1980-jılı jazılğan maqala

nığımet mıñjani joldastıñ bwl eñbegi qazaq halqınıñ tarihi ömirin hanzu halqına, tağı basqa wlttarğa tanıstıru maqsatında 1980 – jılı jazılğan bolatın. keyingi kezde hanzu tiline audarılıp, «şinjyañ qoğamdıq ğılımı zertteu» jurnalında jaryalanğan.

bwl eñbekte qazaq halqınıñ tarihı, ädet – ğwrpı, mädenieti, şaruaşılıq küyi, äsemöneri, t.b. ıqşamdı bayandalğan. köp jäytter oqırmandarımızğa tüsinikti bola twrsa da, keyingi qauımdarımızğa sauattıq kömegi bolar degen ümitte jaryalanıp otır.

qazaq halqınıñ tayhi jağdayı jäyindä

 qazaq − wzaq tarihı bar wlt. qazaq halqı – erte zamanda orta azyanı meken etken türki tildes ru – taypalar men taypalıq odaqtardan qwralğan, olar: üysin, qañlı, dulat, jalayır, arğın, nayman, kerey, uaq, qoñırat, qıpşaq, alşın, qarlıq, sarı üysin  (türkeş) , tağı basqalar.

ejelgi grek avtorları men parsınıñ sına jazu estelikteriniñ bayandauına qarağanda: zamanımızğa deyingi 4-7 – ğasırda orta azyada «saq» dep atalğna köşpendi taypalar jasağan. osı saqtardıñ «şoşaq töbeli tımaq kietin saq»  («Tigarahawd sak»)  dep atalğan bir böliminiñ negizgi öris – qonıs– ile alqabı men jetisu öñiri bolğan.

zamanımızğa deyingi 3- ğasırlarda, bwrın saqtar mekendegen jerlerde üş iri taypalıq odaq jarıqqa şıqqan, bwlar: üysinderdiñ, qañlılardıñ jäne yansalardıñ  (alandardıñ yaki alşındardıñ)  taypalıq odaqtarı edi. bwl odaqtardıñ qwrıluına baylanıstı bwrın bwl öñirdi meken etken saq taypaları osı odaqtarğa qatnasıp, solardıñ atımen atalatın boldı. elimizdiñ ejelgi «han jılnamasında»: «…üysinderdiñ işinde saqtar da, wlı iüziler de bar»① dep jazılğan.

qazaq halqınıñ arğı tegi bolğan ejelgi üysinder, elimizdiñ orta oypatımen qoyan qoltıq sayasi, ıqtısadi jäne mädeni qarım – qatınas jasağan. jüñgöniñ tarihi derekterinde bayandaluına qarağanda, üysinder batıs han däuirinde tyanşannıñ teriskeyindegi eñ küşti el edi. «üysin eliniñ jan sanı 120 mıñ tütin, 630 mıñ adam, 188 mıñ 800 attı askerı bolğan»② bwl öz zamanınıñ twrğısımen ölşegende orasan ülken küş edi. sondıqtan da han dinastyasınıñ patşası han udi üysindermen odaq jasasıp ortaq jauğa qarsı küres jürgizuge meylinşe män bergen. söytip, bwlar batıs jäne şığıs han däuirlerinde 400 jıldıq tatu – tätti dostıq qarım – qatınas ornatqan. batıs pen şığıs arasındağı «wlı jibek jolın» aşuğa jäne qorğauğa ülken üles qosqan.

qazaq taypaları 8-9- ğasırlarda batıs türiktiñ qwramında boldı. batıs türiktiñ negizgi ortalığı jetisu edi. oğan qarağan negizgi halıq – üysin, qañlı, dulat, nüşbe, qarlıq, türkeş, tağı basqalar boldı. 8- ğasırda batıs türiktiñ üstemdigi qwladı, 8-,10- ğasırlarda qazaq taypalarına türkeş jäne qarlıq askeri feödäl şonjarları üstemdik etti. türkeşter men qarlıqtardıñ negizgi ortalığı da «üysinderdiñ ata mekeni»- ile alqabı men jetisu boldı. mine osı däuirde qazaq taypaları öz aldına jeke halıq bolıp qalıptasa bastadı. «qazaq» atı da osı kezde şıqtı. qazaq halqınıñ qalıptasuına ejelgi üysin, qañlı, alandar odağı wytqı boldı. bwğan keyingi däuirlerde şığıs jaqtan dulattar, qarlıqtar, türkeşter, qıpşaqtar, arğındar, kereyler, naymandar, qoñırattar, tağı basqalar kelip qosılıp jattı. teginde bwl taypalardıñ näsildik tegi, tili, ädet – ğwrpı, mädeniet forması biri – birine öte jaqın edi. olardıñ qoğamdıq qwrılısı − feodaldıq qwrılıs, ıqtısadı – köşpeli mal şaruaşılığı boldı. olarr mekendegen negizgi territörya, üysinderdiñ ata mekeni − ile alqabı men jetisu öñiri boldı. olar birkilki qoğamdıq qwrılıs, ıqtısadi twrmıs jağdayında wzaq tarihi damudı basınan keşire otırıp, tabiği türde, arğı şığu tginiñ jalpı zañdılıqtarı boyınşa qazaq halqın qalıptastırdı. qazırgı qazaq halqınıñ qwramında üysin, qañlı, dulat, jalayır, arğın, nayman, kerey, uaq, alşın, qarlıq  (qarpıq) , sarı üysin  (türkeş) , tağı basqa taypalar bar.

