭ كىشى ءىنىسى ماناس جاس جىگىت كەزىنەن ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن ەكەن. وكىنىشكە وراي، ءبىر سوعىستا قازا تابادى دا، ونىڭ ارتىندا پەرزەنت قالمايدى. ونىڭ كەلىنشەگى ءساليمان دا تاناش تارحاننىڭ بايبىشەسى ايشانىڭ ەلى – بارلاس تۇرىكتەرىنىڭ قىزى ەكەن. ايشا بايبىشە كىشى قاينىسى ماناس مەرگەن قازا تاپقان سوڭ، ونىڭ جاستاي جەسىر قالعان كەلىنشەگى ءساليماندى ءوز اقساقالى تاناش باھادۇرگە نەكەسىن قيدىرىپ قوسپاق بولىپتى. الايدا تاناش بابا: «مەن ەداۋىر جاسقا كەلدىم. جاس كەلىنشەك العانىم ۇيات بولادى. جاس كىسىلەردىڭ بىرىنە ءساليماندى قوسارسىڭدار!؟»-دەسە، «قارتايعاندا كەلىندەرگە تابا قىلماي، ءوزىمىزدى كۇتەتىن كىسى كەرەك، ءوزىڭ ءساليماندى ال!» – دەپ بايبىشەسى قارت قولباسشىنى كوندىرىپتى.
ءساليمان ۇلكەن قايناعاسى تاناشعا تيگەننەن كەيىن مۇنان جۇكتى بولىپتى. ايى، كۇنى جەتكەن ءساليمان ۇل تاۋىپتى. تاناش پەن ونىڭ باتىر ۇلدارى جورىققا، اۋىل ادامدارى كورشى اۋىلعا قارت ساردار بولىپتى. اۋىل جاستارى، ايەلدەر، بالالار – ءبارى كورشى اۋىلعا كەلىن تۇسكەن تويعا كەتىپ اۋىلدا ادام قالماپتى. قاتتى تولعاتقان ساليماندى قايراتى قايتا قويماعان ايشا انا ءوزى امان-ەسەن بوساندىرىپ الىپتى. وعان قۋانعان ەل اناسى – ايشا جاڭا تۋعان بوبەكتىڭ كىندىگىن ءوزى كەسىپتى.
ايشا بايبىشە جاڭا تۋعان بوبەككە ارناپ توي جاساپتى. سول قۋانىش ۇستىندە ايشا اجە: «تارى ەگىپ جاتقاندا تۋدى، ەسىمى تارىشى بولسىن!» – دەپ، بوبەكتىڭ اتىن ءوزى قويىپتى. سول تويدا بالاعا ات قويۋمەن بىرگە ايشا انا جاس بوبەككە: «عۇمىرىڭ ۇزاق بولسىن، دەنساۋلىعىڭ مىقتى بولسىن، نەسىبەڭ مول بولسىن! باسىڭنان باق، الدىڭنان اس، قولىڭنان داۋلەت كەتپەسىن! ۇرپاعىڭ تارىداي كوپ بولسىن! اللاھۋ اكبار!» – دەپ اق باتاسىن بەرىپتى. اقىرى دۋالى اۋىز، كورەگەن، قاسيەتتى ايشا اجەنىڭ وڭ باتاسىن اللا قابىل ەتىپ، تارىشىنىڭ ۇرپاقتارى كوپ تاراپ، تاناش تارحاننىڭ وزگە ۇلدارىنىڭ ۇرپاقتارىنان الدە قايدا كوپ بولىپتى.
تاناش بي مەن ايشا انا كوپ جاساپتى. تارىشى ءبىر جاسقا كەلگەندە، قارت قايىناعاسى مەن قارت ابىسىنىن كۇتىپ، ولارعا جاقسى قىزمەت ەتكەن ءساليمان ازعانا كۇن اۋىرىپ، دۇنيەدەن ءوتىپتى. اناسىنان جاس قالعان تارىشىنى ايشا اجە ءوز باۋىرىنا الىپ، ۇلكەن نەمەرەلەرىمەن بىرگە ءوسىرىپتى. ءساليماننىڭ ءولىمى جاسى ۇلعايعان ايشا بايبىشەگە قاتتى باتىپتى. اقىرى قارتايىپ اۋىرىپ تاناش تارحان دا دۇنيەدەن ءوتىپتى. ونىڭ اسى بەرىلگەن سوڭ، ءبىر جىلدان كەيىن مۇلدە كارىلىك جەڭگەن ايشا انا دا قايتىس بولىپتى.دۇنيەدەن وتەر الدىندا ايشا اجە ءوزىنىڭ ەڭ كەنجە بالاسى كوشەبە ءباھادۇر مەن ونىڭ ءبىرىنشى ايەلى – بالۋمارجاندى شاقىرىپ الىپ: «مىنا تارىشىم جاس قالىپ بارادى. وسى ۇلىمدى سەن ەكەۋىڭە امانات ەتىپ تاپسىرامىن. مۇنى انا دۇنيەدە ءوز قولدارىڭنان الامىن! ءوز بالالارىڭنان كەم كورمەي ءوسىرىپ، جاقسى تاربيەلەپ تاڭداعان قىزىن اتاستىرىپ اپەرىپ، الدىنا مال سالىپ، وتاۋ ءۇي ەتىپ شىعارعايسىڭدار!»-دەپ وسيەت ەتىپتى.
