Atı añızğa aynalğan babalar
kerey.kz
Aşamaylı babanıñ şın atı – Ğali eken. Onı äkesi men nemere ağaları atqa ne atannıñ eki örkeşiniñ arasına aşamay er salıp, soğan mingizip üyretken eken. Soğan baylanıstı jas bala Ğalidı jeñgeleri qaljıñdap Aşamaylı qaynım dep atap, sodan ol Aşamaylı atanıp ketedi.Sondıqtan da Ğalidan tarağan wrpaqtar Aşamaylı Kerey dep ataladı. Ol turasında öziniñ «Ata tek» dastanında Qojabergen jırau bılay deydi:
Atanğan babam Ğali Aşamaylı,
Ösirgen mıñdap taylaq, qwnan-taydı.
Sibirge erte kezden qonıstanıp,
El bolıp wrpaqtarı qanat jaydı.
Ğalidan (Aşamaylıdan) – bir bala: Bağdat batır. Bağdattan – eki bala: Töbey, Köbey.
Kereydiñ basım köpşiligi Aşamaylıdan taraydı, al azşılığı Merkitten taraydı. Älimwhammed batırdan – üş bala: Uızbek, Uızbay, Uızhan. Uızbekten – eki bala: Qanay, Janay. Janay tarhannan – bir bala: Bağılan bi.
Qaratay Biğojin.
Bağılan bi. Altın Orda handığındağı memleket qayratkerleriniñ biri. Ol Tobıl özeni boyın mekendepti. Obağan özeniniñ Tobılğa qwyar jerinde Bağılan toğayı, Bağılan talı, Bağılan qara suı, Bağılan köli, Bağılan tomarı, Bağılan qıstauı, Bağılan şoğı, Bağılan özegi degen jer – su attarı bolğan. Bağılan bahadür qartayıp, öz esimimen atalatın toğaydı mekendeytin öz aulında auırıp qaytıs bolıptı. Onıñ süyegi Tobıl özeniniñ jarqabağına jerlengen.
Bağılan bidiñ Bopay esimdi äyelinen Arhat, Farhat, Sarımwrat attı wldarı düniege keledi. Farhat batırdıñ Gülandam esimdi äyelinen Tanaş, Abbas, Manas tuadı. Osı küngi Qostanay oblısınıñ Meñdiqara, Wzınköl audandarın, Soltüstik Qazaqstan oblısınıñ jäne Qazaqstannıñ basqa da jerlerin mekendeytin Aşamaylı Kereyler osı Tanaştıñ wrpaqtarı. Tanaş Altın Orda handığınıñ körnekti adamdarınıñ biri, ädilqazı bi atanıptı. Tanaş bidiñ Balğa, Balta, Edige attı balaları batır, bi, äsker bası bolğan. Bağılan bidiñ beyiti ornalasqan qonısqa 1734 jılı jazda Zverinogolovski attı sauda punkti salındı. Ol keyin kazak-orıs mekenine aynalğan. Osı küni bwl meken Resey Federaciyasına qaraytın Qorğan oblısınıñ Pritobol audanınıñ ortalığı.
1723 jılı jazda joñğar basqınşıları Bağılan bidiñ qonısın tartıp alıp, 1734 jılı jazda Reseyge qaru – jaraqqa ayırbastaptı. Elinen, jerinen ayırılğan qazaq qosındarı tek on jıldan keyin qayta oralıp Dästem Sal Qarabaswlı basqarğan qol Zverinkanı qorşauğa aladı. Qamal komendatı jäne osı jerdegi şirkeudiñ dinbası köpesterdi wyımdastırıp, qazaq äskeriniñ aldınan dästür boyınşa nan men twz alıp şığıptı. «Zverinogolovka büginnen bastap bekinis te emes, kazak-orıs stanicası da emes, qazaq pen orıs sauda jasaytın bazar, järmeñke ortalığı ornı bolsın! Soğan kelisim – şart jasayıq, dos bolayıq. Jer-su sizderdiki ekenin moyındaymız!»- dep tilek qoyıptı. Bwğan kelisken qazaq rubasıları äskerin keyin qaytarıptı. Şart jasasıp, kelisim-şartqa eki jağı da qol qoyıptı. Dästem saldıñ talabı boyınşa bazar qazaq kenti men orıs kentiniñ aralığında bolatın bop körsetiledi. Zverinogolovkada tärtip ornatu Amandos Ermenwlı (Köşebe kerey) bastağan mwsılman jasağına mindettelipti. Osınıñ bäri şartta körsetilgen.