bwlardıñ attarı küni büginge deyin saqtalıp otır. şinjyañnıñ ile aymağında üysin taypasınıñ alban jäne suan dep atalatın ruları jasaydı. ile aymağında «üysin tauı» degen tau bar. bwl – sonau batıs han däuirinde üysin eli meken etken tau. qazaq halqı 10- 11-ğasırlarda qarahanılardıñ qwramına kirdi. 12- ğasırda kedender  (qaraqıtaylar)  qwrğan batıs lyaudıñ qarauında boldı. 13- ğasırdağı şığıs han däuirinde qazaqtardıñ köpşiligi ertisten edilge sozılğan qıpşaq wlısı – altın ordanıñ qarauında, endi bir bölegi şağatay wlısınıñ qarauında boldı. altın ordanıñ üstemdigi şayqalıp ıdıray bastağanda, qazaqtar altın ordadan bölingen aq ordanıñ qol astında boldı, keyin aq orda öz işinen «noğay odağı» jäne «özbek handığı» dep ekige bölindi. osı kezde 1456 – jılı jänibek pen kerey bastağan qazaqtar özbek hanı abılqayırğa qarsı şığıp, şığısqa qaray köşip kelip, şu özeni men talas özeniniñ alqabında qazaq handığın qwrdı. osıdan keyin bwrın noğay odağınıñ qol astına qarağan. köşimniñ siber handığınıñ qarauında bolğan jäne moğwlıstanda bolğan qazaqtar art – artınan köşip kelip qazaq handığına qosıldı. söytip, qazaq halqınıñ öz aldına jeke halıq bolıp qalıptasu barısı ayaqtaldı.

«qazaq» degen attıñ äygili boluınıñ da birşämä wzaq tarihı bar. elimizdiñ han dinastyası däuirinde aral teñiziniñ söltüstiei men batısındağı alandar «yansay» dep atalğan. bwdan keyingi däuirlerde bwlar «hasa», «gisä», «asa», «kisä» dep atalıp kelgen. parsı jwrtınıñ 10- ğasırda ömir sürgen ataqtı aqını abılqasım ferdäusi öziniñ älemge äygili «şahnama» attı dastanında osı aral teñiziniñ söltüstigi men batısındağı köşpeli eldi «qazaq» jäne «qazaq handığı» dep atağan. olardıñ köp sandı jäne küşti el ekenin aytıp, erdändi qorqıtpaq bolğan. Ⅹ ğasırdağı uizantyanıñ patşası könstäntin forpirodın kubän özeninen şığısqa qaray mekendegen qalıñ qıpşaqtı «qazqya» dep atağan. bwl fäktiler, jüñgö tarihındağı «yansay», «hasa», «asa», «kisä» degen ataulardıñ «qazaq» degen sözdiñ sol kezdegi hanzuşa dıbıstaluı ekendigin däleldeydi.