بالعا، بالتا، ەدىگە، ەمەن، ەسەن، امان تاناش ۇلدارى وزبەك حاننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا التان وردا حاندىعىندا جاس ساردارلار بولىپ اسكەر باسقارىپتى. سودان ولار التىن وردانى وزبەك حاننىڭ بالاسى ءاز جانىبەك باسقارعان كەزدە ورداباسى تارحان دەگەن قولباسىلىق اتاقتارعا يە بولىپ مەملەكەت قايراتكەرى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلىپتى. ولار تۋراسىندا اتاقتى قوجابەرگەن جىراۋ بىلاي دەيدى:
بالعا، بالتا، ەدىگە،
كەرەيدەن شىققان وسىلار.
ماڭايىندا جۇرمەگەن،
ەلدى بۇزعان ماسىلدار.
اللا، ارۋاق، اۋليە،
بابالاردى قورعاعان.
اتتانعاندا جاۋىنا،
كەزى جوق جولى بولماعان.
وزبەك، جانىبەك، بەردىبەك،
بۇلانتەمىر حانداردىڭ.
عاسكەرىن باستاپ ارقاشان،
زارەسىن العان جاۋلاردىڭ.
كاپىردى قىرىپ كۇيرەتكەن،
ءىنىسى مەن ۇلىنا سوعىسۋدى ۇيرەتكەن.
اقوردانى كۇشەيتىپ،
ەسىلام ءدىنىن ورلەتكەن.
مۇفتيلەردى بۇلاردىڭ،
بولعان جوق ءىسى نالىتقان.
سىبىزعىمەن كۇي تارتسا،
دەنەسىن كوپتىڭ بالقىتقان.
ال، جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان تاناش تارحان ۇلدارى جاستارىنىڭ ۇلعايعانىنا قاراماستان، 1362-1380 جىلدارى ماماي حان باسقارعان كەزدە دە، 1381-1391 جىلدارى توقتامىس حان بيلەگەن كەزدە دە التىن وردا حاندىعىنىڭ اسكەرىن باسقارىپتى.1392 جىلدان باستاپ، تاناش ورداباسىنىڭ بالالارى مەن ۇلكەن نەمەرەلەرى ءۇش ءتۇرلى سەبەپپەن قاندى جول ءامىر تەمىرگە قىزمەت ەتۋگە ءماجبۇر بولىپتى. بىرىنشىدەن، تاناش تارحاننىڭ ۇلدارىنىڭ اناسى ايشا اجە بارلاس تۇرىكتەرىنەن شىققاندىقتان، ءامىر تەمىرگە اپا بولىپ ەسەپتەلگەن. ەكىنشىدەن، تاناش بالالارى ءامىر تەمىر تاراپىنان بولاتىن ۇلكەن اپاتتان التى الاشتى امان ساقتاۋ ماقساتىمەن ونىڭ اسكەرباسىلارى بوپ قىزمەت اتقارىپتى. ۇشىنشىدەن، 1392-1394 جىلدارى تاناش ورداباسىنىڭ جاسى ۇلعايعان ۇلدارى مەن نەمەرەلەرى بولاشاق قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋ ءۇشىن اق وردانى دا ءامىر تەمىردىڭ قۇربانعا شالۋىنان ساقتاپ قالۋعا كۇش سالىپتى.
بالعا مەن بالتا زامانىندا ۇلكەن قولباسشى – ءباھادۇر بولسا دا، جاستارى ۇلعايعان شاعىندا ءامىر تەمىر كورەگەننىڭ عاسكەرلەرىن وزدەرىنىڭ باتىر بالالارىنا باسقارتىپ، ەكەۋى سول ساردار ۇلدارىنا اسكەري اقىلشى بوپ ءجۇرىپ، ورىس كنيزدىكتەرىنە جانە توقتامىس حانعا قارسى جورىقتارعا اتتانىپ بارا جاتىپ، جول-جونەكەي وزدەرىنە بۇرىننان تانىس ءوڭىر ۇلىتاۋداعى ەكى وزەننىڭ بويىنا قوسىن قوندىرىپتى. سول جاعالارىنا شاتىرلارىن تىگىپ، اسكەرلەرىن تۇنەتكەن ەكى وزەن سول قول باستاعان ەكى ورداباسى – باھادۇرلەردىڭ ەسىمدەرىمەن بالعا، بالتا وزەندەرى دەپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن اتالادى.