Qaratay Biğojin
Tanaş bi. Tanaş Farhatwlı 1308-1348 jıldarı ordabası bop qol basqarumen, qazı, şora, uäzir bop el basqarıp, Toqtı, Özbek, Jänibek handardıñ kezderinde memleket qayratkeri därejesine köterilipti. Tanaş tarhannıñ inisi Abbas bahadür de Altın orda handığında ülken äskerbasılardıñ biri bolıp, qızmet atqarıptı.
Tanaş jayında Qojabergen jırau bılayşa tolğaydı:
Altın Orda jwrtına
Qorğan bolıp jasınan.
Sol kezdegi handardıñ,
Orın alğan qasınan.
Tanaş tarhan babamız,
El qamqorı bolıptı.
Äskerdi bastap är kezde,
Japan tüzde qonıptı.
Sıbızğı, kerney tarttırıp,
Ötkergen bastan jorıqtı.
Toqtı, Özbek handardıñ
Oğan köñili tolıptı.
Käpirdiñ tuın qwlatqan
Basşısın atıp swlatqan.
Babamızdıñ isterin,
Mwsılman qauım wnatqan.
Al Segiz seri Şaqşaqwlı bılay dep jırlaydı:
Tanaş bi, Abbas, Manas aytulı erler,
Jwrt kösemi Farhadtıñ balası eken.
Bağılan wlı – Farhadtı kim deseñiz,
Kezinde Altı Alaştıñ danası eken.
Tanaş bi Farhadwlınan on toğız balası bolğan eke.Olar mınalar: Balğa, Balta, Edige, Emen, Esen, Aqpan, Alpan, Aman, Qırım, Qañtar, Oraq, Oral, Orman, Sapar, Samarhan, Mamırhan, Altay, Köşebe (Ayşa anadan), Tarışı (Salimannan). Tanaş bidiñ bäybişesi – Ayşa Barlas türikterinen şıqqan Baqırğani mırzanıñ qızı eken. Tanaş tarhannıñ qara şañırağı onıñ Ayşa bäybişeden tuğan kenje balası Köşebe bahadürde qalıptı.
Tanaş öziniñ ülken balası Balğağa Sibir tatarınıñ begi Ağayınbektiñ qarındası Ğaliya swludı äperedi. Odan Äzim esimdi jalğız wl tuadı. Äzimniñ laqap atı – Sıybala eken. Kele – kele ol Siban atalıp ketipti. Onı Balğanıñ jieni eken degen söz jañsaq pikir.
Tanaş bidiñ ortanşı balası ärtürli mwsılman halıqtarınıñ işinen on bir swlu qızdı atastırıp alğan eken. Olardan ol qırıq jeti wl köripti. Osılardan tarağan el Balta Kerey atanğan. (Erte uaqıtta ömir sürgen qazaqtıñ bi-batırları, iri rubasıları körşiles özbek, türkmen, täjik, qaraqalpaq, noğay, başqwrt, qırğız, tatar siyaqtı äriden tuısatın türik halıqtarınan qızdarın alğan).
Tanaş bidiñ de, onıñ birneşe ata-babalarınıñ da qwday jolındağı adamdar ekeni ras (Ol Däulen bahadür şejiresinde aytılğan). Endi Tanaştıñ balaları Allanıñ aq jolındağı ardagerler eken. Olar da ata-babalarınıñ jolın quğan, islam dininiñ ülken nasihatşısı bolumen qatar, öz jwrtınıñ jer-suın jaudan qorğap, soğıstarda asqan erliktiñ ülgisin körsetip, halqınıñ alğıs rahmetin alıp, köpşilik – mwsılman qauımınıñ süyispenşiligine bölengen kemeñgerler eken.
Tanaş babağa keyin bir qwrıltayda Özbek han men onıñ uäzirleri, äskerbasıları, bekter men biler, batırlar men şoralar, dinbasılar, yağni mufti, haziret, imam, işan, sofılar onıñ erlikterin bir auızdan ädil bağalap, tarhan degen joğarı därejedegi qolbasılıq ataq bergen eken. Özbek hannıñ ülken balası Jänibek handı Äz Jänibek han atansın dep wsınıs jasağan Tanaş pen batır tuıstarı eken.