äygili tarihşı, etnögräf, til ğalımı a. uämberi öziniñ 1885 – jılı nemis tilinde şıqqan «türik halıqtarınıñ etnölögyasi jäne etnögräfyasi» degen kitäbindä «qazaq» degen attıñ 11 -10- ğasırlarda el tanığan älemge äygili halıqtıñ atı bolğanın aytıp, onı tarihi derektermen däleldegen.

arap jazuşısı jäne sayahatşısı mwhammed – äl – aufi öziniñ 1228 – jılı indyada jazğan: «tañğajäyıp ertegiler men añızdar jinağı» attı eñbeginde bılay deydi: «qarlıqtar bwrın altay tauın meken etip, toğız oğızğa qarağan, olar toğız wlıs bolğan, bwlardıñ işinde üş taypalı çığıl jäne üş wlıs qazaq bar edi».

qarlıqtar 766 – jılı jetisu öñirindegi türkeşterdiñ üstemdigin qwlatıp, üysin, qañlı, dulat syaqtı qazaq taypaların bağındırıp qarlıq qağandığın qwrğan edi. joğarıda osı tarihi oqiğa aytılıp otır. mine bwl «qazaq» degen attıñ 8- ğasırdan bwrın bar ekendigin däleldeydi. mwnda «üş wlıs qazaq» dep qazaqtıñ «üş jüzi» aytılıp otırğan boluğa tiıs.

joğarıdağı jazba derekter «qazaq» degen atau tek 15- ğasırda ğana jarıqqa şıqqan degen pikirlerdiñ jetpey aytılğan şalağay twjırım ekenin däleldeydi. 1723 – jılı qazaqtar jwñğar feödäldäriniñ şapqınşılığına wşırap «aqtaban şwbırındı» boldı. jüñgöniñ çiñ dinastyasınıñ jwñğar feödäldäriniñ bülinşiligin tınıştandıru qimılın sol kezdegi qazaqtardıñ hanı abılay belsene qoldap kömektesti. joñğar feödäldäriniñ bülinşiligi tınıştandırılğannan keyin 1757 – jılı qazaq hanı abılay jüñgö ükimetine bağındı. jüñgö ükimetiniñ grämötäsin, jüñgö kälendärin qabıldadı. bwrın jwñğar feödäldäriniñ şapqınşılığınan batısqa ığısıp ketken qazaqtar qayta şığısqa kelip, özderiniñ ata mekenderine qonıstandı. elimizdegi qazaq halqı, şinjyañdağı tuısqan halıqtarmen tize qosa otırıp özderiniñ azattığı jolında kertärtpä üstemdikke qarsı üzdiksiz küres jürgizip keldi. 1944 – jılı ile, altay, tarbağatay aymaqtarında gömindäñ kertärtpä üstemdigi qwlatılıp, qazırgı ile qazaq avtonomyalı oblısı men bwratala moñğwl oblısında  (ol kezde ol ilege qaraytın)  azat rayon aşıp, halıq ükimetin qwrğan edi. 1949 – jılı küzde jüñgö kömmunistik partyasınıñ basşılığında, şinjyañ beybit jolmen azat bolıp, qazaq halqı azattıqqa qol jetkizdi. 1954 – jılı qazaqtar jiı qonıstanğan orındarda wlttıq aumaqtıq avtonomya jüzge asırıldı. osı jılı 25 – yanvarda çiñhayda hayşi moñğwl, tibet, qazaq avtonomyalı oblısı qwrıldı. 27 – äprelde gänsudä aqsay qazaq avtonomyalı audanı qwrıldı. 17- yulde şinjyañda mori qazaq avtonomyalı audanı qwrıldı. 30 – sentäbrde şinjyañda bärköl qazaq avtonomyalı audanı qwrıldı. 29 – nöyabrde şinjyañda ile qazaq avtonomyalı oblısı qwrıldı. qazaq halqı avtonomyalı wqığın jüzege asırıp, öz isine özi qoja boldı.

qazaqtıñ til – jazuı jäyindä

qazaq tili — türki tilderi semyasiniñ qıpşaq tarmağına jatadı. qazaq tili qazaq jerin erte zamannan meken etken özderiniñ tegi jağınan birine – biri jaqın twratın qañlı, üysin, qıpşaq, arğın, nayman, kerey, alşın, tağı basqa taypalardıñ tilderi negizinde qalıptasqan.

qazaq halqı 6-8- ğasırlarda ejelgi türik jazuın  (orhon – enesey jazuın)  8- ğasırdan keyin ejelgi wyğwr jazuın qoldanğan.

10 – ğasırdan keyin orta azyağa isläm dini kire bastadı. isläm dininiñ kiruine baylanıstı arab jazuı jalpılastı. qazaq halqı da arab jazuın qabıldadı.

alayda eski arab jazuınıñ qazaq tiliniñ dıbıstıq jüyesine üylespeytin jerleri köp edi. eski arab älfävitindegi eki – aq dauıstı dıbıs  («a» men «o»)  qazaq tilindegi toğız dauıstı dıbıstı beynelep bere almadı. onıñ üstine arab älfävitinde qazaq tilinde, joq hs, hı, ha,خa, خ, خ, خ» syaqtı birneşe ٴarıp bar edi, jazudıñ til dıbısına üylespeui, oqu men jazudı qiındattı, halıqtıñ sauattılıq därejesi tomen boldı, söytip eski arab jazuına ozgerıs engizu qajet boldı.

