1980-جىلى جازىلعان ماقالا

نىعىمەت مىڭجاني جولداستىڭ بۇل ەڭبەگى قازاق حالقىنىڭ تاريحي ءومىرىن حانزۋ حالقىنا، تاعى باسقا ۇلتتارعا تانىستىرۋ ماقساتىندا 1980 – جىلى جازىلعان بولاتىن. كەيىنگى كەزدە حانزۋ تىلىنە اۋدارىلىپ، «شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى زەرتتەۋ» جۋرنالىندا جاريالانعان.

بۇل ەڭبەكتە قازاق حالقىنىڭ تاريحى، ادەت – عۇرپى، مادەنيەتى، شارۋاشىلىق كۇيى، اسەمونەرى، ت.ب. ىقشامدى باياندالعان. كوپ جايتتەر وقىرماندارىمىزعا تۇسىنىكتى بولا تۇرسا دا، كەيىنگى قاۋىمدارىمىزعا ساۋاتتىق كومەگى بولار دەگەن ۇمىتتە جاريالانىپ وتىر.

قازاق حالقىنىڭ تايحي جاعدايى ءجايىندا

 قازاق − ۇزاق تاريحى بار ۇلت. قازاق حالقى – ەرتە زاماندا ورتا ازيانى مەكەن ەتكەن تۇركى تىلدەس رۋ – تايپالار مەن تايپالىق وداقتاردان قۇرالعان، ولار: ءۇيسىن، قاڭلى، دۋلات، جالايىر، ارعىن، نايمان، كەرەي، ۋاق، قوڭىرات، قىپشاق، الشىن، قارلىق، سارى ءۇيسىن  (تۇركەش) ، تاعى باسقالار.

ەجەلگى گرەك اۆتورلارى مەن پارسىنىڭ سىنا جازۋ ەستەلىكتەرىنىڭ بايانداۋىنا قاراعاندا: زامانىمىزعا دەيىنگى 4-7 – عاسىردا ورتا ازيادا «ساق» دەپ اتالعنا كوشپەندى تايپالار جاساعان. وسى ساقتاردىڭ «شوشاق توبەلى تىماق كيەتىن ساق»  («Tigarahawd sak»)  دەپ اتالعان ءبىر ءبولىمىنىڭ نەگىزگى ءورىس – قونىس– ىلە القابى مەن جەتىسۋ ءوڭىرى بولعان.

زامانىمىزعا دەيىنگى 3- عاسىرلاردا، بۇرىن ساقتار مەكەندەگەن جەرلەردە ءۇش ءىرى تايپالىق وداق جارىققا شىققان، بۇلار: ۇيسىندەردىڭ، قاڭلىلاردىڭ جانە يانسالاردىڭ  (الانداردىڭ ياكي الشىنداردىڭ)  تايپالىق وداقتارى ەدى. بۇل وداقتاردىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى بۇرىن بۇل ءوڭىردى مەكەن ەتكەن ساق تايپالارى وسى وداقتارعا قاتناسىپ، سولاردىڭ اتىمەن اتالاتىن بولدى. ەلىمىزدىڭ ەجەلگى «حان جىلناماسىندا»: «…ۇيسىندەردىڭ ىشىندە ساقتار دا، ۇلى يۇزىلەر دە بار»① دەپ جازىلعان.

قازاق حالقىنىڭ ارعى تەگى بولعان ەجەلگى ۇيسىندەر، ەلىمىزدىڭ ورتا ويپاتىمەن قويان قولتىق ساياسي، ىقتىسادي جانە مادەني قارىم – قاتىناس جاساعان. جۇڭگونىڭ تاريحي دەرەكتەرىندە باياندالۋىنا قاراعاندا، ۇيسىندەر باتىس حان داۋىرىندە تيانشاننىڭ تەرىسكەيىندەگى ەڭ كۇشتى ەل ەدى. «ءۇيسىن ەلىنىڭ جان سانى 120 مىڭ ءتۇتىن، 630 مىڭ ادام، 188 مىڭ 800 اتتى اسكەرى بولعان»② بۇل ءوز زامانىنىڭ تۇرعىسىمەن ولشەگەندە وراسان ۇلكەن كۇش ەدى. سوندىقتان دا حان ديناستياسىنىڭ پاتشاسى حان ۋدي ۇيسىندەرمەن وداق جاساسىپ ورتاق جاۋعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋگە مەيلىنشە ءمان بەرگەن. ءسويتىپ، بۇلار باتىس جانە شىعىس حان داۋىرلەرىندە 400 جىلدىق تاتۋ – ءتاتتى دوستىق قارىم – قاتىناس ورناتقان. باتىس پەن شىعىس اراسىنداعى «ۇلى جىبەك جولىن» اشۋعا جانە قورعاۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان.

قازاق تايپالارى 8-9- عاسىرلاردا باتىس تۇرىكتىڭ قۇرامىندا بولدى. باتىس تۇرىكتىڭ نەگىزگى ورتالىعى جەتىسۋ ەدى. وعان قاراعان نەگىزگى حالىق – ءۇيسىن، قاڭلى، دۋلات، نۇشبە، قارلىق، تۇركەش، تاعى باسقالار بولدى. 8- عاسىردا باتىس تۇرىكتىڭ ۇستەمدىگى قۇلادى، 8-,10- عاسىرلاردا قازاق تايپالارىنا تۇركەش جانە قارلىق اسكەري فەودال شونجارلارى ۇستەمدىك ەتتى. تۇركەشتەر مەن قارلىقتاردىڭ نەگىزگى ورتالىعى دا «ۇيسىندەردىڭ اتا مەكەنى»- ىلە القابى مەن جەتىسۋ بولدى. مىنە وسى داۋىردە قازاق تايپالارى ءوز الدىنا جەكە حالىق بولىپ قالىپتاسا باستادى. «قازاق» اتى دا وسى كەزدە شىقتى. قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا ەجەلگى ءۇيسىن، قاڭلى، الاندار وداعى ۇيتقى بولدى. بۇعان كەيىنگى داۋىرلەردە شىعىس جاقتان دۋلاتتار، قارلىقتار، تۇركەشتەر، قىپشاقتار، ارعىندار، كەرەيلەر، نايماندار، قوڭىراتتار، تاعى باسقالار كەلىپ قوسىلىپ جاتتى. تەگىندە بۇل تايپالاردىڭ ناسىلدىك تەگى، ءتىلى، ادەت – عۇرپى، مادەنيەت فورماسى ءبىرى – بىرىنە وتە جاقىن ەدى. ولاردىڭ قوعامدىق قۇرىلىسى − فەودالدىق قۇرىلىس، ىقتىسادى – كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولدى. ولارر مەكەندەگەن نەگىزگى تەرريتوريا، ۇيسىندەردىڭ اتا مەكەنى − ىلە القابى مەن جەتىسۋ ءوڭىرى بولدى. ولار بىركىلكى قوعامدىق قۇرىلىس، ىقتىسادي تۇرمىس جاعدايىندا ۇزاق تاريحي دامۋدى باسىنان كەشىرە وتىرىپ، تابيعي تۇردە، ارعى شىعۋ تگىنىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى بويىنشا قازاق حالقىن قالىپتاستىردى. قازىرگى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىندا ءۇيسىن، قاڭلى، دۋلات، جالايىر، ارعىن، نايمان، كەرەي، ۋاق، الشىن، قارلىق  (قارپىق) ، سارى ءۇيسىن  (تۇركەش) ، تاعى باسقا تايپالار بار.