Tanaş tarhannıñ kişi inisi Manas jas jigit kezinen erligimen közge tüsken eken. Ökinişke oray, bir soğısta qaza tabadı da, onıñ artında perzent qalmaydı. Onıñ kelinşegi Säliman da Tanaş tarhannıñ bäybişesi Ayşanıñ eli – barlas türikteriniñ qızı eken. Ayşa bäybişe kişi qaynısı Manas mergen qaza tapqan soñ, onıñ jastay jesir qalğan kelinşegi Sälimandı öz aqsaqalı Tanaş bahadürge nekesin qidırıp qospaq bolıptı. Alayda Tanaş baba: «Men edäuir jasqa keldim. Jas kelinşek alğanım wyat boladı. Jas kisilerdiñ birine Sälimandı qosarsıñdar!?»-dese, «Qartayğanda kelinderge taba qılmay, özimizdi kütetin kisi kerek, öziñ Sälimandı al!» – dep bäybişesi qart qolbasşını köndiripti.
Säliman ülken qaynağası Tanaşğa tigennen keyin mwnan jükti bolıptı. Ayı, küni jetken Säliman wl tauıptı. Tanaş pen onıñ batır wldarı jorıqqa, auıl adamdarı körşi auılğa Qart sardar bolıptı. Auıl jastarı, äyelder, balalar – bäri körşi auılğa kelin tüsken toyğa ketip auılda adam qalmaptı. Qattı tolğatqan Salimandı qayratı qayta qoymağan Ayşa ana özi aman-esen bosandırıp alıptı. Oğan quanğan el anası – Ayşa jaña tuğan böbektiñ kindigin özi kesipti.
Ayşa bäybişe jaña tuğan böbekke arnap toy jasaptı. Sol quanış üstinde Ayşa äje: «Tarı egip jatqanda tudı, esimi Tarışı bolsın!» – dep, böbektiñ atın özi qoyıptı. Sol toyda balağa at qoyumen birge Ayşa ana jas böbekke: «Ğwmırıñ wzaq bolsın, densaulığıñ mıqtı bolsın, nesibeñ mol bolsın! Basıñnan baq, aldıñnan as, qolıñnan däulet ketpesin! Wrpağıñ tarıday köp bolsın! Allahu Äkbar!» – dep aq batasın beripti. Aqırı dualı auız, köregen, qasietti Ayşa äjeniñ oñ batasın Alla qabıl etip, Tarışınıñ wrpaqtarı köp tarap, Tanaş tarhannıñ özge wldarınıñ wrpaqtarınan älde qayda köp bolıptı.
Tanaş bi men Ayşa ana köp jasaptı. Tarışı bir jasqa kelgende, qart qayınağası men qart abısının kütip, olarğa jaqsı qızmet etken Säliman azğana kün auırıp, dünieden ötipti. Anasınan jas qalğan Tarışını Ayşa äje öz bauırına alıp, ülken nemerelerimen birge ösiripti. Sälimannıñ ölimi jası wlğayğan Ayşa bäybişege qattı batıptı. Aqırı qartayıp auırıp Tanaş tarhan da dünieden ötipti. Onıñ ası berilgen soñ, bir jıldan keyin mülde kärilik jeñgen Ayşa ana da qaytıs bolıptı.Dünieden öter aldında Ayşa äje öziniñ eñ kenje balası Köşebe bahadür men onıñ birinşi äyeli – Balumarjandı şaqırıp alıp: «mına Tarışım jas qalıp baradı. Osı wlımdı sen ekeuiñe amanat etip tapsıramın. Mwnı ana düniede öz qoldarıñnan alamın! Öz balalarıñnan kem körmey ösirip, jaqsı tärbielep tañdağan qızın atastırıp äperip, aldına mal salıp, otau üy etip şığarğaysıñdar!»-dep ösiet etipti.
Balğa, Balta, Edige, Emen, Esen, Aman Tanaş wldarı Özbek hannıñ ömiriniñ soñğı jıldarında Altan orda handığında jas Sardarlar bolıp äsker basqarıptı. Sodan olar Altın ordanı Özbek hannıñ balası Äz Jänibek basqarğan kezde Ordabası tarhan degen qolbasılıq ataqtarğa ie bolıp memleket qayratkeri därejesine deyin köterilipti. Olar turasında ataqtı Qojabergen jırau bılay deydi:
Balğa, Balta, Edige,
Kereyden şıqqan osılar.
Mañayında jürmegen,
Eldi bwzğan masıldar.
Alla, aruaq, äulie,
Babalardı qorğağan.
Attanğanda jauına,
Kezi joq jolı bolmağan.
Özbek, Jänibek, Berdibek,
Bwlantemir handardıñ.
Ğaskerin bastap ärqaşan,
Zäresin alğan jaulardıñ.