20 – ğasırdıñ bastarında eski arab jazuına ozgerıs engizilip, arab ärpi negizindegi qazaqtıñ jaña jazu jasaldı. bwl jazu bwrınğı arab jazuına qarağanda köp oñay boldı jäne qazaq tiliniñ özgeşeligine üylesti, qazaq halqınıñ mädeni – ağartu isterin ılgeriletude ülken rol atqardı. gäzet – jurnaldarda, kitäptärdä jäne mektep oqulıqtarında jartı ğasırdan artıq uaqıt osı jazu qoldanılıp keledi.

şinjyañda qazaq tilinde tört gäzet şığadı, qazaqşa «şinjyañ gäzeti», ile gäzeti, «tarbağatay gäzeti», «altay gäzeti», qazaqşa kitäp şığaratın baspalar bijiñ wlttar baspası, şinjyañ halıq baspası, ile halıq baspası, şinjyañ oqu – ağartu baspası, şinjyañ densaulıq saqtau baspası. bijiñde qazan tilinde «qızıltu jurnalı», «wlttar jurnalı» şığadı. şinjyañda «şwğıla», «şalğın», «ile aydını», «altay ayası», «tarbağatay» syaqtı ädebi jurnaldar şığadı. ortalıq radio stansyası jäne şinjyañ halıq radio stansyası qazaq tilinde habar taratadı.

elimizdegi qazaqtardıñ şaruaşılıq ömiri

elimizdegi qazaq halqınıñ jalpı jan sanı bir million şamasında, qazaq halqı tyanşan tauınıñ söltüstigindegi ile qazaq avtonomyalı oblısında, bärköl qazaq avtonomyalı audanında. sanjı hwyzu avtonomyalı oblısında, gänsu ölkesiniñ aqsay qazaq avtonomyalı audanında qonıstanğan.

qazaq wltınıñ negizgi mekeni − şinjyañnıñ söltüstik jağı, tabiğatı tañğajäyıp körkem, suı şüt, topırağı may, tası altın, qwnarlı qwttı qonıs. aynalasın alıp asqar taular – altaydıñ, tyanşannıñ, tarbağataydıñ qarlı şıñdarı qorşağan jwñğar oypatı men ile oypatı söltüstik şinjyañnıñ «astıq qambası», «jemis baqşası», «ken qoyması», «mal ırısı», «mwnay teñizi» degen dañqpen älemge äygili bolğan. jwñğar oypatında on eki taraudan toğısqan äygili ertis özeni, manas jäne emil özeni ağadı. ile oypatında tekes, qas, künes özenderinen qwralğna äygili ile özeni bar. tyanşan, altay taularınıñ asqarındağı qalıñ qar men mäñgi mwzdar jazdıñ şiliñgir ıstıq kezinde eridi de, ädettegi özender men jılğalardı tasıtıp, say – salanıñ barlığı ağıl – tegil özenge aynalıp, bükil oypattıñ kenezesin keneltip, onı öñiri balbırağan egistikke, mäuesi salbırağan bau – baqşağa, gül bäyşeşek – balausası masatıday qwlpırğan jäyilim – jäylauğa aynaldıradı. oypattıñ aynalasın qorşağan taular – auası taza äri salqın, şöbi şüygin, suı twnıq tamaşa jäyläulär. bwl, maldıñ toyınuı, töldiñ jetilui üşin qajettı de qolaylı jağdaylar jasaydı. özen jağaları men tau sağaları jäne adırlar, aua rayı jılı, jeri tüñkeli, malğa jäyli qıstaulıqtar bolıp keledi. jwñğar oypatındağı qwmdar küzgi jañbırdan soñ qayta kökteydi de, qısta mal otarlatuğa qolaylı qonısqa aynaladı. şinjyañdağı qazaqtar mekendengen söltüstik böleginiñ ıqılımı jalıp alğanda qısta nölden tomen ℃20, jazdan nölden joğarı ℃20 şamasında, jıl boyına ortaşa temperäturäsi nölden joğarı ℃5 şamasında boladı. bwl jerler äri eginşilikke, äri mal şaruaşılığına qolaylı keledi.