سونىمەن قاتار، جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان اعايىندى ەكى باتىردىڭ سول جەردە تاۋ قويناۋىنداعى جەردىڭ بەتكى قاباتىنان تەمىردى قوپارىپ الىپ، وت جاعىپ بالقىتىپ، ۇستالارعا وزدەرى باستاپ كەلە جاتقان ءامىر تەمىر اسكەرىنە قاجەتتى قارۋ-جاراقتار سوقتىرعان، بولات قورىتقان ورىندارى ساقتالعان. سونداي-اق، اعايىندى بالعا، بالتا، ەدىگە باھادۇرلەردىڭ سول اراداعى ءبىر قاراتاسقا قاشاپ، ەسكى اراب ارپىمەن (حاديمشە): «وسى ارادا وزىمىزگە تۋىس ارعىن-قىپشاق ەلدەرى تۇرادى ەكەن!»-دەپ جانە وزدەرىنىڭ 1392 جىلى جازدىڭ باسىندا ۇلىتاۋعا توقتاپ، جەردىڭ بەتكى قاباتىنداعى تەمىردى قوپارىپ وتقا ورتەپ، سودان بولات قورىتىپ الىپ، قارۋ-جاراقتار سوعىپ الىپ زور ازىرلىكپەن سوعىسقا اتتانعاندارىن، اسكەرلەرىندە قانشا سارباز بولعانىن جازىپ قالدىرىپتى (داۋلەن باتىر شەجىرەسىندە ايتىلعان).
داۋلەن ءباھادۇر تاۋزارۇلىنىڭ شەجىرەسىن ءوز تۇسىندا ۇرپاقتارى قوسىپ جازۋ ارقىلى تولىقتىرعان. سەگىز سەرى باھرامۇلى باتىر-اقىن كوزىنىڭ تىرىسىندە جوعارىداعى ەلدەن-ەلگە تاراتقان ەكەن. سەگىز سەرى ايتقان سول جازۋدى كەڭەس داۋىرىندە لەنينگرادتان كەلگەن ارحەولوگتار تاستان قيىپ اكەتىپتى.
جوعارىدا اتالمىش تاستاعى حاديمشە جازۋدى وقىعان قازاقتىڭ دۇنيە جۇزىنە اتاعى قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ (1899-1964ج.ج.) جەرگىلىكتى قازاقتارعا: «مىنا جازۋدى جازعان اسكەرباسى – باھادۇرلەر ءوزىمىزدىڭ ورتا جۇزگە جاتاتىن قازىرگى كەرەي اعايىنداردىڭ ارعى بالالارى: بالعا، بالتا تاناش بي ۇلدارى ەكەن. ال، ۇلىتاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىندا جاتقان سولاردىڭ تۋعان ءىنىسى - ەر ەدىگە!»-دەپتى. سول ءسوزدى ەستىگەن كىسىلەردىڭ ءبىرى تاي تىلەگەنۇلى قاريا 1920 جىلى جازدا جيىرما جاسىندا (ق.ي.ساتباەۆقا جولىقپاي تۇرعاندا) سول ۇلىتاۋدا قارا تاسقا قاشاپ جازعان (ەسكى اراب ارىپىمەن) بالعا، بالتا باھادۇرلەردىڭ جازۋلارىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ العان ەكەن. سونى جەرگىلىكتى جەزدى اۋداندىق گازەتىنە جاريالاتپاق بولىپ جۇرگەنىن دە ەستىدىك. تاي تىلەگەنۇلى اقساقال (ەلى باعانالى نايمان) بەرتىنگە دەيىن ءومىر ءسۇردى.