بۇلاردىڭ اتتارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ وتىر. شينجياڭنىڭ ىلە ايماعىندا ءۇيسىن تايپاسىنىڭ البان جانە سۋان دەپ اتالاتىن رۋلارى جاسايدى. ىلە ايماعىندا «ءۇيسىن تاۋى» دەگەن تاۋ بار. بۇل – سوناۋ باتىس حان داۋىرىندە ءۇيسىن ەلى مەكەن ەتكەن تاۋ. قازاق حالقى 10- 11-عاسىرلاردا قاراحانىلاردىڭ قۇرامىنا كىردى. 12- عاسىردا كەدەندەر  (قاراقىتايلار)  قۇرعان باتىس لياۋدىڭ قاراۋىندا بولدى. 13- عاسىرداعى شىعىس حان داۋىرىندە قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى ەرتىستەن ەدىلگە سوزىلعان قىپشاق ۇلىسى – التىن وردانىڭ قاراۋىندا، ەندى ءبىر بولەگى شاعاتاي ۇلىسىنىڭ قاراۋىندا بولدى. التىن وردانىڭ ۇستەمدىگى شايقالىپ ىدىراي باستاعاندا، قازاقتار التىن وردادان بولىنگەن اق وردانىڭ قول استىندا بولدى، كەيىن اق وردا ءوز ىشىنەن «نوعاي وداعى» جانە «وزبەك حاندىعى» دەپ ەكىگە ءبولىندى. وسى كەزدە 1456 – جىلى جانىبەك پەن كەرەي باستاعان قازاقتار وزبەك حانى ابىلقايىرعا قارسى شىعىپ، شىعىسقا قاراي كوشىپ كەلىپ، شۋ وزەنى مەن تالاس وزەنىنىڭ القابىندا قازاق حاندىعىن قۇردى. وسىدان كەيىن بۇرىن نوعاي وداعىنىڭ قول استىنا قاراعان. كوشىمنىڭ سىبەر حاندىعىنىڭ قاراۋىندا بولعان جانە موعۇلىستاندا بولعان قازاقتار ارت – ارتىنان كوشىپ كەلىپ قازاق حاندىعىنا قوسىلدى. ءسويتىپ، قازاق حالقىنىڭ ءوز الدىنا جەكە حالىق بولىپ قالىپتاسۋ بارىسى اياقتالدى.

«قازاق» دەگەن اتتىڭ ايگىلى بولۋىنىڭ دا ءبىرشاما ۇزاق تاريحى بار. ەلىمىزدىڭ حان ديناستياسى داۋىرىندە ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىەى مەن باتىسىنداعى الاندار «يانساي» دەپ اتالعان. بۇدان كەيىنگى داۋىرلەردە بۇلار «حاسا»، «گىسا»، «اسا»، «كىسا» دەپ اتالىپ كەلگەن. پارسى جۇرتىنىڭ 10- عاسىردا ءومىر سۇرگەن اتاقتى اقىنى ابىلقاسىم فەرداۋسي ءوزىنىڭ الەمگە ايگىلى «شاھناما» اتتى داستانىندا وسى ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگى مەن باتىسىنداعى كوشپەلى ەلدى «قازاق» جانە «قازاق حاندىعى» دەپ اتاعان. ولاردىڭ كوپ ساندى جانە كۇشتى ەل ەكەنىن ايتىپ، ەرداندى قورقىتپاق بولعان. Ⅹ عاسىرداعى ۋيزانتيانىڭ پاتشاسى كونستانتين فورپيرودىن كۋبان وزەنىنەن شىعىسقا قاراي مەكەندەگەن قالىڭ قىپشاقتى «قازقيا» دەپ اتاعان. بۇل فاكتىلەر، جۇڭگو تاريحىنداعى «يانساي»، «حاسا»، «اسا»، «كىسا» دەگەن اتاۋلاردىڭ «قازاق» دەگەن ءسوزدىڭ سول كەزدەگى حانزۋشا دىبىستالۋى ەكەندىگىن دالەلدەيدى.

ايگىلى تاريحشى، ەتنوگراف، ءتىل عالىمى ا. ۋامبەري ءوزىنىڭ 1885 – جىلى نەمىس تىلىندە شىققان «تۇرىك حالىقتارىنىڭ ەتنولوگياسى جانە ەتنوگرافياسى» دەگەن كىتابىندا «قازاق» دەگەن اتتىڭ 11 -10- عاسىرلاردا ەل تانىعان الەمگە ايگىلى حالىقتىڭ اتى بولعانىن ايتىپ، ونى تاريحي دەرەكتەرمەن دالەلدەگەن.

اراپ جازۋشىسى جانە ساياحاتشىسى مۇحاممەد – ءال – اۋفي ءوزىنىڭ 1228 – جىلى ينديادا جازعان: «تاڭعاجايىپ ەرتەگىلەر مەن اڭىزدار جيناعى» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «قارلىقتار بۇرىن التاي تاۋىن مەكەن ەتىپ، توعىز وعىزعا قاراعان، ولار توعىز ۇلىس بولعان، بۇلاردىڭ ىشىندە ءۇش تايپالى چىعىل جانە ءۇش ۇلىس قازاق بار ەدى».