qazaq halqı mal şaruaşılığımen de, eginşilik käsibimen de şwğıldanadı. qazaq mekendegen rayondarda egiletin bastı auıl şaruaşılıq daqıldarı: biday, arpa, tarı, jwgerı, küriş, gäulyañ, kärtöpya؛ şaruaşılıq daqıldarı: zığır, temeki, qızılşa, är aluan jemister. bwl jöninde ile oypatı «söltüstik şinjyañnıñ astıq qambası», «jemis baqşası» delinedi.

mal şaruaşılığı – qazaq halqınıñ ata käsibi. qazaqtardıñ tört tüligi – qoy, jılqı, siır jäne tüye. osı tört tüliktiñ wytqısı qoy. sondıqtan, «qoylı bay – qorlı bay» deydi qazaq. şinjyañ «byazı jündi qoy» degen atpen elimizge äygili bolğan. asıl twqımdı qoy, eñ alğaşında qazaq avtonomyalı oblısınıñ ile aymağında ösirilgen.

qazaq halqınıñ orıs, qonısı bolğan altay, tyanşan jäne tarbağatay tauları öziniñ mol orman baylığımen dañqı şıqqan, bwl öñirde tyanşannıñ samırsını, altaydıñ qarağayları men aq qayıñı syaqtı ağaş baylıqtarı bar.

qazaq halqı mekendegen jerlerde täbiğattıñ tausılmas keni – san aluan añ – qwstar bar. bwlardıñ bastıları: qara qwyrıq, tau eşki, arqar, bwğı, elik, böken, qwlan, qodas, ayu, qasqır, tülki, qabılan, sileusin, bwlğın, susar, tiın, qwndız, suır, mälın,qaz, üyrek, qırğauıl, wlar, qwr, t.b.

ertis pen ilede, tağı basqa özender men üliñgir syaqtı kölder de san aluan balıqtar bar. bwlardıñ işinde ileniñ sazanı, ertis pen üliñgirdegi bekre, qızıl balıq jäne qara balıqtarı ataqtı.

ile qazaq avtonomyalı oblısı – jer astı qazba baylığı mol qwnarlı qonıs. onda kömir, temir, altın, kümis, twz, zvest, şırımtal jäne tüsti metäl men sirek kezdesetin metäldiñ san aluanı tabıladı. jwrtqa äygili qaramaylı, orqı mwnay alqabı jäne maytau mwnay alqabı osı ile qazaq avtonomyalı oblısında.

qazırgı qazaq halqı mal şaruaşılığın negiz, eginşilikti qosımşa etedi. bwl jöninde halıq ükimeti naqtı ornalastırular jasap otır.

qazaq halqınıñ twrmıs – saltı

üy – jäyi.

qazaq eliniñ otıratın qonıstarı jıldıñ 4 mezgiline qaray qıstau, kökteu, jäyläu, küzeu dep törtke bölinedi. ädette kökteu men küzeu bir orında boladı. al olar qıstauda qwyma kesekten nemese soqpa tamnan jasalğan üylerde, ormandı öñirlerde, ağaş üylerde qıstaydı. jıldıñ basqa mezgilderinde kiiz üyde otıradı. birneşe üy bir auıl esepteledi. auıl degenimiz bir atadan taralğan birneşe tuıstas semyalärdiñ tobı. olardıñ öris – qonısı bir boladı. şaruaşılıqtı birlesip jürgizip, birge köşip – qonıp otıradı. kiiz üy – köktem, jaz jäne küz mezgilderinde qonıstan qonısqa köşip jüru jağdayına qolaylı qwrama üy. onıñ qabırğası ayqış – wyqış sağanaqtardan köktelgen keregeden twrğızıladı. ädette kerege eki türli boladı. onıñ bir: keñ közdi kerege – «jel köz» dep ataladı. bwl artuğa jeñil, biraq jelge tözimsizdeu keledi, ekinşisi: tärközdi kerege – «tor köz» dep ataladı. bwl artuğa auırlau bolğanımen jelge tözimdi keledi. kerege jiılmalı bolıp bölek – bölek qanattan jasaladı. keregeden joğarı qarnı iilgen sidam jiñişke ağaştan jwmırlap jasalğan uıqtardan qausırıla kümbez şığarıladı. uıqtardıñ ayağı keregeniñ aşa basına ayqastırıla baylanıp, qalamı  (wşı)  şañıraqtıñ közine şanşıladı. şañıraq üy kümbeziniñ töbesi äri terezesi. keregeniñ sırtınan är aluan boyaulı jün oralıp örnek tüsirilip toqılğan şım şi wstaladı. kerege uıqtar är aluan boyaulı jünnen örnektelip toqılğan terme bau, qwr jäne basqwrlarmen bekitiledi. üy ağaşınıñ sırtınan arnaulı üy kiizderi – qabırğasına tuırlıq, üstine üzik, töbesine tüñilik jabıladı. bwl tuırlıq, üzik, tüñilikter toqılğan nemese esilgen bau – şular arqılı wstastırıladı. ädettegi şarualardıñ kiiz üyleri tört qanat, baylardıñ üyi altı qanat boladı. al segiz qanat, on eki qanat ordalar erte kezde iri feödäl han, swltandarda ğana bolğan, ol «aq orda» dep atalğan.