Käpirdi qırıp küyretken,
İnisi men wlına soğısudı üyretken.
Aqordanı küşeytip,
Esiläm dinin örletken.
Müftilerdi bwlardıñ,
Bolğan joq isi nalıtqan.
Sıbızğımen küy tartsa,
Denesin köptiñ balqıtqan.
Al, joğarıda esimderi atalğan Tanaş tarhan wldarı jastarınıñ wlğayğanına qaramastan, 1362-1380 jıldarı Mamay han basqarğan kezde de, 1381-1391 jıldarı Toqtamıs han bilegen kezde de Altın Orda handığınıñ äskerin basqarıptı.1392 jıldan bastap, Tanaş ordabasınıñ balaları men ülken nemereleri üş türli sebeppen qandı jol Ämir Temirge qızmet etuge mäjbür bolıptı. Birinşiden, Tanaş tarhannıñ wldarınıñ anası Ayşa äje barlas türikterinen şıqqandıqtan, Ämir Temirge apa bolıp eseptelgen. Ekinşiden, Tanaş balaları Ämir Temir tarapınan bolatın ülken apattan Altı Alaştı aman saqtau maqsatımen onıñ äskerbasıları bop qızmet atqarıptı. Üşinşiden, 1392-1394 jıldarı Tanaş ordabasınıñ jası wlğayğan wldarı men nemereleri bolaşaq qazaq handığınıñ negizin qalau üşin Aq ordanı da Ämir Temirdiñ qwrbanğa şaluınan saqtap qaluğa küş salıptı.
Balğa men Balta zamanında ülken qolbasşı – bahadür bolsa da, jastarı wlğayğan şağında Ämir Temir köregenniñ ğaskerlerin özderiniñ batır balalarına basqartıp, ekeui sol Sardar wldarına äskeri aqılşı bop jürip, orıs knizdikterine jäne Toqtamıs hanğa qarsı jorıqtarğa attanıp bara jatıp, jol-jönekey özderine bwrınnan tanıs öñir Wlıtaudağı eki özenniñ boyına qosın qondırıptı. Sol jağalarına şatırların tigip, äskerlerin tünetken eki özen sol qol bastağan eki ordabası – bahadürlerdiñ esimderimen Balğa, Balta özenderi dep küni büginge deyin ataladı.
Sonımen qatar, joğarıda esimderi atalğan ağayındı eki batırdıñ sol jerde tau qoynauındağı jerdiñ betki qabatınan temirdi qoparıp alıp, ot jağıp balqıtıp, wstalarğa özderi bastap kele jatqan Ämir Temir äskerine qajetti qaru-jaraqtar soqtırğan, bolat qorıtqan orındarı saqtalğan. Sonday-aq, ağayındı Balğa, Balta, Edige bahadürlerdiñ sol aradağı bir qaratasqa qaşap, eski arab ärpimen (hadimşe): «Osı arada özimizge tuıs arğın-qıpşaq elderi twradı eken!»-dep jäne özderiniñ 1392 jılı jazdıñ basında Wlıtauğa toqtap, jerdiñ betki qabatındağı temirdi qoparıp otqa örtep, sodan bolat qorıtıp alıp, qaru-jaraqtar soğıp alıp zor äzirlikpen soğısqa attanğandarın, äskerlerinde qanşa sarbaz bolğanın jazıp qaldırıptı (Däulen batır şejiresinde aytılğan).
Däulen bahadür Tauzarwlınıñ şejiresin öz twsında wrpaqtarı qosıp jazu arqılı tolıqtırğan. Segiz seri Bahramwlı batır-aqın köziniñ tirisinde joğarıdağı elden-elge taratqan eken. Segiz seri aytqan sol jazudı Keñes däuirinde Leningradtan kelgen arheologtar tastan qiıp äketipti.
Joğarıda atalmış tastağı hadimşe jazudı oqığan qazaqtıñ dünie jüzine atağı Qanış Imantaywlı Sätbaev (1899-1964j.j.) jergilikti qazaqtarğa: «Mına jazudı jazğan äskerbası – bahadürler özimizdiñ orta jüzge jatatın qazirgi Kerey ağayındardıñ arğı balaları: Balğa, Balta Tanaş bi wldarı eken. Al, Wlıtaudıñ eñ biik şıñında jatqan solardıñ tuğan inisi - Er Edige!»-depti. Sol sözdi estigen kisilerdiñ biri Tay Tilegenwlı qariya 1920 jılı jazda jiırma jasında (Q.I.Sätbaevqa jolıqpay twrğanda) sol Wlıtauda qara tasqa qaşap jazğan (eski arab äripimen) Balğa, Balta bahadürlerdiñ jazuların qağaz betine tüsirip alğan eken. Sonı jergilikti Jezdi audandıq gazetine jariyalatpaq bolıp jürgenin de estidik. Tay Tilegenwlı aqsaqal (eli Bağanalı Nayman) bertinge deyin ömir sürdi.