قارلىقتار 766 – جىلى جەتىسۋ وڭىرىندەگى تۇركەشتەردىڭ ۇستەمدىگىن قۇلاتىپ، ءۇيسىن، قاڭلى، دۋلات سياقتى قازاق تايپالارىن باعىندىرىپ قارلىق قاعاندىعىن قۇرعان ەدى. جوعارىدا وسى تاريحي وقيعا ايتىلىپ وتىر. مىنە بۇل «قازاق» دەگەن اتتىڭ 8- عاسىردان بۇرىن بار ەكەندىگىن دالەلدەيدى. مۇندا «ءۇش ۇلىس قازاق» دەپ قازاقتىڭ «ءۇش ءجۇزى» ايتىلىپ وتىرعان بولۋعا تيىس.

جوعارىداعى جازبا دەرەكتەر «قازاق» دەگەن اتاۋ تەك 15- عاسىردا عانا جارىققا شىققان دەگەن پىكىرلەردىڭ جەتپەي ايتىلعان شالاعاي تۇجىرىم ەكەنىن دالەلدەيدى. 1723 – جىلى قازاقتار جۇڭعار فەودالدارىنىڭ شاپقىنشىلىعىنا ۇشىراپ «اقتابان شۇبىرىندى» بولدى. جۇڭگونىڭ چيڭ ديناستياسىنىڭ جۇڭعار فەودالدارىنىڭ بۇلىنشىلىگىن تىنىشتاندىرۋ قيمىلىن سول كەزدەگى قازاقتاردىڭ حانى ابىلاي بەلسەنە قولداپ كومەكتەستى. جوڭعار فەودالدارىنىڭ بۇلىنشىلىگى تىنىشتاندىرىلعاننان كەيىن 1757 – جىلى قازاق حانى ابىلاي جۇڭگو ۇكىمەتىنە باعىندى. جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ گراموتاسىن، جۇڭگو كالەندارىن قابىلدادى. بۇرىن جۇڭعار فەودالدارىنىڭ شاپقىنشىلىعىنان باتىسقا ىعىسىپ كەتكەن قازاقتار قايتا شىعىسقا كەلىپ، وزدەرىنىڭ اتا مەكەندەرىنە قونىستاندى. ەلىمىزدەگى قازاق حالقى، شينجياڭداعى تۋىسقان حالىقتارمەن تىزە قوسا وتىرىپ وزدەرىنىڭ ازاتتىعى جولىندا كەرتارتپا ۇستەمدىككە قارسى ۇزدىكسىز كۇرەس جۇرگىزىپ كەلدى. 1944 – جىلى ىلە، التاي، تارباعاتاي ايماقتارىندا گومينداڭ كەرتارتپا ۇستەمدىگى قۇلاتىلىپ، قازىرگى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى مەن بۇراتالا موڭعۇل وبلىسىندا  (ول كەزدە ول ىلەگە قارايتىن)  ازات رايون اشىپ، حالىق ۇكىمەتىن قۇرعان ەدى. 1949 – جىلى كۇزدە جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعىندا، شينجياڭ بەيبىت جولمەن ازات بولىپ، قازاق حالقى ازاتتىققا قول جەتكىزدى. 1954 – جىلى قازاقتار جيى قونىستانعان ورىنداردا ۇلتتىق اۋماقتىق اۆتونوميا جۇزگە اسىرىلدى. وسى جىلى 25 – يانۆاردا چيڭحايدا حايشي موڭعۇل، تيبەت، قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلدى. 27 – اپرەلدە گانسۋدا اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانى قۇرىلدى. 17- يۋلدە شينجياڭدا موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانى قۇرىلدى. 30 – سەنتابردە شينجياڭدا باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانى قۇرىلدى. 29 – نويابردە شينجياڭدا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلدى. قازاق حالقى اۆتونوميالى ۇقىعىن جۇزەگە اسىرىپ، ءوز ىسىنە ءوزى قوجا بولدى.

قازاقتىڭ ءتىل – جازۋى ءجايىندا

قازاق ءتىلى — تۇركى تىلدەرى سەمياسىنىڭ قىپشاق تارماعىنا جاتادى. قازاق ءتىلى قازاق جەرىن ەرتە زاماننان مەكەن ەتكەن وزدەرىنىڭ تەگى جاعىنان بىرىنە – ءبىرى جاقىن تۇراتىن قاڭلى، ءۇيسىن، قىپشاق، ارعىن، نايمان، كەرەي، الشىن، تاعى باسقا تايپالاردىڭ تىلدەرى نەگىزىندە قالىپتاسقان.

قازاق حالقى 6-8- عاسىرلاردا ەجەلگى تۇرىك جازۋىن  (ورحون – ەنەسەي جازۋىن)  8- عاسىردان كەيىن ەجەلگى ۇيعۇر جازۋىن قولدانعان.

10 – عاسىردان كەيىن ورتا ازياعا ءىسلام ءدىنى كىرە باستادى. ءىسلام ءدىنىنىڭ كىرۋىنە بايلانىستى اراب جازۋى جالپىلاستى. قازاق حالقى دا اراب جازۋىن قابىلدادى.

الايدا ەسكى اراب جازۋىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە ۇيلەسپەيتىن جەرلەرى كوپ ەدى. ەسكى اراب الفاۆيتىندەگى ەكى – اق داۋىستى دىبىس  («ا» مەن «و»)  قازاق تىلىندەگى توعىز داۋىستى دىبىستى بەينەلەپ بەرە المادى. ونىڭ ۇستىنە اراب الفاۆيتىندە قازاق تىلىندە، جوق حس، حى، حا،خا، خ، خ، خ» سياقتى بىرنەشە ٴارىپ بار ەدى، جازۋدىڭ ءتىل دىبىسىنا ۇيلەسپەۋى، وقۋ مەن جازۋدى قيىنداتتى، حالىقتىڭ ساۋاتتىلىق دارەجەسى تومەن بولدى، ءسويتىپ ەسكى اراب جازۋىنا وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت بولدى.