تاناش ورداباسىنىڭ ءۇشىنشى بالاسى ەر ەدىگە دە ءامىر تەمىردىڭ اسكەرىنىڭ ءبىر بولىگىن باسقارىپ، ورىس كنيازدارىنا جانە توقتامىس حانعا قارسى اتتانىپ، 1394 جىلى جازدىڭ باسىندا وزىمەن اتتاس ءارى بولە نوعاي ەدىگە ءبيدىڭ اسكەرىمەن تىزە قوسىپ سوعىسىپ، توقتامىستىڭ اسكەرىن جەڭىپ ءارى ونى تاقتان قۇلاتۋعا ۇلەس قوسادى. بىراق قازاق باتىرى ەر ەدىگە تاناش تارحانۇلى جەتسە دە، وتە اۋىر جارالانىپتى. ونى جولداستارى تۋعان جەرى-باتىس سىبىرگە ەمەس، سامارقاندقا اپارىپ ەمدەتكەن بولىپتى. ءسويتىپ، ولار تورعاي ولكەسىندەگى حان شابىلعان دەگەن وزەننىڭ بويىنا جەتىپ، قوسىن قوندىرعاندا نايزاعا سالىپ اكەلە جاتقان قولباسشى-باتىر ەدىگە تاناشۇلى قاتتى السىرەپتى. سوندا ول نوكەرلەرىنە: «مەن ەندى ادام قاتارىنا قوسىلا المايمىن. مەنى نەدە بولسا، ۇلىتاۋعا جەتكىزىڭدەر. ودان ءارى اپارۋعا جاراماسپىن. مەندە پەرزەنت جوق ەدى. تىم بولماسا ەل ەسىندە اتىم قالسىن. ماعان جاساعان جاقسىلىقتارىڭ اللادان قايتسىن! ماعان جاقسىلىق جاساساڭدار، اقىرىنا دەيىن جاساڭدار! ولاي-بۇلاي بوپ كەتسەم، سۇيەگىمدى ۇلىتاۋدىڭ بيىك شىڭىنا اپارىپ جەرلەڭدەر!؟» – دەپ، وسيەت ەتىپتى.
قالىڭ اسكەر ءوز قولباسشىسى ەر ەدىگەنى نايزاعا سالىپ الىپ، ۇلىتاۋدىڭ بوكتەرىنە جەتىپ توقتايدى. سول بوكتەردە دەم الىپ، ات تىنىقتىرىپتى. سول جەردە ەدىگە ءباھادۇر تاناشۇلى نوكەرلەرىمەن ارىزداسىپ قوشتاسىپ، دۇنيەدەن ءوتىپتى. تاناشۇلى سارداردى ءوز وسيەتى بويىنشا ساربازدارى ۇلىتاۋدىڭ بيىك شىڭىنا جەرلەيدى. سول كۇننەن باستاپ، ۇلىتاۋدىڭ ەڭ بيىگى ەدىگە شىڭى دەپ اتالادى. بىراق بۇل قازاقتىڭ ەر ەدىگەسىن، ونىمەن ءارى بولە، ءارى زامانداس، ءارى جورىقتاس جولداس، نوعاي حالقىنىڭ ماڭعىت تايپاسىنان شىققان، توقتامىس حاندى تاقتان قۇلاتقان ەدىگە بي قۇتتىباباۇلىمەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. ەدىگە بي قۇتتىباباۇلىنىڭ سۇيەگى جايىق وزەنى بويىنداعى سارايشىق شاھارى ماڭىنداعى مۇسىلمان زيراتىنا جەرلەنگەنىن ەستەن شىعارمايىق، اعايىن!
قاراتاي بيعوجين
المامبەت بي كوشەبەنىڭ جاۋعاشتى اتتى بالاسىنان تاراعان ۇرپاق. جاۋعاشتىدان المامبەت بي ۇيپالاقسوفىۇلىنا دەيىن ءبىر-ءبىر اتادان عانا بوپ جاۋعاشتى ۇرپاعى وسپەي كەلسە دە، المامبەت ءبيدىڭ جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان ءتورت ايەلىنەن تۋعان ون ءۇش بالاسىنان ەداۋىر ۇرپاق تاراپ، ولار بىرتە-بىرتە ءوسىپ-ءونىپ، كوپ اۋىل بوپ، حح عاسىردىڭ باس كەزىندە رۋلى ەلگە اينالىپتى. كوشەبەنىڭ بىرنەشە بالاسىنان تاراعان ۇرپاقتار كەيىن قۇراما كوشەبە دەپ اتالعان، سونىڭ ىشىندەگى بەلدى اتانىڭ ءبىرى المامبەت كەرەي ەكەن.
ءۇي وزەنىنىڭ توبىل وزەنىنە قۇيار جەرىندە 1675 – قويان جىلى دۇنيەگە كەلىپ، سول تۋعان جەرىندە توقسان تورتكە قاراعان جاسىندا قايتىس بولىپتى. ول قوجابەرگەن جىراۋ تولىباي سىنشىۇلىنا (1663-1763 ج.ج.) شاكىرت بولىپ، ودان ۇلگى-ونەگە العان ەكەن.
المامبەت ءبيدىڭ ايبيكە بايبىشەدەن ايباس، مايباس، تايماس، اقداۋلەت قولاڭ بايبىشەدەن بايداۋلەت، جانداۋلەت، بۇزاۋباي، وتەباي، سۋسار بايبىشەدەن بوستانبەك، قوستانبەك، ۇسەنباي، سۇلۋ شەشەيدەن تولىباي، قاراباتىر اتتى بالالار تۋعان.
قاراتاي بيعوجين
پىكىر قالدىرۋ