kiiz üydiñ esiginiñ biiktigi bir jarım metr, eni seksen säntimetr şamalı boladı. oğan ağaştan oyulap jasalğan «sıqırlauıq» dep atalatın jarma esik ornatıladı, sıqırlauıqtıñ sırtına oraulı şimen toqıp oyulı kiiz qaptağan jappa esik tüsiriledi. üydiñ ortasında tamaq asatın oşağı  (tağanı)  yaki döñgelek temir meş boladı, üydiñ oñ jağında tösek, onıñ twsına kesteli oyulanğan tüskiiz tartılıp, tösekti qorşap şımıldıq qwrıladı. üydiñ törine jük ayaq qoyılıp, onıñ üstine abdıra, körpe – jastıq, tağı basqa jükter jinaladı. sol jaqqa kebeje, qazan, ıdıs – ayaq qoyılıp, olar şıptamen qorşaladı.

äl – auqatı jaqsı semyalärdiñ üyleri sändi keledi, üy işine türli bwldan oyulanğan tegerış, tuırlıq qası wstalıp, keregege kilemder men tüskiizder tartıladı. üy tağanına oyulı ot kiiz, sırmaq, tekemet jäne kilem – kilşeler töseledi. bwrınğı kezde asa bay semyalärdiñ üyleriniñ kerege, uıqtarı sırlanıp oyulı süyektermen bezelgen nemese kümis qwymalarmen qwymalanğan. kelinge arnap köterilgen üy «otau» dep ataladı. bwl otaudıñ barlıq jasau – jihazı jañadan jasaladı, onıñ işi – sırtı tügeldey oyu – örnek kestelermen körkemdelip, toy künderi osı otau işine wzatılatın qızğa arnalğan barlıq kiim – keşek, jasau – jihaz tügel jäyilip, jäynäp köz tartadı. bwl beyne qazaq halqınıñ isimerlik öneri men oyu – örnek kesteleriniñ körmesi tärizdi.

eski qoğamda kedeylerdiñ kiiz üyi öte jwpını boldı, bwl «qaraşa üy» dep ataldı. öte kedey jalşılarda tek birneşe uıq pen şañıraqtan qwralğan şanışpa qara qos qana boldı. azattıqtan keyin bwl jağday jaqsarıp qazaq eñbekşileri jappay säuletti aq üy köterdi. talay ğasırlıq köşpendi twrmıs täjiribesinen tuğan qazaqtıñ kiiz üyi – künniñ aptabı men tünniñ dım – sızınan, jauın – şäşin men jel – borannan saqtanuğa ıñğaylı äri aualı, äri jarıq boludıñ üstine köşi – qonğa qolaylı keledi. onı otız minutta jığıp artuğa da, kölikten tüsirip tigip aluğa da boladı.