20 – عاسىردىڭ باستارىندا ەسكى اراب جازۋىنا وزگەرىس ەنگىزىلىپ، اراب ءارپى نەگىزىندەگى قازاقتىڭ جاڭا جازۋ جاسالدى. بۇل جازۋ بۇرىنعى اراب جازۋىنا قاراعاندا كوپ وڭاي بولدى جانە قازاق ءتىلىنىڭ وزگەشەلىگىنە ۇيلەستى، قازاق حالقىنىڭ مادەني – اعارتۋ ىستەرىن ىلگەرىلەتۋدە ۇلكەن رول اتقاردى. گازەت – جۋرنالداردا، كىتاپتاردا جانە مەكتەپ وقۋلىقتارىندا جارتى عاسىردان ارتىق ۋاقىت وسى جازۋ قولدانىلىپ كەلەدى.

شينجياڭدا قازاق تىلىندە ءتورت گازەت شىعادى، قازاقشا «شينجياڭ گازەتى»، ىلە گازەتى، «تارباعاتاي گازەتى»، «التاي گازەتى»، قازاقشا كىتاپ شىعاراتىن باسپالار بيجيڭ ۇلتتار باسپاسى، شينجياڭ حالىق باسپاسى، ىلە حالىق باسپاسى، شينجياڭ وقۋ – اعارتۋ باسپاسى، شينجياڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ باسپاسى. بيجىڭدە قازان تىلىندە «قىزىلتۋ جۋرنالى»، «ۇلتتار جۋرنالى» شىعادى. شينجياڭدا «شۇعىلا»، «شالعىن»، «ىلە ايدىنى»، «التاي اياسى»، «تارباعاتاي» سياقتى ادەبي جۋرنالدار شىعادى. ورتالىق راديو ستانسياسى جانە شينجياڭ حالىق راديو ستانسياسى قازاق تىلىندە حابار تاراتادى.

ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىق ءومىرى

ەلىمىزدەگى قازاق حالقىنىڭ جالپى جان سانى ءبىر ميلليون شاماسىندا، قازاق حالقى تيانشان تاۋىنىڭ سولتۇستىگىندەگى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىندا، باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا. سانجى حۇيزۋ اۆتونوميالى وبلىسىندا، گانسۋ ولكەسىنىڭ اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا قونىستانعان.

قازاق ۇلتىنىڭ نەگىزگى مەكەنى − شينجياڭنىڭ سولتۇستىك جاعى، تابيعاتى تاڭعاجايىپ كوركەم، سۋى ءشۇت، توپىراعى ماي، تاسى التىن، قۇنارلى قۇتتى قونىس. اينالاsىن الىپ اسقار تاۋلار – التايدىڭ، تيانشاننىڭ، تارباعاتايدىڭ قارلى شىڭدارى قورشاعان جۇڭعار ويپاتى مەن ىلە ويپاتى سولتۇستىك شينجياڭنىڭ «استىق قامباسى»، «جەمىس باقشاسى»، «كەن قويماسى»، «مال ىرىسى»، «مۇناي تەڭىزى» دەگەن داڭقپەن الەمگە ايگىلى بولعان. جۇڭعار ويپاتىندا ون ەكى تاراۋدان توعىسقان ايگىلى ەرتىس وزەنى، ماناس جانە ەمىل وزەنى اعادى. ىلە ويپاتىندا تەكەس، قاس، كۇنەس وزەندەرىنەن قۇرالعنا ايگىلى ىلە وزەنى بار. تيانشان، التاي تاۋلارىنىڭ اسقارىنداعى قالىڭ قار مەن ماڭگى مۇزدار جازدىڭ شىلىڭگىر ىستىق كەزىندە ەريدى دە، ادەتتەگى وزەندەر مەن جىلعالاردى تاسىتىپ، ساي – سالانىڭ بارلىعى اعىل – تەگىل وزەنگە اينالىپ، بۇكىل ويپاتتىڭ كەنەزەسىن كەنەلتىپ، ونى ءوڭىرى بالبىراعان ەگىستىككە، ماۋەسى سالبىراعان باۋ – باقشاعا، گۇل بايشەشەك – بالاۋساسى ماساتىداي قۇلپىرعان ءجايىلىم – جايلاۋعا اينالدىرادى. ويپاتتىڭ اينالاsىن قورشاعان تاۋلار – اۋاسى تازا ءارى سالقىن، ءشوبى شۇيگىن، سۋى تۇنىق تاماشا ءجايلاۋلار. بۇل، مالدىڭ تويىنۋى، ءتولدىڭ جەتىلۋى ءۇشىن قاجەتتى دە قولايلى جاعدايلار جاسايدى. وزەن جاعالارى مەن تاۋ ساعالارى جانە ادىرلار، اۋا رايى جىلى، جەرى تۇڭكەلى، مالعا ءجايلى قىستاۋلىقتار بولىپ كەلەدى. جۇڭعار ويپاتىنداعى قۇمدار كۇزگى جاڭبىردان سوڭ قايتا كوكتەيدى دە، قىستا مال وتارلاتۋعا قولايلى قونىسقا اينالادى. شينجياڭداعى قازاقتار مەكەندەنگەن سولتۇستىك بولەگىنىڭ ىقىلىمى جالىپ العاندا قىستا نولدەن تومەن ℃20, جازدان نولدەن جوعارى ℃20 شاماسىندا، جىل بويىنا ورتاشا تەمپەراتۋراسى نولدەن جوعارى ℃5 شاماسىندا بولادى. بۇل جەرلەر ءارى ەگىنشىلىككە، ءارى مال شارۋاشىلىعىنا قولايلى كەلەدى.

قازاق حالقى مال شارۋاشىلىعىمەن دە، ەگىنشىلىك كاسىبىمەن دە شۇعىلدانادى. قازاق مەكەندەگەن رايونداردا ەگىلەتىن باستى اۋىل شارۋاشىلىق داقىلدارى: بيداي، ارپا، تارى، جۇگەرى، كۇرىش، گاۋلياڭ، كارتوپيا؛ شارۋاشىلىق داقىلدارى: زىعىر، تەمەكى، قىزىلشا، ءار الۋان جەمىستەر. بۇل جونىندە ىلە ويپاتى «سولتۇستىك شينجياڭنىڭ استىق قامباسى»، «جەمىس باقشاسى» دەلىنەدى.