Tanaş ordabasınıñ üşinşi balası Er Edige de Ämir Temirdiñ äskeriniñ bir böligin basqarıp, orıs knyaz'darına jäne Toqtamıs hanğa qarsı attanıp, 1394 jılı jazdıñ basında özimen attas äri böle Noğay Edige bidiñ äskerimen tize qosıp soğısıp, Toqtamıstıñ äskerin jeñip äri onı taqtan qwlatuğa üles qosadı. Biraq qazaq batırı Er Edige Tanaş tarhanwlı jetse de, öte auır jaralanıptı. Onı joldastarı tuğan jeri-batıs Sibirge emes, Samarqandqa aparıp emdetken bolıptı. Söytip, olar Torğay ölkesindegi Han şabılğan degen özenniñ boyına jetip, qosın qondırğanda nayzağa salıp äkele jatqan qolbasşı-batır Edige Tanaşwlı qattı älsirepti. Sonda ol nökerlerine: «Men endi adam qatarına qosıla almaymın. Meni nede bolsa, Wlıtauğa jetkiziñder. Odan äri aparuğa jaramaspın. Mende perzent joq edi. Tım bolmasa el esinde atım qalsın. Mağan jasağan jaqsılıqtarıñ Alladan qaytsın! Mağan jaqsılıq jasasañdar, aqırına deyin jasañdar! Olay-bwlay bop ketsem, süyegimdi Wlıtaudıñ biik şıñına aparıp jerleñder!?» – dep, ösiet etipti.
Qalıñ äsker öz qolbasşısı Er Edigeni nayzağa salıp alıp, Wlıtaudıñ bökterine jetip toqtaydı. Sol bökterde dem alıp, at tınıqtırıptı. Sol jerde Edige bahadür Tanaşwlı nökerlerimen arızdasıp qoştasıp, dünieden ötipti. Tanaşwlı sardardı öz ösieti boyınşa sarbazdarı Wlıtaudıñ biik şıñına jerleydi. Sol künnen bastap, Wlıtaudıñ eñ biigi Edige şıñı dep ataladı. Biraq bwl qazaqtıñ Er Edigesin, onımen äri böle, äri zamandas, äri jorıqtas joldas, noğay halqınıñ Mañğıt taypasınan şıqqan, Toqtamıs handı taqtan qwlatqan Edige bi Qwttıbabawlımen şatastıruğa bolmaydı. Edige bi Qwttıbabawlınıñ süyegi Jayıq özeni boyındağı Sarayşıq şaharı mañındağı mwsılman ziratına jerlengenin esten şığarmayıq, ağayın!
Qaratay Biğojin
Älmämbet bi Köşebeniñ Jauğaştı attı balasınan tarağan wrpaq. Jauğaştıdan Älmämbet bi Wypalaqsofıwlına deyin bir-bir atadan ğana bop Jauğaştı wrpağı öspey kelse de, Älmämbet bidiñ joğarıda esimderi atalğan tört äyelinen tuğan on üş balasınan edäuir wrpaq tarap, olar birte-birte ösip-önip, köp auıl bop, HH ğasırdıñ bas kezinde rulı elge aynalıptı. Köşebeniñ birneşe balasınan tarağan wrpaqtar keyin Qwrama Köşebe dep atalğan, sonıñ işindegi beldi atanıñ biri Älmämbet Kerey eken.
Üy özeniniñ Tobıl özenine qwyar jerinde 1675 – qoyan jılı düniege kelip, sol tuğan jerinde toqsan törtke qarağan jasında qaytıs bolıptı. Ol Qojabergen jırau Tolıbay Sınşıwlına (1663-1763 j.j.) şäkirt bolıp, odan ülgi-önege alğan eken.
Älmämbet bidiñ Aybike bäybişeden Aybas, Maybas, Taymas, Aqdäulet Qolañ bäybişeden Baydäulet, Jandäulet, Bwzaubay, Ötebay, Susar bäybişeden Bostanbek, Qostanbek, Üsenbay, Swlu şeşeyden Tolıbay, Qarabatır attı balalar tuğan.
Qaratay Biğojin
Pikir qaldıru