qazaq şarualarınıñ biılğı jıldıñ küz ayağınan kelesi jıldıñ köktemine deyin  (nöyabrden martqa deyin)  jartı jılğa tayau otıratın birşämä twraqtı qonısı «qıstau» dep ataladı. ädette qıstau ıqtasın jerlerge, özen boylarına, şöbi şüygin, suı mol, otındı, tüñkeli jerlerge salınadı. qıstaudağı üylerdiñ jağdayı sol öñirdiñ jağralyalıq, jaratılıstıq jağdaylarına jäne aua rayına baylanıstı boladı. qalıñ ormandı öñirlerde ağaştan, ormanı az jerlerde qwyma kirpişten, tastan nemese soqpa daualdan salınadı. bwl üylerٴ tort bwrıştı, tekşe töbeli boladı. üy işine temir nemese balşıq meş ornatıladı. bwl üylermen qatar erte zamannan kele jatqan «şoşala» dep atalatın şoşaq töbeli üyler boladı. şoşalanıñ qwrılısı qaaqtıñ kiiz üyine wqsaydı, onıñ tabanı döñgelek yaki köp qabırğalı boladı, keregesi tastan nemese qwyma kirpişten eki jarım metr biiktikte qalanıp, üstine uıq tärizdi taram – taram sırğauıldar kölbey şanşılıp, kümbez tärizdi qausırıladı, sırğauıldardıñ tübi tastan ne kirpişten jinalğan keregege tirelip wşı töbesindegi şañıraqqa tañıladı da, sırtına toqılğan qamıs jäne şıbıq jabılıp onıñ sırtı balşıqpen sılanadı, işine tört yaki altı arıs qoyılıp tireu tireledi. şoşalanıñ ortasına aşıq jağılğan ottıñ tütini şañıraqtan şığadı. qısta osı şoşalada tamaq pısırıladı jäne soğımnıñ eti arıstarğa asılıp sürilenedi.

qıstaudağı twrğın üylerdiñ qasında tastan qalanğan, soqpa daualdan salınğan yaki şıbıq şarbaqtan toqılğan mal qoraları boladı. onıñ mañında qıstıq pişen jinalğan mayalar twradı. aulanıñ ortasında minis kölikterin baylaytın deren – diñgek, at ağaştar ornatıladı.

kiim – keşek.

qazaqtar qısqı kiimdi är aluan teriden, jazğı kiimdi bwldan tigedi. öytkeni qazaqtıñ qısqı kiimi jılulıqtı, jazğı kiimi swlulıqtı şart etedi. erkekter aq bwldan keñ jeyde, dambal, onıñ sırtına meşpet, kämzöl, onan soñ türli ülgili şapan kiedi. erlerdiñ qısqı kiimi qoydıñ nemese tüyeniñ jabağısın küsip qalıñ maqtamen tıstap, keñ tigilgen küpi, qoy terisinen jünin işine qaratıp tigilgen ton؛ eltiriden yaki señseñnen nemese qasqır, tülki, tau eşki syaqtı añ terilerinen qwrastırıp sırtın bwlmen tıstağan qayırma jağalı işik؛ jönin sırtına qaratıp qwlın terisinen tikken ädemi jağalı jarğaq؛ küpi ne ton sırtınan kiiletin keñ sulıq – şidem şekpen.

mal şaruaşılığımen şwğıldanğan qazaqtar ünemi at üstinde jürgendikten är aluan mäteryaldän keñ şalbar kiedi. olardıñ qısqı şalbarları ilengen qoy terisinen jüni işine qaratılıp tigilgen teri şalbar؛ jazğı şalbarları matadan, şekpennen tigilgen şalbarlar؛ eşki nemese kiik terisinen ilenip, boyalıp tigilgen taqır jarğaq şalbarlar da bar. olardıñ qısqı bas kiimi eki qwlağı jäne artqı etegi  (artqı qwlağı)  bar şoşaq tımaq. bwl köbinese qara eltiriden, tülki terisinen nemese pwşpaqtan tigilip, sırtı maqta yaki jibek bwlımen tıstaladı. qazaqtar eltiri yaki qwndız, bwlğın, susar syaqtı añ terisinen tigilgen şoşaq töbeli börik te kiedi. boran kezderinde börik sırtınan bastıra keñ jalbağay – küläpärä kiedi. jazdı küni jwqa aq kiizden qayırmasın qara barqıtpen qaptağan şoşaq töbeli aq qalpaq kiedi؛ qazaq arasında keñ etek ayır qalpaqtarda boladı. ayır qalpaq türli bwldan sırılıp tigilip, qayırması maqpalmen yaki pwlıspen kömkeriledi. bwl jazğa layıq ädemi de ıqşamdı bas kiim edi. qazaqtıñ erkekteri kietin ayaq kiimderdiñ türi de är aluan. ökşesi öte biik, qonışı tizeni qaptap twratın şoñqayma etik – bwlğarı saptama  (bwl qonışı qaptalğan kiiz baypaqpen kiiledi) ؛ añğa kiiletin qayqı twmsıq jwmsaq etik؛ jazdı küni kiiletin bir taqalı şetik – jeñil etik؛ jwmsaq teriden tigilgen mäsi, sauır bwlğarıdan tigilgen kebis؛ teri şaqay  (şärke, şabata) , mwnı bwrınğı kezde köbinese kedeyler kigen.