مال شارۋاشىلىعى – قازاق حالقىنىڭ اتا كاسىبى. قازاقتاردىڭ ءتورت تۇلىگى – قوي، جىلقى، سيىر جانە تۇيە. وسى ءتورت تۇلىكتىڭ ۇيتقىسى قوي. سوندىقتان، «قويلى باي – قورلى باي» دەيدى قازاق. شينجياڭ «بيازى ءجۇندى قوي» دەگەن اتپەن ەلىمىزگە ايگىلى بولعان. اسىل تۇقىمدى قوي، ەڭ العاشىندا قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ىلە ايماعىندا وسىرىلگەن.

قازاق حالقىنىڭ ورىس، قونىسى بولعان التاي، تيانشان جانە تارباعاتاي تاۋلارى ءوزىنىڭ مول ورمان بايلىعىمەن داڭقى شىققان، بۇل وڭىردە تيانشاننىڭ سامىرسىنى، التايدىڭ قاراعايلارى مەن اق قايىڭى سياقتى اعاش بايلىقتارى بار.

قازاق حالقى مەكەندەگەن جەرلەردە تابيعاتتىڭ تاۋسىلماس كەنى – سان الۋان اڭ – قۇستار بار. بۇلاردىڭ باستىلارى: قارا قۇيرىق، تاۋ ەشكى، ارقار، بۇعى، ەلىك، بوكەن، قۇلان، قوداس، ايۋ، قاسقىر، تۇلكى، قابىلان، سىلەۋسىن، بۇلعىن، سۋسار، تيىن، قۇندىز، سۋىر، ءمالىن،قاز، ۇيرەك، قىرعاۋىل، ۇلار، قۇر، ت.ب.

ەرتىس پەن ىلەدە، تاعى باسقا وزەندەر مەن ۇلىڭگىر سياقتى كولدەر دە سان الۋان بالىقتار بار. بۇلاردىڭ ىشىندە ىلەنىڭ سازانى، ەرتىس پەن ۇلىڭگىردەگى بەكرە، قىزىل بالىق جانە قارا بالىقتارى اتاقتى.

ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى – جەر استى قازبا بايلىعى مول قۇنارلى قونىس. وندا كومىر، تەمىر، التىن، كۇمىس، تۇز، زۆەست، شىرىمتال جانە ءتۇستى مەتال مەن سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدىڭ سان الۋانى تابىلادى. جۇرتقا ايگىلى قارامايلى، ورقى مۇناي القابى جانە مايتاۋ مۇناي القابى وسى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىندا.

قازىرگى قازاق حالقى مال شارۋاشىلىعىن نەگىز، ەگىنشىلىكتى قوسىمشا ەتەدى. بۇل جونىندە حالىق ۇكىمەتى ناقتى ورنالاستىرۋلار جاساپ وتىر.

قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس – سالتى

ءۇي – ءجايى.

قازاق ەلىنىڭ وتىراتىن قونىستارى جىلدىڭ 4 مەزگىلىنە قاراي قىستاۋ، كوكتەۋ، ءجايلاۋ، كۇزەۋ دەپ تورتكە بولىنەدى. ادەتتە كوكتەۋ مەن كۇزەۋ ءبىر ورىندا بولادى. ال ولار قىستاۋدا قۇيما كەسەكتەن نەمەسە سوقپا تامنان جاسالعان ۇيلەردە، ورماندى وڭىرلەردە، اعاش ۇيلەردە قىستايدى. جىلدىڭ باسقا مەزگىلدەرىندە كيىز ۇيدە وتىرادى. بىرنەشە ءۇي ءبىر اۋىل ەسەپتەلەدى. اۋىل دەگەنىمىز ءبىر اتادان تارالعان بىرنەشە تۋىستاس سەميالاردىڭ توبى. ولاردىڭ ءورىس – قونىسى ءبىر بولادى. شارۋاشىلىقتى بىرلەسىپ جۇرگىزىپ، بىرگە كوشىپ – قونىپ وتىرادى. كيىز ءۇي – كوكتەم، جاز جانە كۇز مەزگىلدەرىندە قونىستان قونىسقا كوشىپ ءجۇرۋ جاعدايىنا قولايلى قۇراما ءۇي. ونىڭ قابىرعاسى ايقىش – ۇيقىش ساعاناقتاردان كوكتەلگەن كەرەگەدەن تۇرعىزىلادى. ادەتتە كەرەگە ەكى ءتۇرلى بولادى. ونىڭ ءبىر: كەڭ كوزدى كەرەگە – «جەل كوز» دەپ اتالادى. بۇل ارتۋعا جەڭىل، بىراق جەلگە توزىمسىزدەۋ كەلەدى، ەكىنشىسى: تاركوزدى كەرەگە – «تور كوز» دەپ اتالادى. بۇل ارتۋعا اۋىرلاۋ بولعانىمەن جەلگە ءتوزىمدى كەلەدى. كەرەگە جيىلمالى بولىپ بولەك – بولەك قاناتتان جاسالادى. كەرەگەدەن جوعارى قارنى يىلگەن سيدام جىڭىشكە اعاشتان جۇمىرلاپ جاسالعان ۋىقتاردان قاۋسىرىلا كۇمبەز شىعارىلادى. ۋىقتاردىڭ اياعى كەرەگەنىڭ اشا باسىنا ايقاستىرىلا بايلانىپ، قالامى  (ۇشى)  شاڭىراقتىڭ كوزىنە شانشىلادى. شاڭىراق ءۇي كۇمبەزىنىڭ توبەسى ءارى تەرەزەسى. كەرەگەنىڭ سىرتىنان ءار الۋان بوياۋلى ءجۇن ورالىپ ورنەك ءتۇسىرىلىپ توقىلعان شىم شي ۇستالادى. كەرەگە ۋىقتار ءار الۋان بوياۋلى جۇننەن ورنەكتەلىپ توقىلعان تەرمە باۋ، قۇر جانە باسقۇرلارمەن بەكىتىلەدى. ءۇي اعاشىنىڭ سىرتىنان ارناۋلى ءۇي كيىزدەرى – قابىرعاسىنا تۋىرلىق، ۇستىنە ۇزىك، توبەسىنە تۇڭىلىك جابىلادى. بۇل تۋىرلىق، ۇزىك، تۇڭىلىكتەر توقىلعان نەمەسە ەسىلگەن باۋ – شۋلار ارقىلى ۇستاستىرىلادى. ادەتتەگى شارۋالاردىڭ كيىز ۇيلەرى ءتورت قانات، بايلاردىڭ ءۇيى التى قانات بولادى. ال سەگىز قانات، ون ەكى قانات وردالار ەرتە كەزدە ءىرى فەودال حان، سۇلتانداردا عانا بولعان، ول «اق وردا» دەپ اتالعان.

كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ بيىكتىگى ءبىر جارىم مەتر، ەنى سەكسەن سانتيمەتر شامالى بولادى. وعان اعاشتان ويۋلاپ جاسالعان «سىقىرلاۋىق» دەپ اتالاتىن جارما ەسىك ورناتىلادى، سىقىرلاۋىقتىڭ سىرتىنا وراۋلى شيمەن توقىپ ويۋلى كيىز قاپتاعان جاپپا ەسىك تۇسىرىلەدى. ءۇيدىڭ ورتاسىندا تاماق اساتىن وشاعى  (تاعانى)  ياكي دوڭگەلەك تەمىر مەش بولادى، ءۇيدىڭ وڭ جاعىندا توسەك، ونىڭ تۇسىنا كەستەلى ويۋلانعان تۇسكيىز تارتىلىپ، توسەكتى قورشاپ شىمىلدىق قۇرىلادى. ءۇيدىڭ تورىنە جۇك اياق قويىلىپ، ونىڭ ۇستىنە ابدىرا، كورپە – جاستىق، تاعى باسقا جۇكتەر جينالادى. سول جاققا كەبەجە، قازان، ىدىس – اياق قويىلىپ، ولار شىپتامەن قورشالادى.

ءال – اۋقاتى جاقسى سەميالاردىڭ ۇيلەرى ءساندى كەلەدى، ءۇي ىشىنە ءتۇرلى بۇلدان ويۋلانعان تەگەرىش، تۋىرلىق قاسى ۇستالىپ، كەرەگەگە كىلەمدەر مەن تۇسكيىزدەر تارتىلادى. ءۇي تاعانىنا ويۋلى وت كيىز، سىرماق، تەكەمەت جانە كىلەم – كىلشەلەر توسەلەدى. بۇرىنعى كەزدە اسا باي سەميالاردىڭ ۇيلەرىنىڭ كەرەگە، ۋىقتارى سىرلانىپ ويۋلى سۇيەكتەرمەن بەزەلگەن نەمەسە كۇمىس قۇيمالارمەن قۇيمالانعان. كەلىنگە ارناپ كوتەرىلگەن ءۇي «وتاۋ» دەپ اتالادى. بۇل وتاۋدىڭ بارلىق جاساۋ – جيھازى جاڭادان جاسالادى، ونىڭ ءىشى – سىرتى تۇگەلدەي ويۋ – ورنەك كەستەلەرمەن كوركەمدەلىپ، توي كۇندەرى وسى وتاۋ ىشىنە ۇزاتىلاتىن قىزعا ارنالعان بارلىق كيىم – كەشەك، جاساۋ – جيھاز تۇگەل ءجايىلىپ، ءجايناپ كوز تارتادى. بۇل بەينە قازاق حالقىنىڭ ىسىمەرلىك ونەرى مەن ويۋ – ورنەك كەستەلەرىنىڭ كورمەسى ءتارىزدى.

ەسكى قوعامدا كەدەيلەردىڭ كيىز ءۇيى وتە جۇپىنى بولدى، بۇل «قاراشا ءۇي» دەپ اتالدى. وتە كەدەي جالشىلاردا تەك بىرنەشە ۋىق پەن شاڭىراقتان قۇرالعان شانىشپا قارا قوس قانا بولدى. ازاتتىقتان كەيىن بۇل جاعداي جاقسارىپ قازاق ەڭبەكشىلەرى جاپپاي ساۋلەتتى اق ءۇي كوتەردى. تالاي عاسىرلىق كوشپەندى تۇرمىس تاجىريبەسىنەن تۋعان قازاقتىڭ كيىز ءۇيى – كۇننىڭ اپتابى مەن ءتۇننىڭ دىم – سىزىنان، جاۋىن – ءشاشىن مەن جەل – بوراننان ساقتانۋعا ىڭعايلى ءارى اۋالى، ءارى جارىق بولۋدىڭ ۇستىنە كوشى – قونعا قولايلى كەلەدى. ونى وتىز مينۋتتا جىعىپ ارتۋعا دا، كولىكتەن ءتۇسىرىپ تىگىپ الۋعا دا بولادى.

قازاق شارۋالارىنىڭ بيىلعى جىلدىڭ كۇز اياعىنان كەلەسى جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن  (نويابردەن مارتقا دەيىن)  جارتى جىلعا تاياۋ وتىراتىن ءبىرشاما تۇراقتى قونىسى «قىستاۋ» دەپ اتالادى. ادەتتە قىستاۋ ىقتاسىن جەرلەرگە، وزەن بويلارىنا، ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول، وتىندى، تۇڭكەلى جەرلەرگە سالىنادى. قىستاۋداعى ۇيلەردىڭ جاعدايى سول ءوڭىردىڭ جاعراليالىق، جاراتىلىستىق جاعدايلارىنا جانە اۋا رايىنا بايلانىستى بولادى. قالىڭ ورماندى وڭىرلەردە اعاشتان، ورمانى از جەرلەردە قۇيما كىرپىشتەن، تاستان نەمەسە سوقپا داۋالدان سالىنادى. بۇل ۇيلەرٴ تورت بۇرىشتى، تەكشە توبەلى بولادى. ءۇي ىشىنە تەمىر نەمەسە بالشىق مەش ورناتىلادى. بۇل ۇيلەرمەن قاتار ەرتە زاماننان كەلە جاتقان «شوشالا» دەپ اتالاتىن شوشاق توبەلى ۇيلەر بولادى. شوشالانىڭ قۇرىلىسى قااقتىڭ كيىز ۇيىنە ۇقسايدى، ونىڭ تابانى دوڭگەلەك ياكي كوپ قابىرعالى بولادى، كەرەگەسى تاستان نەمەسە قۇيما كىرپىشتەن ەكى جارىم مەتر بيىكتىكتە قالانىپ، ۇستىنە ۋىق ءتارىزدى تارام – تارام سىرعاۋىلدار كولبەي شانشىلىپ، كۇمبەز ءتارىزدى قاۋسىرىلادى، سىرعاۋىلداردىڭ ءتۇبى تاستان نە كىرپىشتەن جينالعان كەرەگەگە تىرەلىپ ۇشى توبەسىندەگى شاڭىراققا تاڭىلادى دا، سىرتىنا توقىلعان قامىس جانە شىبىق جابىلىپ ونىڭ سىرتى بالشىقپەن سىلانادى، ىشىنە ءتورت ياكي التى ارىس قويىلىپ تىرەۋ تىرەلەدى. شوشالانىڭ ورتاسىنا اشىق جاعىلعان وتتىڭ ءتۇتىنى شاڭىراقتان شىعادى. قىستا وسى شوشالادا تاماق پىسىرىلادى جانە سوعىمنىڭ ەتى ارىستارعا اسىلىپ سۇرىلەنەدى.

قىستاۋداعى تۇرعىن ۇيلەردىڭ قاسىندا تاستان قالانعان، سوقپا داۋالدان سالىنعان ياكي شىبىق شارباقتان توقىلعان مال قورالارى بولادى. ونىڭ ماڭىندا قىستىق پىشەن جينالعان مايالار تۇرادى. اۋلانىڭ ورتاسىندا ءمىنىس كولىكتەرىن بايلايتىن دەرەن – دىڭگەك، ات اعاشتار ورناتىلادى.

كيىم – كەشەك.

قازاقتار قىسقى كيىمدى ءار الۋان تەرىدەن، جازعى كيىمدى بۇلدان تىگەدى. ويتكەنى قازاقتىڭ قىسقى كيىمى جىلۋلىقتى، جازعى كيىمى سۇلۋلىقتى شارت ەتەدى. ەركەكتەر اق بۇلدان كەڭ جەيدە، دامبال، ونىڭ سىرتىنا مەشپەت، كامزول، ونان سوڭ ءتۇرلى ۇلگىلى شاپان كيەدى. ەرلەردىڭ قىسقى كيىمى قويدىڭ نەمەسە تۇيەنىڭ جاباعىسىن كۇسىپ قالىڭ ماقتامەن تىستاپ، كەڭ تىگىلگەن كۇپى، قوي تەرىسىنەن ءجۇنىن ىشىنە قاراتىپ تىگىلگەن تون؛ ەلتىرىدەن ياكي سەڭسەڭنەن نەمەسە قاسقىر، تۇلكى، تاۋ ەشكى سياقتى اڭ تەرىلەرىنەن قۇراستىرىپ سىرتىن بۇلمەن تىستاعان قايىرما جاعالى ىشىك؛ ءجونىن سىرتىنا قاراتىپ قۇلىن تەرىسىنەن تىككەن ادەمى جاعالى جارعاق؛ كۇپى نە تون سىرتىنان كيىلەتىن كەڭ سۋلىق – شيدەم شەكپەن.

مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعان قازاقتار ۇنەمى ات ۇستىندە جۇرگەندىكتەن ءار الۋان ماتەريالدان كەڭ شالبار كيەدى. ولاردىڭ قىسقى شالبارلارى يلەنگەن قوي تەرىسىنەن ءجۇنى ىشىنە قاراتىلىپ تىگىلگەن تەرى شالبار؛ جازعى شالبارلارى ماتادان، شەكپەننەن تىگىلگەن شالبارلار؛ ەشكى نەمەسە كيىك تەرىسىنەن يلەنىپ، بويالىپ تىگىلگەن تاقىر جارعاق شالبارلار دا بار. ولاردىڭ قىسقى باس كيىمى ەكى قۇلاعى جانە ارتقى ەتەگى  (ارتقى قۇلاعى)  بار شوشاق تىماق. بۇل كوبىنەسە قارا ەلتىرىدەن، تۇلكى تەرىسىنەن نەمەسە پۇشپاقتان تىگىلىپ، سىرتى ماقتا ياكي جىبەك بۇلىمەن تىستالادى. قازاقتار ەلتىرى ياكي قۇندىز، بۇلعىن، سۋسار سياقتى اڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن شوشاق توبەلى بورىك تە كيەدى. بوران كەزدەرىندە بورىك سىرتىنان باستىرا كەڭ جالباعاي – كۇلاپارا كيەدى. جازدى كۇنى جۇقا اق كيىزدەن قايىرماسىن قارا بارقىتپەن قاپتاعان شوشاق توبەلى اق قالپاق كيەدى؛ قازاق اراسىندا كەڭ ەتەك ايىر قالپاقتاردا بولادى. ايىر قالپاق ءتۇرلى بۇلدان سىرىلىپ تىگىلىپ، قايىرماسى ماقپالمەن ياكي پۇلىسپەن كومكەرىلەدى. بۇل جازعا لايىق ادەمى دە ىقشامدى باس كيىم ەدى. قازاقتىڭ ەركەكتەرى كيەتىن اياق كيىمدەردىڭ ءتۇرى دە ءار الۋان. وكشەسى وتە بيىك، قونىشى تىزەنى قاپتاپ تۇراتىن شوڭقايما ەتىك – بۇلعارى ساپتاما  (بۇل قونىشى قاپتالعان كيىز بايپاقپەن كيىلەدى) ؛ اڭعا كيىلەتىن قايقى تۇمسىق جۇمساق ەتىك؛ جازدى كۇنى كيىلەتىن ءبىر تاقالى شەتىك – جەڭىل ەتىك؛ جۇمساق تەرىدەن تىگىلگەن ءماسى، ساۋىر بۇلعارىدان تىگىلگەن كەبىس؛ تەرى شاقاي  (شاركە، شاباتا) ، مۇنى بۇرىنعى كەزدە كوبىنەسە كەدەيلەر كيگەن.