qazaq äyelderiniñ kiimi köbinese bezekti bwldan, jibektek nemese maqpaldan tigiledi. olardıñ köylek ülgileri öte köp. qızdar men kelinşekterdiñ köylekteri köp bürmeli, jağa – jañı kesteli, köp jelbireuikti, qos etekti, san aluan ülgide boladı. boy jetken qızdar kesteli qınay bel meşpet, şapan, töbesine qozalağan marjandı üki tağıp qwndız kemşät börik nemese kesteli sopaq taqya kiedi… al qızdar wzatılğanda aluan türli kestemen, altın, kümis jäne monşaqtarmen bezelgen şoşaq töbeli säukele kiedi, jaña tüsken kelinşek alğaşqı jılı toyda kigen säukelesin kiip jüredi. jıl ötken soñ säukele alınıp tastalıp jelek jamıladı. twñğış balasın tuğan soñ jelek alınıp kimeşek kigiziledi. 30-40 jastan tomengi äyelder jağı kestelengen äşekeyli kimeşek kiedi, şwlauıştıñ üstine töbeldirik, mañdayına bergek qadaydı. birneşe balağa ana bolğan orta jastı äyelder közge tüserliktey äşekeyi joq, şalañ kesteli kimeşek kiedi nemese aq jaulıq tartadı.

qazaq äyelderiniñ dağdılı ayaq kiimi — kebis – mäsi. auqattı semya äyelderiniñ saltanatqa kietin oyulanğan kesteli etigi, kök sauır bwlğarıdan tigilip oyulap kümis qwyma qaqtırğan keisteri de boladı. asıl tastar ornatqan altın, kümis, saqina, şolpı, tüyreuiş, bilezik, şäşbäu, qaptırma, alqa jäne kemer beldikteri asa sändi boladı. qazaq erkekteri kiim sırtınan qwymalanğan kiseli belbeu buınadı. oğan oqşantay, dändäku, qındı pışaq, şaqpaq asıladı.

bwl joğarıda aytılğan kiim – keşek salttarı köbinese ötken däuirlerge tän. qazırgı qazaq auıldarında mwnday kiimder eski mwranıñ közi tärizdi neken – sayaq kezdesedi. qazır qazaq işinde kiim – keşektiñ ülgileri jappay jaña ülgige auısıp baradı. bwl jaña ülgilerdiñ barlıq wltqa qazır ortaq bolıp otırğan ülgiden pälendey ayırmaşılığı joq deuge boladı.

işip – jem.

mal şaruaşılığımen şwğıldanğan qazaqtardıñ negizgi ası – süt pen et. etti asıp, quırıp jäne qaqtap jeydi. üstti pısırıp nemese wyıtıp ayran qıp işedi. sütten san aluan tağamdar jasaydı. siır men qoydıñ sütinen: kilegey, qaymaq, ayran, qatıq, süzbe, qwrt, aq irimşik, qızıl irimşik, sarı may, tağı basqa tağamdar jasaydı. bieniñ sütinen qımız aşıtadı؛ tüyeniñ sütinen şwbat aşıtadı. qımız ben şwbat qazaqtardıñ işimdigi. köktemde mal töldegen kezde uız qatırıp süri etpen aralastırıp jeydi. quırıp aqtalğan tarınıñ jarması men irimşik, sarı may, şeker aralastırıp jent jasaydı. jent – qazaqtardıñ qadırlı meymandarğa beriletin ardaqtı si tamağınıñ biri.

qazaqtar qıs mezgilinde – noyabr jäne dekäbr aylarında jappay soğım soyadı. soğımğa semiz maldar soyıladı. soğım soyu – mal arıqtap soyuğa jaramaytın kezde azıqtan qısılıp qalmaudıñ aldın jasalğan dayındığı. soğımnıñ eti twzdalıp, ıstalıp sürilenedi. soğımnıñ süri eti kelesi jılı köktemde aq molayıp, mal semirip soyuğa jarağanğa deyin jetetin etip dayındaladı. soğımnıñ kesek etteri süyegimen sürilenedi de, basqa wsaq etterinen şwjıq, qimay, ülperşek jasaladı. jılqı etinen qazı audarılıp sürilenedi.

qazaqtıñ wnnan jasaytın tamaqtarı: nan, bauırsaq, şelpek, kespe, besbarmaq  (qamır aralasqan turağan et, yağni qazaq narını) . kürişten jasaytın tamaqtarı: süt botqa, küriş köje, palau  (qırdağı qazaqtardıñ palauı köbinese säbizsiz aq palau boladı) .