قازاق ايەلدەرىنىڭ كيىمى كوبىنەسە بەزەكتى بۇلدان، جىبەكتەك نەمەسە ماقپالدان تىگىلەدى. ولاردىڭ كويلەك ۇلگىلەرى وتە كوپ. قىزدار مەن كەلىنشەكتەردىڭ كويلەكتەرى كوپ بۇرمەلى، جاعا – جاڭى كەستەلى، كوپ جەلبىرەۋىكتى، قوس ەتەكتى، سان الۋان ۇلگىدە بولادى. بوي جەتكەن قىزدار كەستەلى قىناي بەل مەشپەت، شاپان، توبەسىنە قوزالاعان مارجاندى ۇكى تاعىپ قۇندىز كەمشات بورىك نەمەسە كەستەلى سوپاق تاقيا كيەدى… ال قىزدار ۇزاتىلعاندا الۋان ءتۇرلى كەستەمەن، التىن، كۇمىس جانە مونشاقتارمەن بەزەلگەن شوشاق توبەلى ساۋكەلە كيەدى، جاڭا تۇسكەن كەلىنشەك العاشقى جىلى تويدا كيگەن ساۋكەلەسىن كيىپ جۇرەدى. جىل وتكەن سوڭ ساۋكەلە الىنىپ تاستالىپ جەلەك جامىلادى. تۇڭعىش بالاسىن تۋعان سوڭ جەلەك الىنىپ كيمەشەك كيگىزىلەدى. 30-40 جاستان تومەنگى ايەلدەر جاعى كەستەلەنگەن اشەكەيلى كيمەشەك كيەدى، شۇلاۋىشتىڭ ۇستىنە توبەلدىرىك، ماڭدايىنا بەرگەك قادايدى. بىرنەشە بالاعا انا بولعان ورتا جاستى ايەلدەر كوزگە تۇسەرلىكتەي اشەكەيى جوق، شالاڭ كەستەلى كيمەشەك كيەدى نەمەسە اق جاۋلىق تارتادى.

قازاق ايەلدەرىنىڭ داعدىلى اياق كيىمى — كەبىس – ءماسى. اۋقاتتى سەميا ايەلدەرىنىڭ سالتاناتقا كيەتىن ويۋلانعان كەستەلى ەتىگى، كوك ساۋىر بۇلعارىدان تىگىلىپ ويۋلاپ كۇمىس قۇيما قاقتىرعان كەىستەرى دە بولادى. اسىل تاستار ورناتقان التىن، كۇمىس، ساقينا، شولپى، تۇيرەۋىش، بىلەزىك، ءشاشباۋ، قاپتىرما، القا جانە كەمەر بەلدىكتەرى اسا ءساندى بولادى. قازاق ەركەكتەرى كيىم سىرتىنان قۇيمالانعان كىسەلى بەلبەۋ بۋىنادى. وعان وقشانتاي، دانداكۋ، قىندى پىشاق، شاقپاق اسىلادى.

بۇل جوعارىدا ايتىلعان كيىم – كەشەك سالتتارى كوبىنەسە وتكەن داۋىرلەرگە ءتان. قازىرگى قازاق اۋىلدارىندا مۇنداي كيىمدەر ەسكى مۇرانىڭ كوزى ءتارىزدى نەكەن – ساياق كەزدەسەدى. قازىر قازاق ىشىندە كيىم – كەشەكتىڭ ۇلگىلەرى جاپپاي جاڭا ۇلگىگە اۋىسىپ بارادى. بۇل جاڭا ۇلگىلەردىڭ بارلىق ۇلتقا قازىر ورتاق بولىپ وتىرعان ۇلگىدەن پالەندەي ايىرماشىلىعى جوق دەۋگە بولادى.

ءىشىپ – جەم.

مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعان قازاقتاردىڭ نەگىزگى اسى – ءسۇت پەن ەت. ەتتى اسىپ، قۋىرىپ جانە قاقتاپ جەيدى. ءۇستتى پىسىرىپ نەمەسە ۇيىتىپ ايران قىپ ىشەدى. سۇتتەن سان الۋان تاعامدار جاسايدى. سيىر مەن قويدىڭ سۇتىنەن: كىلەگەي، قايماق، ايران، قاتىق، سۇزبە، قۇرت، اق ىرىمشىك، قىزىل ىرىمشىك، سارى ماي، تاعى باسقا تاعامدار جاسايدى. بيەنىڭ سۇتىنەن قىمىز اشىتادى؛ تۇيەنىڭ سۇتىنەن شۇبات اشىتادى. قىمىز بەن شۇبات قازاقتاردىڭ ىشىمدىگى. كوكتەمدە مال تولدەگەن كەزدە ۋىز قاتىرىپ ءسۇرى ەتپەن ارالاستىرىپ جەيدى. قۋىرىپ اقتالعان تارىنىڭ جارماسى مەن ىرىمشىك، سارى ماي، شەكەر ارالاستىرىپ جەنت جاسايدى. جەنت – قازاقتاردىڭ قادىرلى مەيماندارعا بەرىلەتىن ارداقتى سي تاماعىنىڭ ءبىرى.

قازاقتار قىس مەزگىلىندە – نويابر جانە دەكابر ايلارىندا جاپپاي سوعىم سويادى. سوعىمعا سەمىز مالدار سويىلادى. سوعىم سويۋ – مال ارىقتاپ سويۋعا جارامايتىن كەزدە ازىقتان قىسىلىپ قالماۋدىڭ الدىن جاسالعان دايىندىعى. سوعىمنىڭ ەتى تۇزدالىپ، ىستالىپ سۇرىلەنەدى. سوعىمنىڭ ءسۇرى ەتى كەلەسى جىلى كوكتەمدە اق مولايىپ، مال سەمىرىپ سويۋعا جاراعانعا دەيىن جەتەتىن ەتىپ دايىندالادى. سوعىمنىڭ كەسەك ەتتەرى سۇيەگىمەن سۇرىلەنەدى دە، باسقا ۇساق ەتتەرىنەن شۇجىق، قيماي، ۇلپەرشەك جاسالادى. جىلقى ەتىنەن قازى اۋدارىلىپ سۇرىلەنەدى.

قازاقتىڭ ۇننان جاسايتىن تاماقتارى: نان، باۋىرساق، شەلپەك، كەسپە، بەسبارماق  (قامىر ارالاسقان تۋراعان ەت، ياعني قازاق نارىنى) . كۇرىشتەن جاسايتىن تاماقتارى: ءسۇت بوتقا، كۇرىش كوجە، پالاۋ  (قىرداعى قازاقتاردىڭ پالاۋى كوبىنەسە ءسابىزسىز اق پالاۋ بولادى) .